Jednostki administracyjne w czasach panowania tureckiego i weneckiego

Kiedy Turcy pojawili się na Bałkanach, na zajętych ziemiach wprowadzali włas-ną organizację państwa (terytorialwłas-ną i administracyjwłas-ną), w której najważniejszymi okręgami były elajet, pašaluk, sandžak i vilajet. Cały przyjęty i obowiązujący na terenie Serbii i Czarnogóry system podziału administracyjnego (poza stopniem najniższym – w pewnej mierze autonomicznymi wsiami, gminami i plemionami) został zapożyczony, wraz z jego nazewnictwem, z tureckiego systemu admini-stracyjnego. Do tych nowych terminów należą na przykład pazar, kasaba, šeher czy palanka.

Największa jednostka administracyjno-terytorialna i wojskowa w imperium osmańskim (składająca się z sandžaków), której zwierzchnik, pasza, był bezśrednio podporządkowany władzy sułtana lub Porty, to пашàлук ‘paszałyk’, po-świadczony także w znaczeniu ‘okręg, w którym panuje autorytaryzm i okrucień-stwo’ oraz regionalnie ‘wojsko zgromadzone na terytorium jednego paszy’ (RMS;

RJAZ)³². Wyraz ten występuje od końca XVIII wieku, na przykład пашалук (1788), пашалик (1804) (GzRSR) i пашàлук ‘der Paschalik, der Paschathum, satrapia’ (SR; Popović; PopovićTur; KK-ER), a także we współczesnych słowni-kach gwarowych. Była to nazwa nowsza w stosunku do wcześniej używanych ter-minów beglerbegat i elajet. Z XVIII wieku pochodzą poświadczone беглербèгāт i беглербèглук ‘okręg lub prowincja turecka, którą zarządzał beglerbeg’ (RMS;

RSAN)³³ oraz wiek później ејалет ‘księstwo, okręg, gubernia; wielki okręg ad-ministracyjny’, na przykład Belgrad elayeti ‘okręg belgradzki’ (PopovićTur).

Kolejnym wielkim okręgiem administracyjnym jest вилáјет ‘największa tu-recka jednostka administracyjna, okręg, prowincja, którą zarządzał valija’ oraz fi g.

‘ojczyzna, strony rodzinne’ i przestarzale ‘lud, mieszkańcy’ (RMS; RSAN)³⁴. Wy-raz poświadczony jest od XVIII wieku w formie вилајет ‘покрајина, територија једног валије’ (1706) (GzRSR) i вилáет ‘das Land, terra, земља, cf. постојбина, завичај’ i ‘Leute, homines cf. свијет’ (SR; Popović; PopovićTur; KK-ER;

PosrbOV) oraz we współczesnych słownikach gwarowych³⁵. Był to wyraz po-chodzenia arabskiego, pierwotnie oznaczający ‘okręg, terytorium, kraj, państwo’, a jako nazwa jednostki administracyjnej posiadał kilka znaczeń. Po pierwsze, vi-lajet to duża wojskowo-administracyjna jednostka na zdobytym terytorium, która

32 Wyraz zapożyczono z tur. paşalık (< tur. paša ‘dowódca, przywódca, pasza’ i suf. -lik). W gwa-rze Pirotu i Timoku homonimiczny wyraz pochodzi od czas. pasti ‘paść, wypasać’ i związany jest z wyrazem ispaša ‘wypas’.

33 Zapożyczenie z tur. beylerbeylik, gdzie jest złożeniem utworzonym za pomocą suf. -lik i tytułu beylerbey ‘wojskowy lub cywilny naczelnik okręgu, beg begów’.

34 Zapożyczenie z tur. viláyet < ar. wilāyä.

35 Poświadczenia gwarowe z Kosowa to вилáјет ‘област, покрајина’ (RSMet) oraz вилјет

‘административна област у Турској на чијем челу је био валија’ i виљјет ‘административна област’, ‘родни крај, завичај’ (PrizrenDČ).

mogła się składać z kilku nahij. Na jej czele stał subaša lub vojvoda (od tych tytu-łów vilajet mógł odpowiednio nosić nazwę: subašluk, vojvodluk). W XV wieku na terenie Serbii znajdowało się kilka vilajetów, na przykład Zvečan, Ras, Sjenica, Braničevo i inne. Po umocnieniu się nowej tureckiej administracji vilajet stawał się jedną z jednostek tworzących sandžak. W tym znaczeniu termin utrzymał się do XVIII wieku.

Od XVI wieku (przez cały wiek XVII) termin używany był na określenie beglerbegluka, elajetu, aż w końcu stał się synonimem terminu sandžak. Przed wybuchem powstań serbskich na początku XIX wieku, terytorialnie Serbowie należeli do dwóch vilajetów: bośniackiego i rumelijskiego. W XIX wieku termin vilajet zastępuje ofi cjalną nazwę elajet/pašaluk (LeksSSV 78). Jak pisze Bogiće-vić, od XVI wieku Czarnogóra była odrębnym (i niezależnym, autonomicznym) vilajetem, ciesząc się specjalnym statusem w ramach samodzielnego sandžakatu, do którego administracyjnie należała (Bogićević 2010: 659).

W tym samym znaczeniu poświadczone są wyrazy валјāт i валлук

‘okręg, którym rządził valija’, ‘tytuł i obowiązki valii’ oraz ‘zarząd vilajetu’

(RMS; RSAN), валльк ‘ts.’ (PrizrenDČ) oraz субашлук ‘okręg wojskowo--administracyjny, w którym panował subaša’ (= vilajet, vojvodaluk). To także na-zwa części vilajetu/sandžaku lub większego miasta znajdującego się pod władzą subašy lub vojvody.

Mniejszym okręgiem był сàнџак, санџàкāт, który zachował się tak-że jako nazwa okręgu administracyjnego na granicy Serbii i Czarnogóry – (Новопазарски) Санџак (RMS)³⁶. Wyraz poświadczony jest od XV wieku, między innymi w słowniku Daničicia саньжак, санчак ‘у Турака praefectus pro-vinciae’: wд херьцегове земьле саньжак бегμ (MS: 474 z 1456 roku) i ‘praefectura’

(MS: 484). W RJAZ poświadczona jest forma sančak ‘zapovjednik i upravitelj po-krajine’, sandžak ‘zastava vojničkog odreda, koji diže i daje određeno zemljište’,

‘vojno i upravno područje’, ‘čovjek, koji stoji na čelu sandžaku, koji upravlja sandžakom’ oraz sandžakat ‘sandžak, vojnička i upravna jedinica u zemlji’. Wy-raz odnotowany jest w słownikach leksyki XVIII i XIX wieku: санџак (1711) oraz санџакат (1793) ‘покрајина, област’ (GzRSR), сàнџак ‘das Sandichatat, praefectura’ (SR), санџакат ‘велико управно подручје у Турском Царству’

(Njegoš), a także санџак – pierwotnie w znaczeniu ‘застава’, oraz ‘област, коју су султани давали у управу својим војводама (стегоношама, баронима)’

i ‘управа над мањом области’ (PopovićTur). Obszerną defi nicję sandžaku poda-je Elezović w słowniku kosowskim:

Снџак ‘w późniejszym okresie władzy tureckiej nazwa jednostki administracyjnej większej od kazy а mniejszej od vilajetu (…). Państwo tureckie podzielone było na sandžaki, a te na kadiluki, nahije, vojvodstva; vilajety jako większe od sandžaku jed-nostki administracyjne pojawiły się później’ (RKM).

36 Zapożyczenie z tur. sancak, gdzie wyraz pierwotnie znaczył ‘sztandar’, a potem także ‘okręg (pod jednym sztandarem)’.

W Metochii снџак to ‘turecki okręg złożony z kilku powiatów (kaza, srez), którym administrował mutesarif’ (PrizrenDČ). Bogićević podaje wyraz w dwóch podstawowych znaczeniach: sandžak to ‘okręg, region’ i ‘sztandar, fl aga’ (Bo-gićević 2010).

W imperium osmańskim termin oznaczał wojskowo-administracyjną jednost-kę tworzoną zaraz po zajęciu danego terytorium (jako jednostka wojskowa obej-mowała około 10 zijametów i około 100 timarów, administracyjnie zaś kilka nahij i jeden lub kilka kadiluków). Kilka sandžaków tworzyło begler-begluk (elajet, vilajet). Sandžak dzielił się na mniejsze jednostki, kadiluki lub kazy, które obok pierwotnego sądowo-administracyjnego miały również polityczno-administra-cyjny charakter. Pierwszy na ziemiach serbskich sandžak powstał w 1463 roku i objął terytorium Bośni. Specyfi czną formą były tak zwane wolne sandžaki – serbest sancagi, jako okręgi pograniczne, z których następowała dalsza ekspansja państwa tureckiego (na przykład smederevski, bosanski, vidinski sandžak)³⁷.

Spośród innych większych jednostek administracyjnych imperium tureckiego, które funkcjonowały także na terenie zachodnich Bałkanów, można wymienić po-świadczone od XIX wieku везрāт, везрство, везрлук ‘służba i godność we-zyra’ i ‘okręg, którym rządził wezyr’ (RMS; RSAN; RJAZ; SR), кајмакàмлук

‘administracja okręgu lub powiatu, na której czele stał namiestnik wezyra – kaj-makam’ oraz кајмакàмāт i кајмакàмија ‘ts.’ i ‘władza, panowanie namiestni-ka’ (RSAN) (też кајмакамлук ‘звање кајмакама, заступника великог везира’

(PopovićTur) oraz кајмакамија ‘надлештво кајмакама’ (1831) (KK-ER)), лва ‘jednostka administracyjno-terytorialna w dawnym imperium tureckim, sandžak’ oraz ‘pasza, który dowodzi większą jednostką wojskową’ (RSAN)³⁸ i калфāт ‘terytorium, kraj, którym rządził kalif’ oraz ‘władza, okres władzy kalifa, zwierzchnictwo na czele z kalifem’ (RMS; RSAN).

Z mniejszych okręgów najważniejszym i podstawowym w całym systemie podziału terytorialnego, obejmującym zazwyczaj kilka wsi (odpowiednik gminy, żupy) jest нáхија ‘jednostka administracyjno-terytorialna w okresie tureckiego panowania, okręg w tureckiej strukturze podziału administracyjnego’, ‘okręg, terytorium w Czarnogórze obejmujące kilka plemion’ (RMS; RSAN; Bogićević 2010: 318)³⁹. Wyraz ten poświadczony jest od XVII wieku (w SSZiN z 1630 roku), także w słownikach Mihajlovicia (GzRSR; KK-ER; PosrbOV), u Vuka i Popo-vicia нáхија, нáија ‘Gebiet, territorium, ager, ditio’ oraz наија, наја, нахија

‘округ, срез’ (PopovićTur). W Kosowie нāја, нахија (RKM), наја, нахја

37 Sandžak to także największa organizacyjna jednostka wojskowych i społecznych grup, takich jak: vojnuci, akindžije, Juruci, Cigani itp. Na ich czele stali begler-begowie, ale one same nie musiały stanowić odrębnych terytorialnie jednostek (LeksSSV: 644).

38 Inne poświadczenia wyrazu to лива ‘турски паша, који заповеда бригадом’ (PopovićTur), лва ‘бригада у турској војсци’ (PrizrenDČ) oraz liva ‘zastava; sandžak’ (Bogićević 2010: 276).

Jako przykład Bogićević podaje Czarnogórę, która stała się odrębną livą (sandžak) po objęciu władzy czarnogórskiego sandžak-bega przez Skender-bega Crnojevicia.

39 Zapożyczenie z tur. nahiye ‘żupa, jednostka administracyjna’ z ar. nāiyä.

(PrizrenDČ) i нāја (RSMet) to ‘okręg, region, gmina, knežina; najmniejsza jed-nostka lokalna w tureckim podziale administracyjnym, którą rządził mudir’.

Nahija to podstawowa jednostka tureckiego podziału administracyjnego, obecna zarówno w Serbii, jak i w Czarnogórze, która była mniejsza od kadilu-ku (dwie nahije tworzyły jeden kadiluk). W Serbii istniała w okresie panowania tureckiego oraz jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku. Do 1834 roku w Serbii znajdowało się 21 nahij, które dzieliły się na knežiny. W wyniku reformy admini-stracyjnej, od roku 1834 nahije zostały zamienione przez okružija (okrugi).

Podział na nahije był podstawowym podziałem Starej Czarnogóry – histo-rycznego centrum przyszłego państwa czarnogórskiego. Od końca XVI wieku w jej skład wchodziły, obejmujące po kilka plemion, cztery nahije: Katunska, Riječka, Crmnička i Lješanska. W okresie władzy metropolitów z dynastii Petro-viciów (XVIII–XIX w.) nahija była podstawową i najwyższą jednostką admini-stracyjną w państwie, podzieloną na plemiona, a od czasów Petra II Petrovicia na kapetanije. Miała ona charakter terytorialno-rodowy, ponieważ obejmowała naj-częściej kilka plemion czarnogórskich. Na jej czele stał kapetan lub, na przykład w Pivie, knez. „Нахије дијеле се на племена, а опет већа племена на мањa”

(Богишић 1984: 217). Liczba nahij zależała od powierzchni Czarnogóry, a także od wprowadzanych reform administracyjnych. W czasach panowania księcia Ni-koli Czarnogóra była najpierw podzielona na 8, a od czasu Kongresu Berlińskiego (1878 r.) na 10 nahij. Dopiero w 1903 roku w wyniku reformy terytorium Czarno-góry zostało podzielone na 5 oblasti (Bogićević 2010: 319)⁴⁰.

Jednym z określeń wspólnoty muzułmanów jest w źródłach serbskich po-świadczony od XIX wieku wyraz џèмāт ‘muzułmańska wspólnota religijna, która obejmuje obszar jednego meczetu, władzę jednego imama’, ‘towarzystwo, wspólnota; gmina’, ‘grupa ludzi, którzy się wspólnie modlą, wspólnie biją pokło-ny’ (RMS). W średniowieczu wyraz ten oznaczał średniowieczny katun pasterzy posiadających różne przywileje, tak zwane vlaške povlastice. W 1477 roku Rovca została zapisana jako džemat, katun, co oznaczało, że była osobną jednostką eko-nomiczną, społeczną i prawną, a także rodzajem jednostki wojskowej. Od po-czątku XVI wieku w procesie osiedlania się nowych ludzi i tworzenia większej jednostki wokół najsilniejszego rodu, džemat zaczął przeobrażać się w plemię (Rovca 1984: 31–35). Džemat w Pivie to jednostka administracyjna, część nahii, rodzaj gminy, organizacji, raczej rodowej niż terytorialnej, pasterzy Wołochów skupionych wokół swego naczelnika (Piva: 101). Wyraz poświadczony jest od XIX wieku, głównie z Bośni, ale także w słowniku turcyzmów Popovicia џемат

‘gmina’ (PopovićTur) oraz z gwar serbskich џèмāт ‘region, okolica; kolonia, wieś’ (LKačer), џемијет ‘towarzystwo, stowarzyszenie’ (PrizrenDČ) i џемат

‘region; część wsi lub miasta’ (RArilje). Bogićević defi niował džemat jako ‘gmi-nę wiejską – podstawową jednostkę w ramach jednostki

terytorialno-administra-40 Wyraz znajduje się także w ZOCiB z 1852 r.: „Будући є Црнагора раздѣлѣна на наіе, а наіе на племена, то свако племе имаде за своє судце” oraz w art. XLVI: нахія (ZOCiB).

cyjnej nahiji’ oraz ‘wspólnotę, katun, osiedle pasterskie zgromadzone wokół swe-go naczelnika’ i ‘zgromadzenie, wspólnotę, grupę’ (Bogićević 2010).

Do grupy innych, mniejszych okręgów administracyjnych, których nazwy poświadczone są w tekstach serbskich bądź czarnogórskich od XIX wieku, nale-ży na przykład кàза ‘niewielka jednostka administracyjna w dawnym państwie tureckim, część sandžaku; kadiluk, powiat’ (RSAN; PopovićTur; PrizrenDČ)⁴¹ i казáја (RJug), емнлук, јемнлук ‘okręg, grupa wsi pod władzą emina’, ‘ty-tuł i godność emina’ (RMS; RSAN; SR; PopovićTur) i емилук (1823), еминлук (1820) (KK-ER), мудрлук i мудрāт ‘powiat, okręg, prowincja, którą zarzą-dzał mudir’ (RMS; RSAN; PopovićTur; Bogićević 2010) i мудирлýк (RJug), сердàрија ‘okręg, którym zarządza serdar’ i ‘żołnierz, którym dowodzi serdar’

(RMS; RJAZ; SR; PopovićTur; KK-ER)⁴². Jako nazwy małych okręgów obejmu-jących kilka wsi lub jedną gminę poświadczone są јфта (RSAN) oraz беледја (RMS; RSAN).

Wśród pozostałych nazw okręgów przeważają te, które zostały derywo-wane od tytułów panujących w nich osób. Wymienić tu można poświadczone w XIX wieku башàлук ‘obszar, okręg, którym rządzi basza’, ‘godność baszy;

władza i siła baszy’, ‘zuchwałe zachowanie baszy, przemoc’ (RMS; RSAN; SR), дахлук ‘władza dahii’ i ‘okręg, którym włada dahija’ (RMS; RSAN; SR; Nje-goš), забтлук ‘pozycja i tytuł ofi cera tureckiego, zabita’ (RSAN; KK-ER), муселмāт, муселмлук ‘służba muselima’ i ‘okręg, którym kierował muselim’

(RMS; RSAN; KK-ER), мутесарфлук ‘okręg, terytorium, którym rządził mu-tesarif’ oraz ‘stopień, tytuł mutesarifa’ (RSAN), муктарија ‘сеоска општина’

(RPosav), a także i сабља ‘okręg w nahiji’ (1823) (KK-ER), obok literackiego сàбља ‘szabla’ (RMS).

Istotną rolę zarówno w podziale administracyjnym państwa, jak i w jego sy-stemie obronnym odgrywały, podobnie jak w średniowiecznej Serbii, krajišta lub krajiny, okręgi pograniczne określane w czasach tureckich mianem сèрхат (RMS;

RJAZ)⁴³. Wyraz ten poświadczony jest w formach serat, serhad i serhat ‘granica i okręg wzdłuż granicy; pogranicze, kresy’, ‘mieszkańcy pogranicza, serhatlije, krajišnici’, ‘pole bitwy’ (RJAZ) oraz сèрат ‘крајина’ (SR; PopovićTur; KK-ER).

Odrębną kategorią administracyjną są terytoria podlegające władzy określo-nych urzędników, najczęściej sądowych. Ich nazwy to derywaty powstałe od tytułów właśnie tych sędziów. Tutaj można wymienić кадлук ‘okręg sądo-wy kadii; część sandžaku, powiat’ oraz ‘tytuł i godność kadii’ (RSAN; RJAZ;

Bogićević 2010: 218), poświadczony już od XVII wieku, a także w słownikach leksyki XIX-wiecznej: кадлук ‘der Gerichtsbezirk, Gerichtssprengel, dio

e-41 Kaza ‘powiat, okręg pod władzą kadii’ zapożyczono z tur. kaza ‘okręg sądowy’ < ar. qaā.

42 W XIX w. w Serbii istniały okręgi, na których czele stał serdar (zastąpiły one oblasti), np.

od roku 1834 wymienia się serdariję rašką, rasinską, podunavską, mačvanską i timočką, które swe siedziby miały ulokowane w Čačaku, Jagodinie, Belgradzie, Šabacu i Negotinie.

43 Serhat, ser’at i serat ‘granica, okręg nadgraniczny’ zapożyczono z tur. serhat < pers. serad (< pers. ser ‘głowa’ i ar. add ‘granica’).

cesis judicialis’ (SR; PopovićTur; PosrbOV; RSR). W Kosowie poświadczona jest forma кадльк ‘административна јединица под влашћу једног кадије’

(PrizrenDČ). To nazwa jednostki terytorialnej, początkowo o charakterze sądow-niczo-administracyjnym, potem także polityczno-administracyjnym, kazy, która wchodziła w skład sandžaku. Kadiluk składał się z nahij, najmniejszych jednostek administracji tureckiej, zbliżonych do słowiańskich žup. Drugim spośród okrę-gów sądowniczych, na którego czele stał muła, był poświadczony od XIX wieku мулàлук ‘das Gebiet des Mollah von Sarajevo, provincia мула’ (RSAN; RJAZ;

SR; KK-ER; PopovićTur).