Administracja nowożytna

W ostatnim badanym okresie, kiedy kraje bałkańskie powoli wybijały się na nie-podległość i rozpoczynały tworzenie nowoczesnych struktur państwowych, jed-nym z najważniejszych zadań stojących przed władzą stało się stworzenie (bądź odtworzenie) całej struktury zarządzania państwem (administracji oraz organów władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej, wojska, służb porządko-wych itp.). W tym dziele jedną z ważniejszych ról odegrać miał nowoczesny apa-rat urzędniczy obsadzony przez kompetentnych, w pierwszym okresie wykształ-conych w Europie i przybyłych głównie z Wojwodiny, urzędników. Tworzyła się

240 W XIX w. zanotowano преторъ ‘градски судија’ (1838) (PosrbOV) i претор ‘предстојник, варошки судац, сеоски кнез или кмет’ (RSR) oraz na wybrzeżu czarnogórskim pretur ‘sudija’

(RomanBP; RomanSBK).

241 Łac. comes, źródło i innych zapożyczeń, w tej formie pochodzi z węgierskiego latynizmu komes (forma z s > š poświadczona jest np. na Istrii).

wówczas nowa warstwa urzędników, która powoli stawała się jedną z najbardziej wpływowych grup zawodowych i społecznych. Razem z nowymi władzami, nową strukturą społeczną, polityczną i etniczną pojawiły się także nowe źródła zapożyczeń – zarówno modeli administracji, jak i stosowanej nomenklatury. Były to źródła rodzime – odnawianie starej serbskiej leksyki lub tworzenie zupełnie nowej, jak również źródła obce – zachodnie (niemieckie, węgierskie, włoskie i francuskie) i wschodnie (rosyjskie, ruskosłowiańskie). Głównym określeniem urzędników, które po raz pierwszy pojawiło się w XVIII wieku wraz z innymi ro-syjskimi zapożyczeniami kulturalnymi, stał się rusycyzm чинòвнк i чнōвнк (RMS; RJAZ; Bogićević 2010: 99) (ros. чиновник). Wyraz ten notują wszystkie oprócz Vuka słowniki XVIII- i XIX-wiecznej leksyki: чиновникъ ‘die Kirchen-ordnung, eine Ceremonialverordnung; die Kiercheragende’ (Kurzbek: 290), чинòвнк, чнōвнк (Njegoš; Popović), войнички чиновникъ ‘официр’

(1841) i воинички управляюћи чиновникъ ‘командант’ (1841) (PosrbOV).

Wyraz poświadczony jest w Sretenjskim ustavie z 1835 roku, który defi niuje prawa i obowiązki urzędnika:

Сваки чиновник стоји пред отговором за све, што у кругу своје службе ради, и за точно свршавање свега, што му предпостављене законне власти предпишу, да набљудава и извршује (art. 132).

Чиновници, наименовани од Књаза, остају таквима за живота, докле год буду способни к званију; но нису насљедствени (art. 133).

W okresie panowania tureckiego Serbowie na południe od Dunaju nie odgry-wali w zasadzie żadnej roli w aparacie administracyjnym Paszałyku Belgradzkie-go. Dopiero na początku XIX wieku, gdy formowała się równoległa władza Miloša Obrenovicia, zaczęła się rozwijać serbska warstwa urzędników i tworzyć rodzima administracja. Ze względu na braki odpowiednio przygotowanych osób w Serbii pierwszymi urzędnikami byli ludzie pochodzący z monarchii habsburskiej. W po-czątkowym okresie korpus urzędniczy tworzyło zaledwie 24 urzędników, ale wraz z rozwojem państwa liczba ta szybko rosła i pod koniec władzy Miloša osiągnęła poziom 850 osób (Миљковић-Катић 2002: 146). Dzięki tak zwanej konstytucji tureckiej, która zwolniła ich z obowiązku płacenia podatków, pozycja społeczna urzędników rosła, a sama funkcja stała się w środowisku wielce pożądana. Przez oddzielenie aparatu urzędniczego od pozostałych warstw, zapewnienie im mate-rialnego bezpieczeństwa (przy zakazie zajmowania się handlem lub podejmowa-nia innej działalności) i podnoszenie ich społecznego autorytetu państwo z urzęd-ników stworzyło elitarną grupę mieszczan, a funkcja służby państwowej była równoznaczna z awansem społecznym. Elitę tworzyli znakomicie wykształceni, ekonomicznie stabilni, wpływowi i szanowani funkcjonariusze publiczni, którzy stanowili mniej niż 10 procent ogólnej populacji mieszkańców miast.

Do grupy urzędników zaliczano, w zależności od wielkości miasta, głównie pracowników administracji centralnej i lokalnej oraz sądów, oświaty, poczty,

służb celnych, a także wojskowych i duchownych. Osobną grupę tworzyli na-uczyciele, intelektualna elita miast, których wykształcenie niestety nie pokrywało się z wysokością uposażenia i którzy zwykle zarabiali o wiele mniej niż najwyżej opłacani ofi cerowie lub żołnierze zawodowi.

Z tego okresu pochodzą także inne, ogólne nazwy urzędników, funkcjonariuszy państwowych – wyrazy rodzime, zapożyczenia lub kalki językowe (najczęściej z niemieckiego). Spośród nich można wymienić takie określenia jak слỳжбенк i слжбенк ‘ten, który znajduje się w służbie, który wykonuje pewne obowiąz-ki służbowe, urzędnik, funkcjonariusz’, ‘zwolennik jaobowiąz-kiejś idei, ruchu’, ‘sługa’

(RMS; RJAZ; SR; Popović), функциòнāр i функциòнēр ‘funkcjonariusz, oso-ba, na której spoczywają jakieś obowiązki’ (RMS) (fr. fonctionnaire lub niem.

Funktionär), джāвнк ‘osoba, która zajmuje się sprawami państwa, mąż sta-nu; osoba, która w życiu publicznym zajmuje eksponowane miejsce; dyplomata’

oraz ‘katolicka nazwa zarządcy diecezji lub klasztoru’ (RMS; RSAN; Popović;

PosrbOV) i звàничнк ‘urzędnik, funkcjonariusz’, ‘dawny tytuł urzędnika naj-niższego stopnia’ (RMS; RSAN; RJAZ). Kolejnym wyrazem jest notowany od XVIII wieku админстрāтор ‘osoba, która zarządza, administruje, kierownik, administrator; tymczasowy zarządca, administrator’, ‘osoba, która kieruje pracą kancelarii’, ‘osoba, która wykonuje różne prace w redakcjach gazet lub czaso-pism’ (RSAN) (łac. administrator lub niem. Administrator)²⁴².

W grupie funkcjonariuszy administracyjnych na pierwszym miejscu wy-stępuje poświadczony od XVI (w Chorwacji) lub XVIII wieku (w Serbii) tytuł секрèтāр ‘osoba, która zajmuje się sprawami administracyjnymi, sekretarz, księ-gowy’, ‘protokolant; sekretarz’ (RMS)²⁴³. Słowiańskim przekładem tego tytułu jest wyraz тјнк ‘urzędnik prowadzący sprawy danej instytucji, organizacji, organu, urzędnika itp., sekretarz’ (RMS)²⁴⁴. Wyraz ten poświadczony jest od XV wieku, między innymi w Żywocie św. Stefana Dečanskiego z około 1400 roku

242 Wyraz poświadczony jest od XVIII w.: администратор ‘управитељ, управник’ (1708) (GzRSR; SSZiN) oraz администраторъ ‘послушник’ (1838) (PosrbOV) i администратор ‘онај, који привремено заступа место каквог великодостојника, извршујући његове дужнoсти’. Słow-nik podaje specjalne znaczenie administratora jednostek kościelnych, który pełni obowiązki jako locum tenens (RSR).

243 Wyraz jest poświadczony w formach секретар ‘писар, тајни писар, деловођа’ (1718) (GzRSR), секретаръ ‘тајемник, тајник, тајни писар, тајнописац’ (1766) (PosrbOV), (1742) (SSZiN), u Kurzbeka секретарь ‘der Sekretär’ (Kurzbek: 473) oraz секретар

‘одговорни административни руководилац неке установе’ (1816) (KK-ER; Njegoš; RečZURP:

431). Najwcześniejsze zapożyczenie bezpośrednio z łac. sēcrētārius ‘sekretarz’ (od pierwszego znaczenia łac. sēcrētum ‘skrytość; samotność’), a w Serbii najprawdopodobniej z niem. Sekretär.

W XIX-wiecznej książęcej administracji zapożyczenie z ros. секретарь.

244 Wyraz jest przekładem łac. sēcrētārius utworzonym od przym. tajni ‘tajny, tajemny’ (*tajiti

‘trzymać coś w tajemnicy, ukrywać, zatajać’), pierwotnie w znaczeniu ‘tajny współpracownik, wpro-wadzony w tajemnice przez swojego pracodawcę’. Poświadczony jest od XVIII w.: тајник (1793), тајемник (1834), тайный писаръ (1766), тайнописацъ (1838) (PosrbOV) i тајник ‘Sekretär’

(Popović), tájnik ‘sekretar’ (CrnogR; Bogićević 2010: 597).

(паче сэни таиникь величаиши) i w słowniku Daničicia таiникь ‘qui sacris est initiatus’.

Inni urzędnicy administracyjni to na przykład нспектор oraz ншпектор, ишпекцјаш, шпиктор ‘inspektor’, ‘osoba posiadająca wyższy stopień urzęd-niczy’ (RSAN) (niem. Inspektor)²⁴⁵, упрàвитељ ‘kierownik, naczelnik, zwierzch-nik, szef’, ‘kierowzwierzch-nik, zarządca majątku’ i ‘dowódca, komendant, zwierzchnik’,

‘powiernik, komisarz’ (RMS; Bogićević 2010: 636) oraz poświadczony od XVII wieku ỳпрāвнк ‘kierownik, naczelnik, szef, zwierzchnik’ (RMS) i ‘władca lub jego zastępca; naczelnik prowincji, miasta, wsi itp.’, ‘naczelnik domu, zarządza-jący majątkiem wspólnym’, ‘dowódca wojskowy’ i ‘kapłan, którego zadaniem jest opieka i wychowanie wiernych, duchowy opiekun’ (RJAZ)²⁴⁶.

W XIX wieku, jak podaje Karadžić, do tytułu czarnogórskiego metropolity, Vladika Crnogorski i Brdski, czasem dodawano również upravitelj. W Usta-wie o ustroju Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i podziale administracyjnym Czarno góry, na czele okręgu stał upravitelj, oblasni upravitelj, który był naj-wyższym przedstawicielem władzy państwowej, do jego obowiązków należało utrzymanie porządku i spokoju w okręgu, sprawowanie bezpośredniego nadzoru nad kapetanami plemiennymi, nadzór wykonywania ustaw i rozporządzeń admi-nistracyjnych (CZ II).

Kolejnymi stopniami urzędników, którzy pełnili funkcje kierownicze, były stanowiska: упрàвљāч ‘naczelnik, zwierzchnik’, ‘kierowca’, ‘drążek, rączka do kierowania’ (RMS; Popović) oraz ỳреднк ‘kierownik, zwierzchnik, komen-dant’, ‘redaktor gazet, książek itp.; redaktor tomów zbiorowych, antologii itp.’

(RMS). Wyraz pierwotnie znaczył: ‘naczelnik, dowódca (w wojsku)’ (RJAZ) oraz урèднк ‘који што уређује, Verwalter, Leiter, rector, administrator’ (SR;

Popović).

Funkcje kierownicze pełnił дректор ‘dyrektor, szef zakładu, instytu-cji, przedsiębiorstwa itp.’ i lud. ‘rewizor, wysłannik’ (RSAN) (niem. Direktor, fr. directeur)²⁴⁷, прéзес ‘zwierzchnik, prezes, przewodniczący, prezydent (jakiejś instytucji)’ (RMS) (niem. Präses), делèгāт ‘delegat, członek delegacji, wybrany i upoważniony przedstawiciel, wysłannik’ (RMS) i делигáт ‘делегат, одборник, посланик’ (RTimok), прèдстōјнк ‘naczelnik, zwierzchnik, szef’ (RMS;

Popo-245 W XIX w. poświadczone są formy инспектор (1835) oraz иншпектор ‘онај, који нешто прегледа, надгледа, коме је поверен надзор над нечим’ (1837) (KK-ER; RSR).

246 Od XVIII w. poświadczone są formy управитель ‘провизор; гувернер, моселим, директор;

беглер-бег, командант; ректор; губернатор’ (1785) (PosrbOV) i uправителъ ‘слuжителъ, der Be-amter, der Velwalter’ (Kurzbek: 62, 597), a także упрàвитељ ‘der Leiter, Regierer, rector’ (SR;

Popović) i упрàвитељ (Njegoš).

247 Wyraz poświadczony jest od XVIII w., np. директор ‘звање, старешина неког надлештва, установе’ (1727) (GzRSR), (1797) (SSZiN), директоръ, діректоръ (1818) (PosrbOV), директор

‘старешина неког надлештва’ (1815) (KK-ER) i дректор (Njegoš). W gwarach poświadczone są formy дерéктур (RTimok) oraz diretur (RomanBP; RomanSBK) i diretur, deritur, diretor (Prčanj) (RomanJBK).

vić), рàвнатељ ‘naczelnik, zarządca, kierownik’ (RMS; Popović), руковòдилац, руковòдитељ ‘osoba, który dowodzi, kieruje, kierownik’ (RMS)²⁴⁸, дловођа i дловођ ‘osoba, która prowadzi dział administracyjny instytucji, przedsiębior-stwa, organizacji; sekretarz’, a także деловóдац, деловòдитељ ‘kierownik’,

‘dowódca, zarządca, naczelnik’ (RSAN)²⁴⁹, кловођа i кловођ fi g. ‘osoba, która kieruje organizacją, kierownik, przewodniczący; dowódca’ oraz ‘mężczy-zna, który prowadzi taniec kolo’ (RMS; RSAN)²⁵⁰, нáдзōрнк, нáдзoрнк, нáзорнк ‘osoba, która dba o kogoś lub o coś’, ‘kontroler, nadzorca’ (RSAN)²⁵¹, надсáветнк ‘pozycja i tytuł dawnego wysokiego urzędnika państwowego, najwyższy doradca’ (RSAN), нáдстōјнк i нàдстōјнк ‘naczelnik, nadzorca, przełożony; domownik’ (RMS; RSAN; RJAZ), дòглāвнк, доглàвāр ‘zaufa-ny dyrektora, doradca władcy, zwierzchnika’ (RMS; RSAN)²⁵² oraz збōрнк

‘osoba, która posiada prawo wyboru za pomocą głosowania, wyborca’, ‘osoba, która została wybrana, delegat jakiejś organizacji’, hist. ‘książę, który uczestni-czył w wyborze władcy w okresie feudalnym; ten, który wykonuje służbę wybor-cy’ (RMS; RSAN)²⁵³. Wyraz нáстōјнк ‘kontroler, nadzorca’, ‘strażnik budynku mieszkalnego’ oraz ‘przełożony (klasztoru)’ (RSAN; RJAZ) poświadczony jest od XVI wieku (najwcześniej z Chorwacji)²⁵⁴. Ostatnim spośród tych ogólnych urzędów jest чиноначeлник ‘naczelnik’ – określenie poświadczone w słowni-ku Daničicia: чиноначельникь ‘cohortis praefectus’. Wyraz činonačelnik to także nazwa jednej spośród pięćdziesięciu osób wybranych przez zwierzchników ple-miennych Czarnogóry i Brda na zgromadzeniu ogólnym w Cetinje w 1803 roku (1789), po to, by sądzili według prawa zawartego w Zakoniku Petra I Petrovicia.

248 Od końca XVIII w. wyraz notowany jest w słowniku Kurzbeka руководителъ ‘eine Hand-leiter’ (KurzbekLeks: 235), w OIZ CG i słowniku Popovicia руководитељ ‘Leiter, Führer’ oraz рукòвођа i przest. руковòдитељ ‘kierownik’ (Njegoš) i руковòдилац (UR) oraz руководоц (RSMet). To kalka z niem. Handleiter, utworzona od czasownika rukovoditi ‘kierować’.

249 W XIX-wiecznym słowniku Popovicia деловођа to ‘Geschäftsführer’, a także w słowni-ku gwar Wojwodiny деловођа ‘urzędnik administracyjny w gminie’ i ‘kierownik pracy, pracow-ni’ (RSGV), i Metochii дловођа ‘канцеларијски службеник’ (RSMet). To kalka z niem. Ge-schäftsführer.

250 Wyraz poświadczony jest od XVIII w., m.in. коловодьz ‘началникъ разбойникwвъ, der Rädelsführer’ (Kurzbek: 403), коловођа ‘Anführer im Kolotanz; Anführer überhaupt’ (Popović) i kolovođa (Bogićević 2010: 242).

251 W XVIII w. pojawia się forma надзирателъ ‘Aufseher’ (Kurzbek: 647) oraz надзирателъ церкви ‘Kirchenvorsteher’ (Kurzbek: 647), a potem надзорник ‘Aufseher’ (Popović). W słowni-ku czarnogórskim nadziràtelj ‘nadzornik’ (CrnogR), a w gwarach: нáзōрнк ‘nadzorca, inspek-tor’, нaзòрџи^јк ‘nadzorca, kontroler’ i ‘porywacz, rozbójnik’ (UR) oraz нàsорник ‘инспектор, надзорник’ (RCrnotr) i w słowniku Wojwodiny надзорник, наѕорник, наѕорник (RSGV).

252 Wyraz poświadczony jest w słownikach Vuka i Popovicia дòглāвнк ‘die zweite Person (nach dem Oberhaupte) secundus a principe’.

253 Wyraz izbornik poświadczony jest na zachodzie od XVII w., a w Serbii od XIX w. w słowniku Popovicia: изборник ‘Auserwählter; Wahlmann’.

254 W XIX w. notuje się нáстōјнк ‘der Aufseher, qui attendit; Borsteher; Berwefer; Sachwalter, Anwalt’ (SR; Popović). W gwarze Vasojeviciów нāстјнк to ‘domownik, stróż domu; kontroler pewnych prac’ (RVG).

To także ktoś, kto piastuje najwyższą władzę urzędową i sądowniczą oraz sędzia, członek Praviteljsta sudstva Crnogorskog i Brdskog (Bogićević 2010: 99).

Z języka niemieckiego zapożyczono tytuły urzędników państwowych, są to między innymi: рајхканцлер ‘kanclerz państwa, prezes Rady Ministrów, szef rządu’ (1794) (GzRSR) (niem. Reichkanzler) oraz штатсманнъ ‘mąż stanu; državnik’ (1842), штатрихтер i щатрихтер ‘książę’ (1749), a także штатхалтер ‘namiestnik’ (1813) (PosrbOV) (niem. Staatsmann, Stadtrichter, Staatshalter).

Spośród wyższych rangą urzędników można wymienić takie stopnie jak прèфект ‘wysoki funkcjonariusz administracyjny, kierownik policji miejskiej’,

‘wychowawca w internacie’, ‘urzędnik w antycznym Rzymie’ (RMS) (niem.

Präfekt)²⁵⁵, министерјāл ‘naczelnik cechu’ i ‘człowiek pochodzący ze wsi, który po uzyskaniu wykształcenia stał się urzędnikiem państwowym’ (RSAN) (niem. Ministerial) oraz поверèнк ‘osoba godna zaufania, powiernik’, ‘peł-nomocnik’, ‘urzędnik posiadający ważne pełnomocnictwa władzy państwowej’

(RMS; RJAZ; Popović).

Do grupy urzędników niższego szczebla zaliczają się między innymi:

акцèсист(а) ‘niższy urzędnik administracyjny w monarchii austro-węgierskiej;

praktykant’ (RMS; RSAN) (niem. Akzessist), àдјункт i przest. àђунт ‘pomoc-nik, adiunkt; młodszy urzędnik’ (RSAN)²⁵⁶, адлáтус ‘pomocnik wysokiego urzędnika’ (RSAN; RSR) (łac. ad latus ‘przy boku’), актỳāр ‘niższy urzędnik, sekretarz’ (RMS; RSAN) (łac. actuarius), актуаријус (1792) i актуариј (1808)

‘судски писар, деловођа’ (1808) (GzRSR), офицјāл ‘niższy urzędnik kance-larii’ (RMS)²⁵⁷ oraz вàтак reg. ‘urzędnik niższego szczebla’ (RSAN)²⁵⁸ i пòљāк,

255 Poświadczenia notowane są w słownikach Mihajlovicia префект (1768), профект (1794)

‘начелник, управитељ’ (1768) (GzRSR) i префект (1792), a także префектъ ‘градски поглавар, кефалија’ (1858) (PosrbOV) oraz префект ‘у Француској од 1800 год. највиши цивилни чиновник у департману (округу), дакле то, што у Аустрији или Србији окружни начеоник’ (RSR). U Bo-gićevicia prefekt to ‘starješina, plemenski vođa etno-istorijskih zajednica u ilirskim naseobinama’

i ‘poglavar, načelnik, upravnik, namjesnik, zapovjednik’ (Bogićević 2010: 458).

256 Wyraz poświadczony jest od XIX w.: адюнктъ ‘помоћник’ (1815) (PosrbOV) i адјункт

‘пристав, помоћник’ (RSR), a także z Czarnogóry: ađunto ‘opštinski ili sudski činovnik’(Bogićević 2010: 26; RomanJBK). Zapożyczenie z łac. adjunctus ‘pomocnik’ (łac. adiungere ‘dodać, dołożyć’), a ađunto z wł. aggiunto.

257 Od XVIII w. notowano formy: официјал ‘врста нижег чиновника’ (1748) (GzRSR), официјал ‘Beamte’ (Popović), ofi cial ‘službenik na sudu’ (RomanBP) i ofi cial ‘službenik, sudski pristav’ (Bogićević 2010: 374). W Serbii to urzeczownikowione zapożyczenie niem. przymiotnika offi ziell (< łac. offi ciālis ‘służbowy, urzędowy’ z łac. offi cium ‘służba, urząd’), a w Czarnogórze z włoskiego archaicznego przymiotnika offi ziale (współcz. uffi zziale).

258 Wyraz poświadczony jest w XIX w. u Mažuranicia w znaczeniu vatak ‘službenik, pozov-nik’. Według Statutu Budvy vataco był urzędnikiem sądowym, który przez cały dzień wykonywał polecenia sędziów, wzywał na rozprawy, pokazywał znalezione rzeczy, informował o sprzedaży, wyceniał wartość zastawu; także u Bogićevicia vatak ‘glasnik, telal (u budvanskoj komuni)’ (Bo-gićević 2010: 652).

пòљāр ‘osoba pilnująca pól i zasiewów’ oraz ‘żołnierz baterii polnej, kanonier’

(RMS; RJAZ; SR; Popović)²⁵⁹.

Jako określenie osoby, która zajmuje się sprawami administracyjnymi w gmi-nie, organizacji kościelnej lub parlamencie, notariusza, sekretarza i osoby zapisu-jącej różne wydarzenia, poświadczony jest serbski wyraz бèлежнк (RSAN)²⁶⁰. W podobnych znaczeniach poświadczone są zapożyczenia, na przykład нòтāр, нòтāрош ‘dawna nazwa urzędnika upoważnionego do kontroli umów, wy-dawania zaświadczeń, dokumentów prawnych itp., notariusz’ (RMS)²⁶¹ lub канцèлист ‘pisarz, niższy urzędnik’ (RMS) (niem. Kanzlist), канцелист (1718) i канцеларист (1790) (GzRSR) oraz шлајбер ‘бележник’ (RSGV) (niem.

Schreiber).

Na poziomie lokalnym pojawili się nowi urzędnicy, a razem z nimi także nowa tytulatura (obok reaktywowanej średniowiecznej). W XVIII i XIX wieku zanotowano różne złożenia z elementem knez lub kmet, jako pewnego rodzaju hierarchia władzy, nawiązanie do nieprzerwanej tradycji słowiańskich naczel-ników lokalnych (wiejskich). Z tego okresu poświadczone są na przykład tytu-ły влекнēз ‘wielki, znaczny knez (tytuł lokalny); Grossfürst’ (RSAN; RJAZ) i òберкнēз, òборкнēз, òбркнēз²⁶² ‘wyższy knez, naczelnik knežiny lub nahii w okresie władzy tureckiej w Serbii’ (RMS)²⁶³. W słowniku Vuka poświad-czenie wyrazu оборкнез znajduje się w haśle кнез: „Под владом Турском

259 W Serbii wyraz poświadczony jest w znaczeniu ‘wynajęty strażnik pola, subaša’: пољар (VojvR), пољáк, паљáк (RTimok), пол’к (RSMet), пољар (RPosav) i пољак (LeksLaza), a w Czarnogórze poljaci to ‘globari. Pomoćne sudije knezu i kapetanu. Seoski sudije – polječuvari’

(Bogićević 2010: 427).

260 W XIX w. poświadczony jest w słowniku Popovicia бележник ‘Notar, Notär’ oraz бележникъ

‘нотар’ (1838) (PosrbOV; RJAZ). W Wojwodinie бележник ‘човек који води административне послове у селу’ (RSGV). Derywat utworzony za pomocą suf. -nik od czas. beležiti ‘notować, zapisy-wać’ (< beleg ‘znak’, cs. bělěgъ ‘znak, oznaka, signum’; to psł. pożyczka z awar. *bälägu lub mong.

bälgä ‘znak’, tatarski bilgə ‘znak’).

261 Wyraz notar, notarij poświadczony jest od II połowy XV w., np. w słowniku Daničicia но-тарь ‘notarius’ (нотар бнетачки). Od XVIII w. notowane są formy: нотар (1733), нотариј (1794), нотаријус (1708), нотаријуш (1733), нотарош (1774) ‘бележник, општински писар’ (GzRSR) i нотиаріусъ (Kurzbek: 371), нотариј (1819) (KK-ER), нотарошъ (1838), нотаръ (1838) (Posr-bOV), a współcześnie: notar ‘javni bilježnik’ (Bogićević 2010: 350), notar (RomanBP; RomanJBK;

RomanSBK); (Nikšić) oraz нoтарош ‘бележник, државни чиновник’ (RBanat) i нотарош

‘општински бележник’ (MČek). Wyraz notar, notarij, notarijuš na zachodzie został zapożyczony z wł. notaro, łac. notarius, a w Serbii notar z niem. Notar ‘notariusz, sekretarz’ lub notaroš za po-średnictwem węg. (z formy łac. notārius ‘sekretarz, pisarz’).

262 Niemiecki przedrostek ober w znaczeniu ‘wyższy, starszy, główny’ pojawia się często jako pierwszy element złożeń, który oznacza stopień wyższy tytułu: np. obervojvoda, oberbaša, oberko-manda, oberkelner, oberlajtnant itp.

263 Wyraz poświadczony jest od XVIII w. w formach оберкнез ‘кмет’ (1792) (GzRSR) i оберкнез (1771), обркнез (1730) ‘главни кнез, поглавар области’ (GzRSR) oraz w XIX w.:

обер-кнез, обер кнез, обор кнез i обр-кнез ‘главни кнез’ (KK-ER), оборкнез ‘Oberknes, Kreisvorstand’ (Popović), ober-knez ‘starješina nahije’ (Bogićević 2010: 356) i обркнез ‘титула’

(RBanat).

у Србији свака је кнежина имала свога кнеза, који се ради разлике од сеоскијех кнезова звао и оборкнез, вилаетски кнез, башкнез и велики кнез”. W słowniku z I powstania serbskiego pojawiają się także formy oberknez i oborknez (PSU).

Peruničić precyzuje, że oborknez, nahijski knez to naczelnik knežiny, którym najczęściej był Serb z jakiejś szlacheckiej rodziny (Перуничић 1956: 32–33).

Jako zastępca kneza, poświadczony jest tytuł пткнēз i пткнежин (RMS) oraz полкнез, поткнез ‘wiceprzewodniczący gminy’ (RSGV). Od XIX wieku występuje także germanizm гауграф ‘naczelnik lokalny; knez’ (1809) (GzRSR) (niem. Gaugraf).

Z niemieckiego lub włoskiego, w zależności od regionu, zapożyczono po-świadczony z końca XVIII wieku stopień гувèрнēр, губèрнēр ‘główny za-rządca, naczelnik okręgu lub państwa (w koloniach, krajach pod protektoratem itp.), namiestnik’, ‘naczelnik miasta’, ‘gubernator’, hist. ‘guvernadur’ i ‘pre-zes, kierownik, dyrektor jakiejś instytucji; prezes banku’ (RMS; RSAN) (niem.

Gouverneur)²⁶⁴. Podobną drogę przebył wyraz, który mógł zostać zapożyczo-ny z wielu języków, ewentualnie – w zależności od regionu – z jednego języka (a więc na południu z włoskiego, a na północy z niemieckiego, francuskiego lub rosyjskiego) – mowa o tytule губèрнāтор ‘naczelnik, przewodniczący guberni, gubernator’, przest. ‘guverner’ i ‘guvernadur’ (RMS; RSAN). Wyraz gubernatur poświadczony jest w XVII, a gubernator w XVIII wieku. Urzędnik tego stopnia jako naczelnik nahii w okresie I powstania serbskiego dbał o przychody i podatki płynące z okręgów (Новаковић 2000: 289–290)²⁶⁵.

Inne określenia zwierzchników lokalnych to кржнк i òкржнк ‘na-czelnik, zarządca okręgu’ (RMS; RSAN), архижупан ‘główny żupan’ (1793) (GzRSR), пджупāн i поджỳпāн ‘przedstawiciel żupana; Vicegespan’ (RMS;

Popović; PosrbOV)²⁶⁶ oraz бновац i бáновац ‘przedstawiciel bana’, ‘człowiek bana, jego zwolennik’, ‘żołnierz dawnego I i II regimentu chorwackiego’ (RSAN;

RMS; Popović).

Na północy znacznie wcześniej, a na południu od Dunaju dopiero po wy-zwoleniu, pojawiły się urzędy gminne, powiatowe, a w nich nowi słowiańscy urzędnicy. Znaczna część nowych urzędów, szczególnie te z obszaru późniejszej

264 W słownikach Mihajlovicia poświadczone są formy губернер (1799) i гувернер (1816)

‘главни управљач једне покрајине или земље’ (GzRSR) oraz гувернеръ ‘војвода’ (1821) (PosrbOV), a z Czarnogóry pochodzi guvernér ‘upravljač na biciklu’ (CrnogR) i guveran ‘guverner;

vlada, vladar’ (Bogićević 2010: 175).

265 W XVIII w. notowana jest forma губернаторъ ‘der Gouverner; der Landpfl eger’ (Kurzbek: 309;

KurzbekLeks: 33) oraz губернатор (1735) ‘главни управљач једне покрајине или земље’ i вице-губернатор ‘заменик вице-губернатора’ (1793) (GzRSR). W XIX w. гувернаторъ ‘управитељ’,

‘намесник’ (PosrbOV), губернатор ‘управљач губерније’ (KK-ER; ‘Guverneur’ (Popović)) i gu-bernator ‘guvernadur. Guvernadur Jovan Radonjić, titulisao se 1778. g. kao Načalnik i gugu-bernator crnogorski’ (Bogićević 2010: 174). W XVII w. to zapożyczenie z niem. Gubernator lub bezpośrednio z łac. gubernātor ‘naczelnik, zarządca’ (< łac. gubernāre ‘panować, zarządzać’), a w XIX w. w Czarno-górze i Serbii także z ros. губернатор ‘naczelnik gubernii’.

266 Kalka z niem. Vicegespan utworzona od formy župan z formantem pod- ‘pod, poniżej’.

Wojwodiny, to serbskie odpowiedniki urzędów niemieckich bądź węgierskich, noszące zapożyczone od nich tytuły lub będące kalkami z tych języków. Przy-kładem takiego wpływu może być niemiecki wyraz Matrikel, którego serbskim odpowiednikiem stał się wyraz мтичāр w znaczeniu ‘urzędnik gminny, który prowadzi księgi Urzędu Stanu Cywilnego; urzędnik, który przeprowadza ślu-by cywilne’ obok znaczenia ‘członek lub współpracownik Macierzy Serbskiej’

(RMS; RSAN; RJAZ; RSMet)²⁶⁷.

Urzędnika gminnego (oraz samego mieszkańca gminy) nazywano пштинāр, општнāр, a na zachodzie пћинāр i опћнāр (RMS; RJAZ). Wyrazy po-świadczone są od XIX wieku, na przykład w słowniku Vuka z Bački пштинāр

‘Gemeindeglied, civis’, i Popovicia општинар, опћинaр ‘Gemeindeglied, Ge-meinderath’²⁶⁸. U Bogićevicia poświadczony jest w tym samym znaczeniu wyraz komunitar (Bogićević 2010: 246).

Z węgierskiego pochodzi брōв ‘naczelnik wiejski, knez, kmet’ i ‘przewod-niczący gminy miejskiej i sądu’, a potem także ‘woźny gminny, posługacz;

strażnik miejski, pozywający’, ‘strażnik pól’ i ‘nadzorca robotników rolnych’

(RSAN). Wyraz w słowniku RJAZ poświadczony jest od XVIII wieku w zna-czeniu ‘naczelnik gminny’ (z pism Obradovicia) lub ‘sługa naczelnika’ (u Mi-lićevicia i w powiedzeniach ludowych)²⁶⁹. Wyraz pojawia się również w złoże-niach określających inne funkcje: малибиров ‘нижи општински службеник’

(1708) i вашар-биров ‘човек који наплаћује пијачарину’ (1708) (GzRSR) oraz солгабрōв i солгабрōв ‘naczelnik powiatu, srezu’ (RMS)²⁷⁰.

267 Derywat matičar ‘urzędnik gminny’ i matičar ‘członek Maticy’ zostały utworzone niezależnie za pomocą suf. -ar odpowiednio od rzecz. matica ‘księga notarialna, metryka’ (znaczenie pod wpły-wem niem. Matrikel ‘metryka, główny rejestr’) i Matica ‘matka, macierz; Macierz (np. Serbska)’.

268 Wyraz poświadczony u Bogišicia, pochodzący ze środkowej Hercegowiny (Bogišić 1999:

486) oraz w leksykonie prawnym обштинаръ (RečZURP: 253), u Bogićevicia opštinar ‘svaki crnogorski državljanin koji je stalno nastanjen u jednoj varoškoj opštini’ (Bogićević 2010: 386) i w gwarach овштнāр (RPiva) oraz општинр (RSMet), општинр (RRad) i општинант, општинар, општинар (RSGV).

269 Tytuł poświadczony jest od XVIII w. w słownikach Mihajlovicia: биров ‘судија, председник градског суда’ (1700) (GzRSR) i (1742) (SSZiN) oraz биров ‘месни судац’ (1846), бировъ ‘кнез’

(1793) (PosrbOV), биров ‘општински служитељ, пандур, позивар’ (1818) (KK-ER). W słowniku Vuka брōв to ‘genus magistri vici’, u Popovicia ‘Richter, Ortsrichter; Häscher, Scherge’ (Popović), z uwagą, że wyraz ten Turcy zapożyczyli od Serbów na Węgrzech, ‘судија, сеоски кнез, кмет’

(PopovićTur). Poświadczenia gwarowe: брōв ‘biuro’ (UR), бирóв ‘wybitny, szanowany czło-nek bractwa, który w okresie panowania tureckiego potajemnie zbierał datki na utrzymanie cerkwi i monasterów (z tego powodu bractwo Mitrovicia ze wsi Mašta koło Berane, otrzymało przydo-mek birov)’ oraz ‘poljak, strażnik pól i łąk’ (RVG), a także биров ‘председник села’ i ‘бележник’

(RSGV), ‘општински службеник’ (VojvR), брōв ‘krzykacz w gminie wiejskiej’ (RKam) i бирòв (RCrnotr). Zapożyczenie z węg. biró ‘sędzia’, z typową adaptacją wygłosowego -ó > -ov według wzoru lopov, hordov.

270 Wyraz notowany jest od XVIII w. w formach солгабиров (1733) i солгабир (1803) ‘високи административни чиновник; срески начелник’ oraz w złożeniach: вице-солгабиров ‘потпредседник општине’ (1785), февице-солгабиров (1785), фивице-солгабиров (1814)

Naczelnikiem župy, odpowiednikiem dawnego župana, był tytuł шпāн, шпн, który w okresie monarchii austro-węgierskiej w Wojwodinie oznaczał

‘tytuł przełożonego, zarządzającego majątkiem ziemskim możnowładców, wło-ścian’ oraz ‘naczelnika župy, župana na Węgrzech’ (RMS; RSAN)²⁷¹. Wyraz išpan poświadczony jest w XVIII i XIX wieku w słownikach serbskich²⁷², a także w złożeniu феишпан ‘wielki żupan’²⁷³.

Inny urzędnik lokalny to вармèђāш, вармеђјāш ‘urzędnik, funkcjonariusz żupanii’ i ‘katolicki członek konserwatywnej grupy politycznej sprzyjającej Wę-grom’ (RSAN). W RJAZ varmeđaš ‘koji po svom društvenom položaju ima pravo da prisustvuje varmeđskoj skupštini, koji radi u varmeđskom uredu’ poświadczo-ny jest w XIX wieku. W gwarach Wojwodipoświadczo-ny вармеђаш to ‘urzędnik, funkcjo-nariusz gminny’ (RSGV).

Z nazw urzędników poświadczona jest (od XVIII w.) kalka z niemieckiego w znaczeniu ‘burmistrz, prezydent miasta’: градонáчeлнк, градонáчaлнк (RMS; RSAN)²⁷⁴ i градоупрàвитељ (RSAN)²⁷⁵, a z francuskiego мр ‘bur-mistrz, prezydent miasta, przewodniczący rady gminy’ (RSAN)²⁷⁶. Z niemieckie-go zapożyczono бргемāјстор w znaczeniu ‘burmistrz’, ‘przewodniczący gmi-ny’ (RSAN)²⁷⁷.

‘срески начелник; високи чиновник’ (1785) (GzRSR). W Wojwodinie солгабрōв, слгабров to ‘naczelnik powiatowy w okresie panowania Austro-Węgier’ (RSGV). Solgabirov został prze-jęty z węg. szolgabiró ‘pomocnik sądowy’ (złożenie z szolga ‘sługa, pomocnik’ i biró ‘sędzia’ <

słow. sluga oraz biró ‘sędzia’), a fesolgabirov, fi solgabirov z węg. föszolgabíró ‘główny pomocnik’

(fö ‘głowa’, fő ‘główny, pierwszy’).

271 Zapożyczenie z węg. ispán ‘żupan; zarządca dobrami’ (w języku węgierskim, podobnie jak w niemieckim, wyraz jest slawizmem, ze słow. župan).

272 W XVIII w. poświadczone są formy ишпан (1708), шпан (1751), вице--гешпан (1785) (GzRSR), вицешпанъ ‘поджупан’ (1853) (PosrbOV) oraz обршпан ‘жупан’

(1727) (GzRSR). W XIX w.: ишпан ‘чиновник на феудалом имању’ (1807) (GzRSR) i шпан

‘жупан, гроф’ (1844) (PosrbOV), z Wojwodiny ишпан ‘der Aufseher, der Arbeiter (der Span жупан in Krain), praefectus agrum colentium aut aliorum servorum’ (SR) i ишпан ‘надзорник на имању’

(VojvR) oraz ишпан ‘Oekonomieverwalter’ (Popović) i испан ‘жупан, заповедник, начелник над једним округом’ (PopovićTur).

273 Zapożyczenie z języka węgierskiego, które jest poświadczone od XVIII w.: феишпан (1755), фиишпан (1791), фишпан (1791) (GzRSR) oraz фе-ишпанъ ‘велики жупан’ (1844) i феишпанъ ‘поглавар’ (1835) (PosrbOV).

274 W znaczeniu ‘burmistrz’ wyraz poświadczony jest od końca XVIII w.: градоначалникъ (KurzbekLeks: 31) i градоначалникъ (1787) (PosrbOV) oraz градоначечлник, градоначеоник (Popović), градьаноначалникъ (1816), гражданоначалникъ (1814) (PosrbOV) i w RJAZ.

Wyraz gradonačelnik prawdopodobnie jest kalką z niem. Bürgermeister lub zapożyczeniem z ros.

градоначальник (> ruskosłow. gradonačalnik).

275 Wyraz poświadczony jest w XIX w. w dziełach Njegoša: градоуправитеь ‘zarządca mia-stem’, oraz w słowniku puryzmów: градоуправитель ‘диздар’ (1840) (PosrbOV).

276 W XIX w. zanotowano formy мер ‘кнез, кмет, градоначеоник’ (RSR) i меръ ‘старешина’

(1814) (PosrbOV).

277 Wyraz poświadczony jest od XVIII w. w znaczeniu ‘burmistrz’: бургимајстор (1708), биргермајстер (1785), бургермајстор (1787), бургемајстор (1793) (GzRSR), бургермайстеръ

Jako pożyczki romańskie poświadczone są, przede wszystkim z terenów Czar-nogóry, tytuły прòвзор, прòвзур ‘administrator, zarządca regionu, prowincji itp.’ i ‘tytuł farmaceuty, który może kierować apteką’ (RMS) (łac. prōvīsor lub fr. provisuer)²⁷⁸ oraz подèстāт i przest. пòтеста ‘naczelnik gminy lub miasta, przewodniczący gminy’ (RMS) (wł. przest. potestá i podestá). Wyraz podestat zanotowano w Zborniku Bogišicia z Boki Kotorskiej w znaczeniu ‘kapetan svake općine’, a u Karadžicia potest to nazwa funkcjonariusza w Herceg Novi i Bud-vie zajmującego się sprawami gminnymi, administracją lokalną (Караџић 1922:

12)²⁷⁹. Poza tymi dwoma tytułami można wymienić także: архидỳка reg. ‘nadwo-jewoda’ (RMS)²⁸⁰, цркуо i цркул ‘naczelnik okręgu’ i ‘okręg, jednostka admi-nistracyjna’ (RMS)²⁸¹ (wł. circolo) oraz сндик, шндик ‘zarządca, kierownik, przedstawiciel; przewodniczący gminy’ (RMS) (łac. syndicus i wł. sindaco)²⁸². W pismach Karadžicia шиндик to ‘czarnogórski lokalny urzędnik, zwierzchnik lokalny, nominowany przez rząd, który posiadał władzę podobną do serbskich kmetów’ (Караџић 1922: 13).

Z Czarnogóry pochodzą i są poświadczone także: pravitelj ‘sędzia; admi-nistrator’ i pravitelji ‘sędziowie, członkowie Kuluka, Praviteljstva Suda

Z Czarnogóry pochodzą i są poświadczone także: pravitelj ‘sędzia; admi-nistrator’ i pravitelji ‘sędziowie, członkowie Kuluka, Praviteljstva Suda

W dokumencie Dzieje słownictwa z zakresu stosunków społecznych w Serbii i Czarnogórze (Stron 174-191)