Kategoria trybu

Modalność bywa uważana za jedną z istotnych, a nawet definicyjnych cech zdania. Wyraża ona subiektywny stosunek nadawcy do treści jego własnej wy-powiedzi. Za klasyczne wykładniki modalności uważa się tradycyjne kategorie trybów czasowników oraz modalne czasowniki i partykuły modalne zastępujące tryby. Zagadnienie modalności w tekstach gwarowych było przedmiotem badań (zob. Gardzińska 1993b: 99–108; 1996). Wykorzystanie trybu kształtuje sposób wypowiedzi, która może mieć formę kategorycznego rozkazu lub grzecznej prośby, może przybierać znamiona żądania lub delikatnego apelu. Istotne znaczenie perswazyjne mają także propozycje lub rady, które nadawca podpowiada do rozpatrzenia odbiorcy. Forma trybu może być użyta do wyrażania rozkazu emocjonalnego i do propozycji roboczej. 6.2.1. Tryb oznajmujący Za pomocą trybu oznajmującego orzeka się o czynności lub stanach rzeczy-wistych, które się odbywają obecnie, odbywały się w przeszłości lub odbędą się

w przyszłości. Tryb oznajmujący nie jest nacechowany perswazyjnie, ale może zostać użyty w funkcji nakłaniającej.

D / K1 < K2 / II / III

K1: – sama Ne –‰em, co roBiC. tyle razy mu darova•am. K2: – pßeCe¾ go kohaß.

Sformułowanie przecież go kochasz w kontekście wypowiedzi może być odczy-tane jako zachęta do zgody.

D / M – K / III / III

M: – fcale Ne ‰es ta‡ Zle, ‰ag muViß. K: – po‰eXeß tam! to Se pßekunaß.

Mocno zaakcentowana forma pojedziesz tam! jest wyraźnie sprecyzowanym po-leceniem skierowanym do odbiorcy. 6.2.2. Tryb rozkazujący Służy do wyrażania przede wszystkim rozkazów lub poleceń, za jego pomocą wyrażamy także prośbę, życzenie czy błaganie. J. Bralczyk (2000a) podkreśla, że jest to forma pierwotniejsza od orzekania – język wcześniej miał służyć wydawaniu poleceń niż opowiadaniu. Natura nakłaniania realizuje się w imperatiwie, ale pew-ne społeczne uwarunkowania sprawiają, że jest sporo sytuacji, w których używanie trybu rozkazującego uznaje się za niewskazane i unika się go. Przede wszystkim ze względu na rozmówcę, który może odbierać wypowiedź jako formę manifesto- wania przez nadawcę przewagi nad nim i w związku z tym może poczuć się urażo-ny takim sposobem zwracania się do niego. Wiele tekstów oficjalnych, w których wstępuje ta kategoria, przypomina radę, zachętę, propozycję, a nawet życzenie. Najczęściej wykorzystywanym sposobem służącym nakłonieniu odbiorcy do pewnych działań jest zastosowanie form 2 os. trybu rozkazującego, który szcze- gólnie chętnie jest wykorzystywany we wszelkiego rodzaju poleceniach, życze- niach, apelach. W. Pisarek (2004: 138–139) podkreśla, że: „Najprostszym języ-kowym sposobem skłaniania odbiorcy do pożądanego postępowania jest druga osoba trybu rozkazującego […]. Znaczenie trybu rozkazującego można też wy-razić odpowiednimi czasownikami o formie trybu oznajmującego, mówiąc: chcę, żądam, rozkazuję, zabraniam, a także formami czasu przyszłego […].”. W analizowanych przykładach formy trybu rozkazującego pełnią raczej funk-cję pouczeń i przestróg w odniesieniu do przekazywanych przez nadawcę porad życiowych, nie są odczuwane jako kategoryczne polecenia. D / K – M / II / III

K: – muße te Xa•ke ‰akoS poXeLiC. poèekam na vnuKi. M: – Ne èeka‰ na Nikogo. iX i za•atf spravy sama.

Forma skierowana bezpośrednio do kobiety, por. nie czekaj, idź i załatw, wskazu-je, że sytuacja wymaga podjęcia decyzji samodzielnej i natychmiastowej, ale nie ma charakteru stanowczego nakazu, jest raczej podpowiedzią.

D / K < M / II / III

K: – ´rudo zapoÐNeC, da–Ni taKi z•y Ne by•. M: – ty pa´ß pßeC Se‚‰e, a Ne do ty•u!

Mężczyzna podpowiada rozmówczyni, że sposobem rozwiązania rodzinnego pro-blemu jest skoncentrowanie się na przyszłości, bez wracania do przeszłości, por.

patrz przed siebie, a nie do tyłu!, ponieważ dzień jutrzejszy można odpowiednio

kształtować, a zdarzeń minionych nie można zmieniać.

D / M1 – M2 / III / III

M1: – poguCta Se! z…ro–‰a ßkoda. M2: – goXiC Se mo¾na z moÌ…rym.

Pierwszy z mężczyzna zachęca rozmówcę do podjęcia kroków w celu ugodowego załatwienia roszczeń sądowych z sąsiadem.

D / K < M / II / IV

K: – fßysko Zle i Zle.

M: – a to Neh se popraVi. Nig go Ne ´ßymo. Ne mart† Se. rup sfo‰e! dbe‰ o Se‚‰e i o XeCi!

Do określonego działania mają zachęcać rozmówcę formy trybu

rozka-zującego, które K. Michalewski (2000: 25) uważa za „nacechowane

poufa-łością, familiarnością”. Formy imperatywu, szczególnie 2 os. l. poj., są tak-że chętnie wykorzystywane w różnego typu przekazach reklamowych. Istotne znaczenie mają polecenia w kampaniach wyborczych oraz w dyskursie religijnym.

6.2.3. Bezpośrednie zwroty do nadawcy – używanie 2 os. l. poj. i 2 os. l. mn.

Drugim widocznym przez swą częstotliwość zjawiskiem jest szeroki zakres występowania w 2 os. l. mn. trybu rozkazującego końcówki -ta .

W. Pisarek (2004: 142) podkreśla, że: „Wśród form fleksyjnych szczegól-ną wartość perswazyjW. Pisarek (2004: 142) podkreśla, że: „Wśród form fleksyjnych szczegól-ną przedstawia pierwsza osoba liczby pojedynczej […], a zwłaszcza liczby mnogiej […]. Pierwsza osoba liczby pojedynczej i odpowia-dający jej zaimek dzierżawczy (ja, mnie, mój) przekonuje wiarygodnością osobi-stego doświadczenia, pierwsza osoba liczby mnogiej (my, nam, nas, nasz) odwo-łuje się do wspólnoty doświadczeń mówiącego i słuchających. Owo my odróżnia n a s od w a s, a zwłaszcza od n i c h. Czasem my – to tylko nas dwoje, czasem – wszyscy obecni, czasem – cały naród, czasem – wszyscy Europejczycy, cza-sem – wszyscy współcześni, a czasami – wszyscy ludzie jacy kiedykolwiek żyli.

W tekstach perswazyjnych wszyscy wiemy znaczy też często tyle samo, co każdy

wie, albo nawet tyle, co każdy powinien wiedzieć”.

P / K – M > Dz / III / III / I

K: – ‰a se sama poraxe.

M: – h•opoKi veSta pumußta matce! poS‘‰eßa‰ta Se, bo beXe padaC.

P / Dz < K / I / IV

Dz: – on ÐNe Bi‰e i za‚‰era zabaFKi.

K: – ´ßeba Se •a¤Ne baViC. ‰a‹ Se Bi‰eta, to zostafta zabafKi i ICta do Se‚‰e. Gdy rozmówcy nie znają się dobrze lub gdy dzieli ich duża różnica wieku, nadaw-ca stosuje 2 os. l. mn. czasownika, będącą grzecznościową formą oficjalną, która wyraża szacunek dla odbiorcy. Końcówka -cie stosowana jest w zwrotach kiero-wanych do osób starszych, cieszących się autorytetem, szanowanych lub do osób spoza wiejskiej społeczności. O etykiecie językowej w gwarach i stosowanych przez mieszkańców wsi formach pisała J. Waniakowa (1992: 273–283). D / M1 – M2 / So Mężczyzna rozmawia z lekarzem i sanitariuszem pogotowia. M1: – my do horego. ‰ak tam –‰ehaC?

M2: – hoCCe pano–‰e, hoCCe, ‰a poprovaxe. lePi beXe do‰S!

D / M < K / II / IV

Mężczyzna zwraca się do starszej kobiety. M: – dokont to Cotko?

K: – do sklepu, ale volno ide, bo noGi me bolum. M: – po–‰eCCe, co po´ßebu‰eCe to ‰a vam ku‘‰e.

D / K < M / II / IV

Rozmowa na przystanku autobusowym.

K: – †Sada‰Ce Xatku, †Sada‰Ce, bo v dumu ‰u¾ na vaz vyglonda‰om. M: – o starego Ni‹ Se Ne mortFi.

W społeczności wiejskiej ludzie starsi, nawet nieznani, darzeni są szczególnym szacunkiem, zatem i rozmowom z sędziwymi osobami towarzyszą specyficz-ne zwroty adresatywne, np. stosowanie określeń typu: ciotko, dziadku, stryjno,

wujno czy form pluralis maiestaticus. Te jednak powoli wychodzą z użycia i są

sporadycznie stosowane przez młodsze pokolenie użytkowników polszczyzny ludowej.

6.2.4. Tryb warunkowy (przypuszczający) Służy do przekazywania informacji o czynnościach lub stanach, które rzeczy-wiście się nie dzieją, ale przypuszczalnie mogłyby się odbyć. Cząstka by oznacza w orzeczeniu uzależnienie jednej czynności od innej. Gdy w zdaniu występuje tylko jedno orzeczenie, w sposób dobitny wyraża hipotezę, przypuszczenie. Tryb ten używany jest dla zasugerowania innej, najczęściej lepszej rzeczywistości, ma za zadanie pobudzić marzenia, a oddalić obawy odbiorcy. D / K1 – K2 / III / III

K1: – ˆCo•eS kuPiC samohut.

K2: – ´ßa MiX za co, kuPi•oby Se, l¾yby by•o.

D / M1 – M2 / III / III

M1: – èasu na Ni˜ Ni ma.

M2: – pßy‰ehaLibySta hoX na sobote i na NeXele. vypoèeLibySta.

D / K – M / II / III

K: – Ne moge Nix znaleS.

M: – zroBi•byS po¾undek, to byZ Ne ßuko•.

Szczególne znaczenie perswazyjne ma inicjalna pozycja czasownika w trybie przypuszczającym, która sprawia, że odbiorca zwraca uwagę właśnie na czynność lub stan oznaczany przez dany czasownik.