Tonsura (prima tonsura) nie należała do hierarchii święceń, nawet jeśli niekiedy w potocznym rozumieniu – głównie ze względu na liturgiczną formę – tak była trakto-wana. Jej znaczenie było jednak doniosłe: jej przyjęcie oznaczało przeniesienie wierne-go ze stanu świeckiewierne-go do duchownewierne-go, dawało prawo przyjęcia dalszych święceń i obejmowania beneficjów kościelnych, oznaczało inkardynację do diecezji lub do zako-nu, wyjmowało wreszcie spod jurysdykcji sądów świeckich (privilegium fori).
Sobór Trydencki zdefiniował następujące wymagania dla kandydatów do tonsury: przyjęte bierzmowanie, znajomość podstaw wiary, umiejętność czytania i pisania, oraz realna nadzieja, że rzeczywiście chcą poświęcić się służbie Bożej76. Żadne przepisy pra-wa nie precyzopra-wały natomiast minimalnego wieku zdatności do przyjęcia tonsury i
niż-76 DSP IV, s. 692-693: Conc. Trid., sess. 23, II (Decr. super reformatione, 15 VII 1563), can. IV: Prima tonsura non initientur, qui sacramentum confirmationis non susceperint et fidei rudimenta edocti non fuerint, quique legere et scribere nesciant et de quibus probabilis coniectura non sit, eos non saecularis iudicii fu-giendi fraude, sed ut Deo fidelem cultum praestent, hoc vitae genus elegisse.
szych święceń. W praktyce jednak nie udzielano jej przed 7 rokiem życia, a i to jedynie w wyjątkowych sytuacjach (np. chłopcom z możnych rodzin przeznaczonym do objęcia bogatych prebend). Nie było również ustalonego minimalnego wieku dla czterech niż-szych święceń (quatuor minores ordines), czyli dla ostiariatu, lektoratu, egzorcystatu i akolitatu. Wymagania dla ich przyjęcia były podobne, dochodził jedynie warunek przy-najmniej biernej znajomości łaciny77.
Roztropności biskupa pozostawiało prawo kwestię odstępów czasowych między tonsurą a niższymi święceniami. W praktyce zależało to bardziej od lokalnego zwyczaju, a możliwych kombinacji było kilka:
tonsura / cztery niższe święcenia –
tonsura / dwa niższe święcenia / kolejne dwa niższe święcenia (model rzymski) –
tonsura i trzy niższe święcenia / akolitat –
tonsura i wszystkie niższe święcenia razem –
W diecezji wrocławskiej, podobnie jak w wielu innych, tonsury i niższych świę-ceń udzielano zazwyczaj razem, najczęściej rok przed subdiakonatem, zatem ok. 21 roku życia. Spośród 7797 tonsur w naszym Katalogu jedynie 51 (0,6%) udzielono samodziel-nie. Prowadziło to zresztą często do swoistych skrótów myślowych – przy określaniu stopnia święceń pisano w naszej księdze często nie prima tonsura et quatuor minores czy ad primam tonsuram et quatuor minores ale po prostu ad minores czy pro minori-bus. Zapisy te nie zawsze są oczywiste i łatwe w interpretacji. Z jednej strony nie mieli-śmy żadnych wątpliwości, że – jeśli nie zawsze, to przynajmniej najczęściej – określenia te zawierały w sobie także tonsurę, z drugiej jednak strony musząc i chcąc być wiernym źródłu, w Katalogu interpretujemy takie zapisy wprost, zatem jedynie jako M, nie TM. Jedynie w statystykach z tab. 2 informacje o liczbie tonsur pewnych i domniemanych zostały zsumowane.
Tonsury i czterech niższych posług na mocy prawa mogli udzielać także opaci, o ile przyjęli już benedykcję i tylko swoim własnym podwładnym – zakonnikom po ślu-bach wieczystych (nie mogli zatem udzielać tych samych święceń zakonnikom z innego klasztoru, nawet tej samej reguły)78. Nawet pobieżna analiza materiału z naszego Katalo-gu potwierdza, że z przywileju tego powszechnie korzystano. W księdze święceń infor-macje o tonsurze i niższych posługach przyjętych przez zakonników z zakonów mniszych i kanoniczych pojawiają się stosunkowo rzadko – w przypadku benedyktynów zaledwie dla 9%, dla bożogrobców nyskich – 11%, dla cystersów – 15%, dla premonstratensów – 16%. Nieco zaskakujący i raczej trudny do wyjaśnienia jest w tym kontekście zupełnie
77 DSP IV, s. 698-699: Conc. Trid., sess. 23, II (Decr. super reformatione, 15 VII 1563), can. XI: Mi-nores ordines iis, qui saltem latinam linguam intelligant […].
78 DSP IV, s. 696-697: Conc. Trid., sess. 23, II (Decr. super reformatione, 15 VII 1563), can. X:
Abba-tibus et aliis quibuscumque quantumvis exemptis non liceat in posterum, intra fines alicuius dioecesis con-sistentibus, etiam si nullius dioecesis vel exempti esse dicantur, cuiquam, qui regularis subditus sibi non sit, tonsuram vel minores ordines conferre […]; CIC 1917, can. 964, 1o: Abbas regularis de regimine, etsi sine
territorio nullius, potest conferre primam tonsuram et ordines minores, dummodo promovendus sit ipsi subditus vi professionis saltem simplicis, ipse vero sit presbyter et benedictionem abbatialem legitime acce-perit; F. Bączkowicz, op. cit., t. 2, s. 77.
inny wynik kanoników regularnych św. Augustyna – niższe święcenia od biskupów wro-cławskich przyjęło aż 61% z nich (48% z klasztoru na Piasku we Wrocławiu, 72% z Ża-gania, 73% z Olesna) czyli podobnie jak dla całej populacji ujętej w Katalogu (70%). O ile jednak praktyka była powszechna to jej odnotowywanie w księdze święceń zupełnie incydentalne. Zaledwie sześć razy (zob. nr 7003, 7011, 7044, 7070, 7103, 7107) przy subdiakonatach przyjmowanych przez wrocławskich kanoników regularnych św. Augu-styna zapisano, że wcześniejsze święcenia przyjęli od swojego opata. Swoją drogą domy-ślać się można, że opaci wzorem biskupów udzielane przez siebie święcenia w jakiejś formie rejestrowali, ale trudno by nam było wskazać choć jeden przykład takiej księgi.
b) Święcenia wyższe: subdiakonat, diakonat, prezbiterat
Spośród trzech święceń wyższych jedynie dwa ostatnie uważane są przez Kościół za sakramenty, zatem pochodzące z ustanowienia Bożego. Spór co do natury subdiako-natu rozstrzygnięty został na niekorzyść jego sakramentalności – należał zatem do kate-gorii sakramentaliów79.
Wraz z każdym kolejnym stopniem święceń rosły wymagania wobec kandyda-tów. Oprócz stosownej wiedzy (weryfikowanej osobnym egzaminem), odpowiedniego wieku (min. 22 lata dla subdiakonatu, 23 dla diakonatu i 25 dla prezbiteratu)80, wymaga-no od kandydatów przedstawienia tytułu kawymaga-nonicznego (o czym niżej). Dochodziły do tego regulacje dotyczące wymaganych odstępów czasowych między kolejnymi święce-niami (interstitia): subdiakonat wolno było przyjąć rok po akolitacie, podobnie było z diakonatem (rok od subdiakonatu) i prezbiteratem (pół roku od diakonatu)81.
Udzielanie subdiakonatu jednocześnie ze święceniami niższymi było możliwe je-dynie z papieskim pozwoleniem. Tymi zaś szafowano bardzo oszczędnie skoro w na-szym Katalogu znajdujemy tylko 24 takie przypadki na 8583 wszystkich subdiakonatów (ok. 0,3%), z czego 23 dotyczą zakonników a jeden kleryka z archidiecezji kolońskiej (nr 5646). Łączne przyjmowanie święceń wyższych było zakazane82 i takich przypad-ków nie notujemy w Katalogu. Nie znaczy to jednak, że przepisów o odstępach między kolejnymi wyższymi święceniami ściśle przestrzegano. Przeciwnie, zwłaszcza wśród zakonników powszechne było przyjmowanie wszystkich kolejnych święceń w bardzo krótkich odstępach czasu, nawet dzień po dniu. Dysponowali oni jednak rozlicznymi przywilejami przyznanymi przez papieży ich zakonom. Klerycy diecezjalni starali się o prywatne dyspensy papieskie, najczęściej jednak – jak wskazuje nawet pobieżna ana-liza naszego Katalogu – terminy były skracane nieformalnie. Od tonsury do prezbiteratu dochodzono bowiem zazwyczaj w rok lub półtora zamiast wymaganych dwóch i pół. Istotnym, choć pewnie nie jedynym powodem tego pośpiechu były poważne braki w sze-regach duchowieństwa, chociaż wprost wzmianka tego typu (ob summam nesessitatem
79 F. Bączkowicz, op. cit., t. II, s. 64-65.
80 DSP IV, s. 700-701: Conc. Trid., sess. 23, II (Decr. super reformatione, 15 VII 1563), can. XII.
81 DSP IV, s. 698-699: Conc. Trid., sess. 23, II (Decr. super reformatione, 15 VII 1563), can. XI.
Archi-Dioecesis) pojawia się tylko raz, w dodatku przy święceniach kleryka z archidie-cezji gnieźnieńskiej (nr 4948).
Tylko raz w naszym Katalogu mamy do czynienia z ponowieniem raz przyjętych święceń (reordinatio). W maju 1812 roku Filip Göppner (zob. nr 7250), jeszcze niedaw-no kaniedaw-nonik regularny w Żaganiu warunkowo przyjął po raz drugi święcenia kapłańskie (sub conditione reordinatus est). Pierwszy raz przyjął te same święcenia prawie osiem lat wcześniej (wrzesień 1804) wraz z dziesięcioma towarzyszami (a do wszystkich stop-ni przystąpiło w sumie 39 osób). O ponownych święcestop-niach wszystkich tych osób stop-nic nie słyszymy, co wydaje się oznaczać, że przyczyna domniemanej nieważności święceń F. Göppnera leżała nie po stronie szafarza święceń lecz samego zainteresowanego. Mo-żemy się jedynie domyślać, że mogło chodzić o jakąś przeszkodę kanoniczną (irregula-ritas) nie zniesioną przez stosowną dyspensę.
c) konsekracje biskupie
Opracowane przez nas księgi święceń notują tylko 5 przypadków konsekracji bi-skupich. To niewiele, zważywszy, że od połowy XVII do początku XIX w. ustanowio-nych było dla diecezji wrocławskiej 17 biskupów (ordynariuszy, wikariuszy apostol-skich, sufraganów). Co prawda z tej liczby trzech (arcyks. Leopold Wilhelm, arcyks. Karol Józef, Franciszek Ludwik Neuburski) nigdy sakry nie przyjęło, kolejnych pięciu otrzymało ją od biskupów obcych (Fryderyk Heski w Rzymie, Filip Ludwik Sinzendorf i Eliasz Daniel Sommerfeld w Wiedniu, Jan Maurycy Strachwitz w Krakowie83 i Józef Chrystian Hohenlohe w Strasburgu), ale o okolicznościach święceń czterech sufraganów (Neander, Brunetti, Barbo, Almesloe) nic nie wiemy.
Spośród pięciu konsekracji z naszego Katalogu dwie dotyczą biskupów ordyna-riuszy święconych przez swoich sufraganów (Sebastian Rostock 1665, Filip Gotard Schaffgotsch 1748), trzy – sufraganów lub wikariuszy apostolskich (Antoni Ignacy Müntzer 1709, Antoni Ferdynand Rothkirch 1781, Emanuel Schimonsky 1798), ale tyl-ko ostatni z nich święcony był przez miejscowego biskupa. Sufragana Müntzera wy-święcił w styczniu 1709 roku biskup przemyski Jan Kazimierz Bokum (Bokom), który – o czym była już mowa – był wówczas wygnańcem z ogarniętej wojną Rzeczypospoli-tej. Z kolei w 1781 roku biskup Rothkirch otrzymał sakrę od sufragana poznańskiego Ludwika de Mathy, który specjalnie w tym celu przyjechał do Wrocławia. Wobec trud-ności ze zdobyciem konsekratora o współkonsekratorach (przez prawo zalecanych choć do ważności święceń niekoniecznych) nie mogło być mowy – święcenia odbywały się zazwyczaj w asyście opatów w infułach, zaś w 1781 i 1798 w asyście posiadających pra-wo do infuły prałatów kapituły katedralnej.
83 K. R. Prokop, Krakowska konsekracja biskupa Jana Maurycego Strachwitza w 1761 r. O
przedsta-wicielach polskiej linii sukcesji apostolskiej w gronie episkopatu wrocławskiego II połowy XVIII i I połowy XIX w., Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego, 25, 2005, s. 151-165; Idem, Wypisy z XVIII- i XIX-wiecznej prasy periodycznej na temat sakr biskupów Kościoła Katolickiego z historycznych ziem pol-skich, Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej, 62, 2012, s. 58.
d) Statystyki święceń
Tab. 1 Statystyki święceń w latach 1650-1810 (według kolejnych biskupów)
T M S D P Ben Ep J. B. Liesch 588 593 623 636 615 - -J. Tarnowski 8 8 12 10 11 - -C.F. Neander 1482 1498 1505 1477 1445 9 1 J. Brunetti 598 595 594 529 495 5 S.A. Mdzewski 34 34 20 19 17 - -F.E. Barbo 183 183 209 165 144 1 -J.K. Bokum 12 12 16 33 32 - 1 A.I. Müntzer 278 275 304 250 240 2 -E.D. Sommerfeld 1955a 1951 2083 1895 1819 28 -F.D. Almesloe 580b 596 748 766 753 2 1 J.M. Strachwitz 718c 707 881 857 843 - -L. de Mathy 33 33 9 25 16 - 1 A.F. Rothkirch 861d 856 1009 999 970 - 1 J. Ch. Hohenlohe 67e 66 76 60 72 - -E. Schimonsky 400f 394 494 507 542 - -7797 7801 8583 8228 8014 47 5 a 1687 + 268 / b 237 + 343 / c 237 + 481 / d 847 + 14 / e 1 + 66 / f 6 + 394 Tab. 2 Statystyki święceń w latach 1650-1810 (w kolejnych dekadach)
T M S D P Ben Ep 1650 – 1660 578 583 608 612 597 - -1661 – 1670 378 381 377 380 355 - 1 1671 – 1680 476 485 510 514 531 2 -1681 – 1690 559a 563 549 514 511 3 1691 – 1700 569 566 576 525 472 7 -1701 – 1710 483 481 502 419 392 4 1 1711 – 1720 570 567 644 607 559 5 -1721 – 1730 669 666 733 683 662 17 -1731 – 1740 781b 782 800 679 669 7 -1741 – 1750 358c 374 425 460 447 2 1 1751 – 1760 297d 297 390 387 376 - -1761 – 1770 338e 337 386 376 371 - -1771 – 1780 380f 370 495 481 472 - -1781 – 1790 613 612 669 678 670 - 1 1791 – 1800 462g 454 569 556 552 - 1 1801 – 1810 286h 283 350 357 378 - -7797 7801 8583 8228 8014 47 5 a 553 + 6 / b 588+193 / c 93 + 265 / d 149 + 148 / e 49 + 289 / f 188 + 192 / g 271 + 191 / h 3 + 283 e) termin święceń
Prawo przewidywało sześć terminów (tempus, angaria) zwanych kanonicznymi, w których Kościół tradycyjnie udzielał wyższych święceń:
Sobota Suchych Dni na początku Wielkiego Postu, dziesięć dni po Środzie Po-1.
pielcowej (Sabbatum Quattuor temporum Cinerum / in Quadragesima) – między 14 lutego a 20 marca.
Sobota zwana
2. Sitientes przed niedzielą Judica lub Passionis – między 7 marca a 10 kwietnia.
Wielka Sobota (
3. Sabbatum Sanctum) – między 21 marca a 24 kwietnia. Sobota Suchych Dni po Zesłaniu Ducha Świętego (
4. Sabbatum Quattuor temporum
Penthecostes) – między 16 maja a 19 czerwca.
Sobota Suchych Dni po Podwyższeniu Krzyża Świętego (
5. Sabbatum Quattuor
temporum Sanctae Crucis / in Septembri) – między 17 a 24 września. Sobota Suchych Dni po św. Łucji (
6. Sabbatum Quattuor temporum s. Luciae / in
Adventu / Nativitatis Domini) – między 17 a 23 grudnia.
Święcenia poza tymi terminami (extra tempora) powinny być z zasady wyjątkiem i wymagały formalnej dyspensy udzielanej bądź biskupowi jako szafarzowi, bądź zako-nowi czy alumnatowi (zwłaszcza papieskiemu), bądź samemu zainteresowanemu klery-kowi. Jedynie tonsury i niższych posług można było udzielać w dowolny dzień. Dyscy-plina ta przypomniana została przez Sobór Trydencki84, powtórzona przez Codex iuris canonici z 191785 roku a zarzucona dopiero przez Codex z 1983. W praktyce jednak – z uwagi zapewne na prostą procedurę uzyskiwania dyspensy, z drugiej strony niewątpli-wie w wyniku realnej potrzeby – przepisy te nie były zanadto przestrzegane. Udział terminów kanonicznych w ogólnej liczbie terminów święceń w naszym Katalogu wyno-si 44% dla całego okresu, dla poszczególnych biskupów waha wyno-się od 22% (J.B. Liesch) do 71% (A.F. Rothkirch) – zob. tab. 3.
Tab. 3. Udział święceń w terminach kanonicznych w ogólnej liczbie święceń.
Ep. terminy
święceń w tym terminykanoniczne %
J. B. Liesch 306 69 22 C.F. Neander 371 153 41 J. Brunetti 45 32 71 F.E. Barbo 31 12 39 A.I. Müntzer 65 27 42 E.D. Sommerfeld 249 145 58 F.D. Almesloe 130 62 48 J.M. Strachwitz 170 77 45 A.F. Rothkirch 97 65 67 E. Schimonsky 86 42 49 1550 684 44
84 DSP IV, s. 696-697: Conc. Trid., sess. 23, II: Decr. super reformatione, 15 VII 1563, can. VIII:
Or-dinationes sacrorum ordinum statutis a iure temporibus ac in cathedrali ecclesia, vocatis praesentibusque ad id ecclesiae canonicis, publice celebrentur. […]
85 CIC 1917, Can. 1006. § 2. Ordinationes in sacris celebrentur intra Missarum sollemnia sabbatis
Qua-tuor Temporum, sabbato ante dominicam Passionis, et Sabbato Sancto; § 3. Gravi tamen causa interveniente,
Episcopus potest eas habere etiam quolibet die dominico aut festo de praecepto; § 4. Prima tonsura quolibet die et hora conferri potest; ordines minores singulis diebus dominicis et festis duplicibus, mane tamen.
Nie mogło być inaczej, skoro sufragani święcili kleryków po kilkanaście, a na-wet kilkadziesiąt razy rocznie. Swoistym rekordem jest tu aktywność pierwszego na naszej liście biskupa Jana Baltazara Liesch’a, który w 1654 r. udzielał święceń 57 razy (zatem średnio częściej niż co tydzień), rok wcześniej 45 razy, w 1651 – 32, a w 1650 i 1652 po 30 razy. Po jego śmierci nikt już takich „rekordów” nie bił, jedynie biskup F.D. Almesloe w 1759 r. (po powrocie z prawie trzyletniego uwięzienia w Magdeburgu) święcił 25 razy. W spokojniejszych czasach sufragani święcili dużo rzadziej, maksy-malnie kilkanaście a średnio ok. 10 razy na rok (zob. tab. 4).
Tab. 4. Liczba terminów święceń w poszczególnych latach.
Ep. Liczba terminów
0 1-5 6-10 11-15 16-20 21-30 31-40 41-50 51+ J.B. Liesch 1 2 3 3 1 1 1 C.F. Neander 9 17 4 J. Brunetti 5 4 F.E. Barbo 1 2 A.I. Müntzer 1 3 1 E.D. Sommerfeld 4 19 6 F.D. Almesloe 2 5 7 1 1 J.M. Strachwitz 1 16 3 A.F. Rothkirch 3 3 12 E. Schimonsky 4 9 5 22 79 34 8 4 1 1 1
Nawet pobieżny przegląd wyliczonych wcześniej kanonicznych terminów świę-ceń wskazuje, że dawały one biskupom prawo święcić od lutego do czerwca oraz we wrześniu i grudniu. I choć formalnych terminów trzymano się umiarkowanie, to ogrom-na większość święceń (poogrom-nad 80%) rzeczywiście odbyła się w tych miesiącach – często kilka dni przed lub po terminie kanonicznym. Ale i w miesiącach do święceń nie prze-widzianych (styczeń, lipiec, sierpień, październik i listopad) święcono ponad 300 razy (ok. 20%).
Tab. 5. Terminy święceń według miesięcy.
Ep. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ? term. lat średnio
J. B. Liesch 15 14 47 25 23 35 17 22 33 11 21 43 306 12 25,5 C.F. Neander 16 23 64 40 41 25 8 12 62 13 17 46 367 30 12,2 J. Brunetti - 3 8 6 1 3 1 - 13 2 - 8 45 9 5,0 F.E. Barbo 1 1 8 2 2 2 - 1 8 4 - 2 31 3 10,3 A.I. Müntzer 2 6 8 5 4 7 2 4 13 2 3 9 65 5 13,0 E.D. Sommerfeld 4 13 41 25 20 23 4 19 52 5 5 38 249 29 8,6 F.D. Almesloe 4 10 23 19 7 11 4 2 16 7 6 19 1 129 18 7,2 J.M. Strachwitz 8 10 27 16 19 15 6 4 30 5 5 25 170 20 8,5 A.F. Rothkirch 1 7 20 4 9 10 2 1 19 3 4 17 97 18 5,4 E. Schimonsky 1 6 11 6 9 13 4 1 15 5 5 10 86 13 6,6 52 93 257 148 135 144 48 66 261 57 66 217 1 1545 157 9,8 % 3,3 6,0 16,5 9,6 8,7 9,3 3,1 4,3 16,9 3,7 4,3 14,0
Tylko kilka razy pojawiają się w księdze jakiekolwiek próby wyjaśnienia powo-dów święcenia poza terminami kanonicznymi:
20 dec. 1653
Reverendissimo Domino Suffraganeo in negotiis publicis occupato ordinati sunt soli subdia-coni. [minorystów, diakonów i prezbiterów wyświęcił biskup następnego dnia]
(s. 18) 31 mai. 1747
omnes hi post Angariam primo ordinati sunt ob rationem, quia in Angaria ipsa sero venerunt, et pro priori Illustrissimo et Reverendissimo Domino Suffraganeo se non insinuaverant (s. 447)
10 mar. 1748
ob debilitatem ordinantis continuata est Angaria die sequenti (s. 450)
f) Miejsce święceń
Sobór Trydencki zalecał aby święcenia wyższe odbywały się publicznie i uroczy-ście w kouroczy-ściele katedralnym, najlepiej w obecności kanoników, a jeśli w innym miejscu to przy udziale miejscowego duchowieństwa86 (co podtrzymał CIC 191787). Jedynie ton-sury i niższych posług można było udzielać w prywatnych oratoriach.
Księga notuje zazwyczaj miejsce udzielania święceń. Spośród 1633 terminów bardziej czy mniej jednoznaczne informacje znajdujemy w 1487 przypadkach (91%), z czego 1475 odbyło się na terenie diecezji wrocławskiej, a jedynie 12 poza nią.
Najczęściej (450 razy) biskupi sufragani święcili w swoich kaplicach domowych – we Wrocławiu i w Nysie. Problem jednak w tym, że wpisy te są najczęściej lakoniczne (in capella domestica, in capella suae residentiae, in aedibus Reverendissimi Domini Suffraganei), bez sprecyzowania czy chodzi o kaplicę nyską czy wrocławską – szczegó-łowe informacje otrzymujemy zaledwie w 46 przypadkach.
Pomijając kaplice domowe lista miejsc święceń obejmuje 14 miejscowości a w nich 29 kościołów i kaplic w diecezji wrocławskiej oraz 3 miejscowości poza nią. Pierwszym i najbardziej oczywistym miejscem udzielania święceń był Wrocław jako stolica biskupia, zwłaszcza katedra św. Jana Chrzciciela i rzeczywiście tam udzielano najczęściej święceń (361 razy), niekoniecznie jednak przy głównym ołtarzu, często korzystywano w tym celu kaplice boczne. Święcono także w innych kościołach na wy-spie katedralnej: w kolegiacie św. Idziego (93), kolegiacie Św. Krzyża (72), kościołach
86 DSP IV, s. 696-697: Conc. Trid., sess. 23, II: Decr. super reformatione, 15 VII 1563, can. VIII:
Or-dinationes sacrorum ordinum statutis a iure temporibus ac in cathedrali ecclesia, vocatis praesentibusque ad id ecclesiae canonicis, publice celebrentur. Si autem in alio dioecesis loco, praesente clero loci, dignior, quantum fieri poterit, ecclesia semper adeatur. […]
87 CIC 1917, can. 1009. § l. Ordinationes generales in cathedrali ecclesia, vocatis praesentibusque
ecclesiae canonicis, publice celebrentur; si autem in alio dioecesis loco, praesente clero loci, dignior, quan-tum fieri poterit, ecclesia adeatur; § 2. Non prohibetur autem Episcopus, iusta suadente causa, ordinationes particulares habere in aliis etiam ecclesiis itemque in oratorio domus episcopalis aut Seminarii aut religio-sae domus; § 3. Prima tonsura et ordines minores conferri possunt etiam in privatis oratoriis.
św. Marcina (39) i św. Piotra i Pawła (3). W pozostałych kościołach wrocławskich (wy-łącznie zakonnych) święcenia odbywały się sporadycznie.
Nysa jako stolica księstwa biskupiego i przez długi czas faktyczna rezydencja biskupia zajmuje w tym rankingu drugie miejsce. Biskupi święcili zazwyczaj w kościele jezuickim (153) oraz parafialnym i kolegiackim św. Jakuba i Mikołaja (144), rzadziej u reformatów (41) i kapucynów (4).
W pozostałych kościołach diecezji wrocławskiej sufragani święcili bardzo rzad-ko. Z reguły okazją była wizytacja kanoniczna lub benedykcja udzielana miejscowemu opatowi. Na tę ostatnią okoliczność wskazują zwłaszcza znajdujące się na naszej liście klasztory cysterskie w Lubiążu (4), Krzeszowie (6), Rudach (4), Henrykowie (2), Ka-mieńcu (1) i prepozytura w Cieplicach (1). Kompletu dopełniają pojedyncze święcenia udzielane w Głogówku (3), Paczkowie (1), Żaganiu (1), Pilchowicach koło Gliwic (1), Ostroszowicach koło Dzierżoniowa (1) i Boronowie koło Lublińca (1).
Tab. 6. Miejsca udzielania święceń (bez benedykcji opackich i konsekracji biskupich)
Wrocław / Wratislaviae
Ecclesia cathedralis s. Joannis 361
Chorus maior Chorus minor (parvus) Capella episcopi Turzonis Capella Klonanni
Capella Eminentissimi Cardinalis (cardinalitia) Capella s. Joannis Nepomuceni
Capella BMV Omnium Defunctorum Capella s. Caroli Borromei
Ecclesia Collegiata s. Aegidii 93
Ecclesia Collegiata S. Crucis 72
Capella episcopalis
Ecclesia s. Martini 39
Ecclesia s.s. Petri et Pauli 3
Ecclesia s. Matthiae (Ordinis Crucigerorum) 4 Capella BMV
Capella S. Crucis
Ecclesia s. Adalberti (Ordinis Praedicatorum) 2 Capella BMV
Ecclesia PP. Capucinorum 2
Sacellum infirmorum
Ecclesia SS. Nominis Jesu (Societetis Jesu) 1 Capella domestica (aedes Reverendissimi,
sacellum domesticum, capella privata) 15
razem 592
Nysa / Nissae
Ecclesia collegiata et parochialis s. Jacobi et Nicolai 144 Capella episcopi Sitschi
Capella Nova s. Barbarae vulgo Defunctorum (Mortuorum)
Ecclesia Societatis Jesu 153
Capella seu oratorium Principis Capella superior
Capella Matris Dolorosae Capella Defunctorum Capella domestica Collegii
Ecclesia BMV in Rosis (OFM Ref) extra civitatem 41 Capella s. Bonaventurae
Capella BMV
Ecclesia PP. Capucinorum 4
Capella domestica (aedes Reverendissimi,
sacellum domesticum, capella privata) 31
Cubiculum domesticum 1
loco ignoto 37
razem 411
Wrocław lub Nysa, capella domestica 404
Henryków / Heinrichoviae, ecclesia monasterii 2
Krzeszów / Grüssovii
Ecclesia monasterii 4
Ecclesia s. Josephi 2
Rudy / Raudae, ecclesia monasterii 4
Lubiąż / Lubae, ecclesia monasterii 4
Głogówek / Glogoviae Superioris
Capella aulica s. Joannis Evangelistae 1
loco ignoto 2
Kamieniec / Camencii, ecclesia monasterii 1
Paczków / Patschkoviae, [ecclesia parochialis] 1
Żagań / Sagan, ecclesia parochialis 1
Cieplice / Thermae Hirschbergenses seu Warmbrunn, ecclesia Omnium Sanctorum 1 Pilchowice k. Gliwic / Pilchovitii, capella aulica 1
Ostroszowice / Weigelsdorff, Hauskapelle 1
Boronów / Baronov, ecclesia [parochialis] 1
RAZEM 1435
Extra Dioecesim
Poznań / Posnaniae 7
Częstochowa / Czenstochoviae, capella BMV coram Imagine Thaumaturga 4
Opawica / Troplowitii, ecclesia parochialis 1
RAZEM 12
loco ignoto 142
Tab. 7. Miejsca udzielania święceń w terminach kanonicznych.
Ep. terminy kano-niczne Miejsce święceń Wro-cław, Katedra Wro-cław, kolegiata Św. Krzyża Wro-cław, kolegiata św. Idziego Nysa,
kolegiata domowaKaplica miejsceInne
J. B. Liesch 69 6 15 28 20 C.F. Neander 153 57 1 62 1 32 J. Brunetti 32 31 1 F.E. Barbo 12 11 1 A.I. Müntzer 27 4 6 17 E.D. Sommer-feld 145 71 33 24 17 F.D. Almesloe 62 22 6 10 24
J.M. Strachwitz 77 20 1 49 7
A.F. Rothkirch 65 2 23 40
E. Schimonsky 42 12 8 4 18
684 236 33 39 78 163 135
Poza diecezją święcono sporadycznie. W Poznaniu święcił nie wrocławski a tam-tejszy sufragan Ludwik de Mathy, o czym była już wyżej mowa. Jesienią 1741 roku su-fragan Sommerfeld uciekał ze Śląska przed wojskami pruskimi w granice Rzeczypospo-litej w stronę Częstochowy. Ostatnim kościołem w diecezji wrocławskiej, zaraz przy granicy (państwowej i diecezjalnej) był Boronów, i tam właśnie biskup udzielił święceń kilkunastu klerykom:
Anno 1741, Dum totum Reverendissimum Capitulum Cathedrale ad mandatum Regis Bo-russ[iae] homagium praetendentis, et potiorem jam Silesiam, cum Metropoli armata vi oc-cupantis exularet, Reverendissimus et Illustrissimus Dominus Elias de Sommerfeld Episco-pus Leontopolitanus, et Dioecesis Wratislaviensis Suffraganeus ad confinia Poloniae tribus Milliaribus Czenstochovia in villa Czesova dicta securitatis ergo cum aliis duobus Reveren-dissimis Dominis se detinuit, et praesentatos sibi a Reverendissimo et Illustrissim Domino Carolo Mauritio L.B. de Franckenberg Archidiacono, et pro tunc constituto vice Administra-tore Episcopatus, similiter ibidem praesente, in vicina Ecclesia Boronoviense pro Angaria S. Crucis quae erat 23 Septembris, ordinavit sequentes.
(s. 410)
Jeszcze tego samego dnia biskup ze świtą dotarł na Jasną Górę i już następnego dnia, a później jeszcze dwa razy, za każdym razem na prośbę gwardiana jasnogórskiego, udzielał święceń paulińskim klerykom:
Eodem Anno, dum adhuc Reverendissimus Dominus Suffraganeus exularet, et non procul Czenstochovio se detineret, requisitus fuit a Patre Guardiano Conventus Czenstochoviensis Januario Langer, quatenus suis fratribus subjectis Ordinis S. Pauli primi Eremitae Sacros Ordines conferre dignaretur, quod etiam exhibita sibi praevia licentia ab Ordinario, et indul-to Aposindul-tolico, quod extra tempora a quocunque Episcopo illuc veniente ordinari possint, fecit, et 23 Septembris se Czenstochovium contulit, ubi subsequa Die, quae erat Dominica 18va post Pentecosten in Capella B. Virginis coram Imagine Thaumaturga sequentes fratres a Patribus Ordinis de licentia item Ordinarii examinati, et approbati ordinati sunt.
(s. 411)
Tandem ad debitam requisitionem ejusdem Patris Prioris Czenstochoviensis in octobri