OSIEDLA NIESTAŁE O CHARAKTERZE GOSPODARCZYM

Stałym elementem krajobrazu państw średniowiecznych, zwłaszcza tych leżą-cych na ważnych traktach handlowych, były różnego rodzaju osiedla o charak-terze handlowym lub gospodarczym. Powstawały one przy głównych trasach kupieckich lub w pobliżu grodów i istniały równolegle do tych osiedli, najczęś-ciej w ścisłej z nimi symbiozie. Początkowo miały one najczęśnajczęś-ciej charakter se-zonowy, a dopiero z czasem ulegały przekształceniom w nowe stałe osady lub podgrodzia. Najwcześniejszym terminem określającym właśnie takie miejsce wymiany dóbr i miejsce spotkań ludzi, a także miejsce generujące różnego ro-dzaju działania społeczne, był prasłowiański wyraz *tg. Wyraz тг ‘miejsce, gdzie odbywa się handel, rynek, bazar, targ’, ‘targowisko, miasto, w którym od-bywają się jarmarki, targi’, ‘targ, rynek, plac’ oraz ‘towar, którym się handluje’

(RMS) poświadczony jest w XIII wieku. Słownik Daničicia i RJAZ rejestrują formę трьгь w znaczeniach ‘mercatus sive nundinae’ i ‘доходак од њега оному чије је мјесто гдје бива, pensitatio auraria’: Хоча и трьгь Тμиге (MS: 6) oraz

‘forum’, ‘mjesto, gdje se što prodaje i kupuje, gdje se trguje’: μ Брьскову у трьгу кралевьства ми (MS: 17), ‘oppidum nundinarium’: трьгь Книньць и сь селомь и с мегями (MS: 141), ‘merx’, ‘roba, kojom se trguje, koja se prodaje ili ku-puje’: да ходе по моqи земли сводобно с трьгомь (MS: 16), ‘mercatura’, ‘rad oko prodaje ili kupńe čega, trgovańe’: да стоеть вь Дμбровникь на своє си волμ, и створеть свои трьгь подавачуке и кулуюке (MS: 37). W przekładzie Syntag-matu, słowiański трьгь był odpowiednikiem gr. αγορά. W Zakoniku o rudnicima трьгь to ‘targ, bazar, pazar’ (art. IX, ZoR: 53). Na przełomie XVIII i XIX wieku poświadczona jest także forma rosyjska/ruskosłowiańska торгъ ‘вашар; еспап’

(1707) (PosrbOV) i торгъ (Kurzbek: 247, 278, 286) obok sztokawskiej тг ‘die Waare, das Kaufmannsgut, merx’ (SR; Popović; Bogićević 2010: 611).

Podstawowym znaczeniem wyrazu było miejsce wymiany handlowej, a jed-nocześnie instytucja organizująca w wyniku postępującego podziału pracy więk-szość wymiany towarowej w państwach słowiańskich, miejsce, gdzie się handlu-je, czasowe lub stałe miejsce targowe. Termin ten dotyczył także starych miast, które rozwinęły się z targów, na przykład trg prizrenski, trgovi zetski, pomorski trgovi, trgovi kraljevstva, trgovi gospodski itp. Były to miejsca prawnie wyzna-czone do handlu, poza którymi taka działalność mogła być ukarana karą pieniężną lub odebraniem towaru.

Trg jako ‘miasteczko, niewielka osada miejska znajdująca się w, przy lub w okolicy miasta’ (Новаковић 2002: 375) to osiedle o charakterze miejskim,

główne i pierwotne miejsce handlu, potem część osiedla, osady, a w końcu typ osady miejskiej, gdzie handel był funkcją prymarną. Targi, charakteryzujące się silnym czynnikiem miastotwórczym (przykładem są wspomniane już miasta Hoča, Peć, które z targów przekształciły się w silne ośrodki miejskie), powsta-wały najczęściej w okolicach grodów i twierdz, miejsc opolnych, miejsc kultu, cerkwi i monasterów, przy ważnych traktach (głównie handlowych), a ich miesz-kańcy zajmowali się przede wszystkim handlem i rzemiosłem. Większość targów funkcjonowała periodycznie, na przykład raz na tydzień.

У свим законима и споменицима где се говори о трговини помињу градови и тргови. Стога се по тргу, главном делу града, почело називати и градско насељење тргом кад се год мислило на њ, или кад се оно по чему год имало истаћи насупрот граду као тврдињи. Тргу се, дакле, најпре почело давати и значење позније узајмљене речи вароши, тако да је град остало или опште назвање или назвање којим се посебице означавана утврђења градска, а тргом се називало насеље или становништво које је, било у граду било иначе где, на градски начин живео (Тарановски 1931: 83).

Widać więc rozróżnienie znaczenia wyrazów trg i grad. W artykule 7 Kodeksu Dušana średniowiecznym odpowiednikiem wyrazu varoš ‘miasto, miasteczko, osada miejska’ był trg ‘stały lub tymczasowy targ, a także osiedle znajdujące się w miejscu stałych targowisk’, w przeciwieństwie do gradu ‘twierdzy, centralnego miejsca osiedla’. И постави црьковь велика протопопэ по вьсэхь трьговэхь са вьзврате христіане оть ереси латиньскые кои се uобратили вь вэрu латиньскu (Новаковић 2002: 378).

Wraz z rozwojem miast i handlu od pojęcia trg wydzielił się termin panađur jako określenie miejsca lub dnia targowego, uroczystego jarmarku, który odby-wał się w określone dni, najczęściej przy okazji świąt kościelnych (parafi alnych).

Obydwa wyrazy na początku znaczyły to samo, a dopiero od XIV wieku (okresu szerzenia się Serbii na Macedonię) panađur przejmował znaczenie ‘uroczystego targu; jarmarku odpustowego’ i jego zasięg obejmował również północ państwa (Новаковић 2002: 379–380).

W Kodeksie Dušana artykuł określający zakres przywilejów Sasów do kar-czowania lasów nazywa się О trgověhь i w tym miejscu trg oznacza ‘rudno me-sto’, ‘ośrodek górniczy, osadę górniczą’. Samo powstanie targów związane jest z szybkim rozwojem górnictwa i osad górniczych od połowy XIII wieku, czyli od przybycia Sasów na tereny serbskie (Тарановски 1931: 83).

Miejscem, gdzie odbywały się targi, było тговште, тжште i тжште

‘targ, bazar, miejsce targowe’ i ‘obszar, na którym dokonuje się transakcji hand-lowych, rynek’, ‘popyt lub podaż produktów na określonym terenie i w okre-ślonym czasie’ (RMS). Wyrazy te są poświadczone od XIV–XVI wieku, jako toponim Трговиште ‘dawna nazwa miasta Novi Pazar’ (z XVI wieku; RiKSS)

lub трьжиште – to słowiański odpowiednik gr. πανήγυρις (SMV)⁷¹. Nowszym, bo poświadczonym od XIX wieku, określeniem tego miejsca jest кỳповште ‘tar-gowisko, bazar, miejsce, gdzie się sprzedaje i kupuje towary’ (RSAN).

Gdy pojawili się Turcy, zmianie uległ charakter i struktura etniczna śred-niowiecznych miast serbskich. Nabrały one charakteru orientalnego, w które-go ramach ciągle istotnym elementem kultury miejskiej był handel i miejsca z nim związane. Zachował się więc zwyczaj organizowania bazarów handlo-wych, a dawne słowiańskie targi zostały zastąpione perskim określeniem pazar.

Wyraz ten wkrótce został przyjęty na całych Bałkanach. Handel w miastach przy-brał znacznie lepiej zorganizowane formy w postaci stałych dzielnic handlowo- -rzemieślniczych nazywanych čaršija (LeksSSV: 487; Новаковић 2002: 384–386).

Głównym tureckim określeniem targu jest poświadczony od XV wieku wyraz пàзāр ‘miejsce handlowe, zwykle na otwartej przestrzeni, bazar, targ’ oraz ‘wszy-scy, którzy znajdują się na targu’, ‘transakcja kupna i sprzedaży, transakcja hand-lowa; handel’, ‘targowanie się, negocjacje handlowe, targ’, ‘asortyment, którym się handluje’, ‘pieniądze, zarobek’ i regionalnie ‘dzień targowy’ (RMS)⁷². Wyraz pojawia się już w Zakoniku o rudnicima w formie пазарь ‘targ, bazar’ (art. IX, ZoR:

53): вино продавати на пазарμ, a potem w serbskich słownikach XIX-wiecznych (na przykład пàзāр ‘der Markt, forum, пијаца, чаршија’, ‘der Handel, mercatio’,

‘наћерати пазар, einen Handel befördern, Betreiben, mercatus’ (SR; Popović) i пазар, базар, ‘тржиште, пијаца, дан продајни’ (PopovićTur; Lapčević 1928)) i w słownikach gwarowych⁷³. W dokumentach czarnogórskich, pazar pojawia się między innymi w ZOCiB i Zakoniku Danila: „Пазари имаю быти мирни, да може свакій куповати и продавати што му треба” (DZ, LXXXV). Najbardziej znane czarnogórskie pazary odbywały się w miejscowościach Rijeka Crnojevića i Virpa-zar, a po 1796 roku także w Bjelopavlići i Nikšićko Polje (Bogićević 2010: 404).

Nowszym wariantem fonetycznym jest poświadczona w XVIII wieku (1720) i zapożyczona z niemieckiego forma бàзāр ‘targ orientalny, bazar pod dachem’,

‘placówka handlowa’, ‘pawilon z różnego rodzaju asortymentem’ (RSAN;

GzRSR; RSR).

Z języka włoskiego (lub dialektu weneckiego) zapożyczono także, obecnie po-wszechne, określenie miejsca, gdzie odbywają się targi: пјац i пјаца ‘rynek,

71 Wyraz poświadczony jest w XVIII w. w postaci ruskosłowiańskiej торжище ‘пијаца, пазар, вашар’, ‘варош’ (1774) (PosrbOV) i u Kurzbeka торжище ‘вашаръ, пазаръ, die Messe, Jahrmarkt’

(Kurzbek: 344) oraz w XIX w. трговиште ‘Marktfl eck’ i тржиште ‘Marktplatz’ (Popović).

72 Zapożyczenie z tur. pazar < pers. bāzār ‘bazar, targ’. Na wybrzeżu być może zapożyczono za pośrednictwem wł. bazar, a na północy (jak wskazuje chronologia) jest to najprawdopodobniej zapożyczenie niem. Basar, Bazar.

73 Wyraz poświadczony jest w gwarach Serbii w znaczeniu ‘sajam, vašar, trg, pijaca’, ‘pijačni dan’,

‘kupoprodaja; pogodba o kupovini ili prodaji’: пазр (RKM; RSMet), пзар (PrizrenDČ), пазáр, позáр, пазарлк (RJuž), пазáр (RTimok; RKam; RLesk; RPirot), пазр (RRad), пàзāр (RSGV) пазар, пазарлук (RPosav), пазàр (RCrnotr). W Czarnogórze w tych samych znaczeniach: pazár (CrnogR; Bogićević 2010: 404), пàзāр (UR; Njegoš), пазр (RZag; RVG) i pazar (RomanBP).

plac miejski, targ, wolna przestrzeń miejska okrążona zabudowaniami’, ‘miej-sce, w którym odbywa się handel detaliczny, bazar, targ’, ‘ludzie, którzy się tam znajdują’, ‘miejsce, gdzie zawiera się umowy handlowe’ i ‘handel, handlowanie, przedmiot handlu’ (RMS)⁷⁴. Wyraz poświadczony jest od XVII wieku (w SSZiN z 1673 r.), na przykład пијаца (1716), пјаца (1804) (GzRSR), пiаца (1774), пiяцъ (1850) (PosrbOV) i пијаца (KK-ER) oraz w słowniku Vuka z obszaru Wojwodiny пјаца ‘der (Markt)-platz, forum, пазар’, a także w słownikach Popovicia пијац, пијаца i Njegoša пијаца, пјаца. Podobne formy poświad-czone są w gwarach serbskich i czarnogórskich, na przykład pjaca (RomanBP;

RomanJBK; RomanSBK; Bogićević 2010: 409), пјца, пљца (RomGrecCG), пјац (RSMet), пјац (RCrnotr). Z języka włoskiego (wł. mercato ‘rynek, ba-zar’) pochodzi także poświadczony na wybrzeżu czarnogórskim wyraz merkat (RomanBP) i merkat, markat ‘targ, bazar’ (RomanJBK).

Po wieku XV oraz po rozróżnieniu semantycznym wyrazów trg i grad i po-jawieniu się nowego wyrazu pazar, dzielnica handlowa miasta typu orientalnego – którą tworzył jeden wielki budynek handlowy z małymi kramikami, ulica z kra-mami i sklepikami, zazwyczaj część miasta stanowiąca ośrodek kupiecki, mająca charakter ściśle handlowo-rzemieślniczy – otrzymała nazwę čaršija (Новаковић 2002: 384–386). Wyraz чàршија ‘część osiedla, w której rozwinął się targ, handlowa część miasta; osiedle kupieckie’ oraz coll. ‘mieszkańcy čaršii, kupcy i rzemieślnicy, którzy posiadają tam swoje stragany i pracownie’, ‘społeczeństwo mieszczańskie, mieszczaństwo, drobnomieszczaństwo’ (RMS)⁷⁵ poświadczo-ny jest od XVII wieku, na przykład чаршија ‘трговачка четврт града’ (1727) (GzRSR; KK-ER), чàршија ‘der Marktpaltz, forum’ (SR; Popović; PopovićTur) oraz w gwarach, głównie na południu: чāршја (RKM; RSMet), чаршја (PrizrenDČ), чéршија (RTimok) i чаршија ‘град, варош’ (RArilje), a także w Czarnogórze (Bogićević 2010: 95), чаршја (RVG; Nikšić). Główną dzielni-cą handlową jest бш-чàршија, бшчаршија ‘główny targ, bazar, najczęściej zadaszony’ (RSAN).

Razem z rozwojem miast i handlu od pojęcia trgu wydzielił się termin panađur, jako określenie miejsca lub dnia targowego, uroczystego jarmarku odpustowego, który odbywał się w określone dni, najczęściej przy okazji świąt kościelnych i pa-rafi alnych, świąt patrona wsi (seoska slava, zavetina). Jarmarki organizowane raz w roku i mające charakter ludowego saboru (na przykład zgromadzenia towarzy-szące świętu patrona wsi) (por. narodni sabori, s. 96), skupiały całe społeczności wsi i okolic, a w czasach tureckich, obok handlowego i społeczno-rozrywkowego, miały przede wszystkim charakter patriotyczny, narodowy. Najpowszechniejszą ich nazwą był пнађр ‘targi, jarmark odpustowy, sajam, vašar’ (RMS)⁷⁶ –

śred-74 Zapożyczenie z wł. piazzo i wen. piaza ‘targ, targowisko; miejsce’ (por. łac. platea).

75 Zapożyczenie z tur. çarşı < pers. čārsū ‘czterostronny, czworoboczny’ (pers. čār ‘cztery’ z suf.

sū ‘strona’).

76 Średniowieczne zapożyczenie w formie panađur bezpośrednio z gr. πανήγυρις ‘uroczyste zgromadzenie, święto ludowe’, a forma młodsza panajir za pośrednictwem tur. panayır ‘jarmark’.

niowieczna pożyczka z greckiego, potem poświadczona także w formie panajir przejętej z tureckiego. Wyraz poświadczony jest od XIV wieku, w słowniku Da-ničicia w formach панаŸuрь, панагирь, панигирь, панагырь, панагюрь ‘nundinae’:

панагюрь на архаггеловь дьнь. W tłumaczeniu Syntagmatu grecki πανήγυρις prze-łożono jako трьжиште. Wyraz pojawia się także w XIX wieku: пнађр ‘die Markt, die, nundinae, cf. сајам, пазар, вашар’ (SR; Popović; KK-ER; Bogiće-vić 2010: 400) oraz w gwarach панађр (RZag) i панар, пáнаџур (RTimok), пнађур (RKM), пана(ј)ир, панаџур (RPirot), панађур ‘сточни вашар’

(RArilje), панађỳр (RCrnotr) i пнађр (RMač; RSGV).

Tym średniowiecznym grecyzmem określano miejsce lub dzień targowy, wiel-ki targ organizowany zwykle przy okazji świąt religijnych lub w określone dni roku, gdzie handlowano zarówno detalicznie, jak i hurtowo. To termin specjali-styczny, który wyodrębnił się z ogólnego pojęcia trg. Początkowo obydwa słowa znaczyły to samo, a dopiero od XIV wieku (szerzenia się Królestwa Serbii na Macedonię) panađur zaczął przejmować znaczenie ‘uroczystego, świątecznego targu’, a jego zasięg objął północ państwa (LeksSSV: 488–489; Новаковић 2002:

379–380).

Панађур је религиозни и културни феномен са слојевитим економским функцијама, наслеђе античког света, али преузет у доба кад је био увелико христијанизован и прилагођен потребама црквеног живота. Панађур представља више од трга својим садржајем, али и мање својим ограниченим трајањем; ипак, панађур и тгр имају заједничка обележја по којима их средњовековни извори изједначују (LeksSSV: 739).

Nowszym, poświadczonym od XVIII wieku, określeniem tego typu targów jest hungaryzm (węg. vásár ‘jarmark, targi, targ’) вáшар oraz вáшер, вáшир ‘zgro-madzenie wielkiej liczby sprzedających i kupujących w określonym miejscu i okre-ślonego dnia, targ, jarmark; panađur, jarmark odpustowy’, fi g. ‘duża liczba osób w jednym miejscu’, ‘nieporządek, chaos’, ‘ciżba, masa ludzi’, ‘kłótnia; wrzask’

(RMS; RSAN). Wyraz poświadczony jest we wszystkich słownikach serbskich, między innymi w słowniku Kurzbeka вашаръ (Kurzbek: 337, 344), Mihajlovicia вашар (1711) (GzRSR; KK-ER), вашер (1818) (KK-ER) oraz u Popovicia i Vuka z obszaru Wojwodiny вáшар ‘der Markt, die Messe, nundinae, cf. панађур, сајам’.

W gwarach zanotowane są formy вáшар (RSGV; RBanat), вáшар, вáшер (RMač;

RPosav), вшар ‘неред, лом’ (RKam¹) i вàшар ‘сајам, велики пазарни дан’, fi g. ‘неред, збрка’ (RCrnotr), a z Czarnogóry вáшар, вáшир (UR).

Z języka tureckiego (tur. dernek, dırnek ‘zabawa; wesele; zgromadzenie’) zapożyczono określenie дèрнек ‘targ, jarmark; vašar’, ‘zgromadzenie ludowe, zwykle w czasie święta kościelnego’ (RSAN), które jest poświadczone od XVIII wieku⁷⁷. Z włoskiego (wł. fi era ‘jarmark, targi’) pochodzą notowane w

południo-77 Wyraz notuje Vuk z Dubrownika w formie дèрнек ‘сабор, сајам, populi congregatus’ (SR) oraz Popović дернек ‘сајам’, ‘празник, село, посело, састанак, скупштина’ (Popović;

Popo-wej części Boki Kotorskiej formy fi jera, fi jera levante ‘vašar, sajam prigodom svečanosti’ (RomanJBK).

Słowiańskie pochodzenie ma średniowieczny wyraz сáјам ‘handel różne-go rodzaju towarami, który odbywa się w określone pory roku i w określonym miejscu, najczęściej wraz z różnego rodzaju atrakcjami; targ, jarmark’, ‘zgroma-dzenie przedstawicieli różnego rodzaju przedsiębiorstw, organizacji w jednym miejscu i w określonym czasie, targi’ (RMS)⁷⁸, którego formy сьньмь, сьньмиште w znaczeniu ‘conventus, zbor, sastanak, vijeće, skup, sabor’ przytacza RiKSS.

W XIX wieku poświadczona forma сáјам to ‘сабор’, ‘Markt, Messe, nundinae, cf. панађур, вашар’ (SR z Chorwacji i Przymorza; Njegoš; Popović) i саямъ

‘вашар’ (1842) (PosrbOV).

Osiedla sezonowe, których jedną z cech charakterystycznych jest ich produk-cyjny, wytwórczy charakter, ściśle związany z działalnością rolniczą lub paster-ską, to przede wszystkim pasterski katun oraz rolniczy šalas. Pierwszy z nich to кàтн ‘letnie osiedle pasterskie, osada w górach’, ‘pasterska koliba; grupa kolib, przysiółek, kolonia’, ‘w średniowiecznych państwach serbskich okręg pasterski w górach jako jednostka terytorialna lub administracyjna’, ‘osiedle zamieszka-ne przez Wołochów lub Romów’ oraz ‘okresowe schronienie przed deszczem, szałas, wiata’ (RMS; RSAN)⁷⁹. Wyraz poświadczony jest od XIII wieku (Miro-sclavus blacus de catono Ladovich, z 1278 roku), pierwotnie jako ‘mjesto, ta-bor, selo, gdje su živjeli pastiri’, w słowniku Daničicia катuнь, катμнь ‘regio pastoria’: qлико ми бысть вьзможьно приложити храмu семu сель и катuнь (MS: 91), a także ‘mjesto, selo, kraj uopće’. W Dečanskich hrisovuljach катuнь to ‘osada pasterska lub letnie osiedle, wspólnota pasterzy charakteryzująca się wewnętrzną organizacją; katun Albańczyków lub Wołochów’. Wyraz pojawia się w słowniku Kurzbeka: катунъ ‘der Catun’ (Kurzbek: 105), Mihajlovicia: катун

‘летње сточарско насеље на планинама, бачија’ (1821) (KK-ER) i w słowniku Vuka z okręgów południowych: кàтн ‘locus et casa mulcendis aestate ovibus, v. бачија, cf. стан’. W słownikach gwar czarnogórskich notowany jest w zna-czeniu ‘miejsce w górach, gdzie latem przebywają zwierzęta; osiedle pasterskie w górach w okresie letniego wypasu’: katún (CrnogR; Nikšić), катн (RZag;

RVG), кàтн (UR; RProš; Njegoš; RomGrecCG). W słowniku Bogićevicia ka-tun to ‘sezonowe osiedle pasterskie’, ‘organizacja letniego wypasu i wspólnota

vićTur), a także Bogićević dernek ‘narodna skupština koja se drži u danima nekog vjerskog prazni-ka’ (Bogićević 2010: 113).

78 Psł. *sъnьmъ ‘concilium, conventus, zebranie, zgromadzenie’ to deverb. od czas. sъn-ęti sę, sъn-ьm sę ‘zebrać się, zgromadzić się’, z pref. *sъn- ‘razem’ i psł. *jęti jьm ‘wziąć, chwycić ręko-ma, schwytać, złapać, ująć; zacząć, rozpocząć’. Forma *sъjьmъ powstała pod wpływem istniejącej

*zajьmъ z dysymilacją grupy n-m > j-m.

79 Wyraz najprawdopodobniej został zapożyczony z rum. cătun ‘przysiółek, osada wiejska, ka-tun’ (scs. katunъ ‘castra’, bułg. катун ‘stan’) lub z alb. katund ‘wieś, wioska, przysiółek’. Może pochodzić także od rom. cantone ‘kąt, płot wokół siana, kotar’, śrłac. canto, wł. cantone, fr. canton.

Według Skoka to bałkanizm z języka albańskiego, a Čubrilović uważa, że to zapożyczenie z łac.

cantone (Чубриловић 1974: 47).

osiedli pasterskich w jednym miejscu obejmująca przestrzeń, na której znajdują się koliby, zagrody oraz inne obiekty związane z wypasem i obróbką mleka’,

‘pasterska organizacja życia i pracy w górach’, a także ‘miejsce, w którym prze-bywają pasterze, okresowa osada górska w czasie wypasu (należąca do dóbr bractw i plemion)’ (Bogićević 2010: 228–229). Na południu Serbii poświadczo-ne są formy катун (RPirot), катýн ‘шатор, вењак, циганска черга, черга где живе Катунарци’ i катýниште ‘место на коме се налазио средњовековни, летњи, сточарски стан’ (RTimok) oraz Катýн ‘једно од најстаријих насеља у Врањској котлини. Јавља се у попису војника с краја 15. века’ (RJug).

Katun to sezonowa osada pasterska, ekonomiczna i społeczna wspólnota średniowiecznych Wołochów i Albańczyków powiązanych z sobą więzami po-krewieństwa i określoną organizacją wewnętrzną. Większość średniowiecznych katunów (głównie w Humie, Trebinju i nad górną Driną) liczyła poniżej 50 do-mostw. W Serbii termin katun pierwszy raz pojawia się w 1330 roku w Dečan-skich hrisovuljach, gdzie oznaczał letnią osadę lub, używany wymiennie z zase-lak, wieś pasterską – w przeciwieństwie do terminu selo ‘wieś chłopska, rolnicza’

(mogły być powiązane, a jedyna różnica przejawiała się w zabudowie oraz więk-szej lub mniejwięk-szej tymczasowości). Katun wymieniony zostaje także w artykułach 179 i 180 Kodeksu Dušana. W okresie między XIII a XV wiekiem wyrazem katun oznaczano wieś pasterską lub wołoską, stąd na przykład toponimy: wieś Katun koło Kruševca lub koło Temnicia oraz Katun jako nazwa przysiółka wsi Vrtogoša koło Vranja. Katun to także nazwa wspólnoty pasterzy, część większej jednostki, tak zwane sudstva (Благојевић, Медаковић 2000: 110).

Z upływem czasu w katunach doszło do zmian struktury ekonomicznej i spo-łecznej.

Катун је организација летњег пасишта, односно заједница станишта и радионица (бачија) на том пасишту у вези са радом око стоке и сточарске производње, организација покретног балканског сточарства влашког и арбанашког, и код других народа осим Турака – порекла такође старобалканског које је процесом потпуног утапања сточарског старобалканског становништва у друге етничке целине изгубило траг од свог ранијег етничког обележја. [Katun to także]

(…) земљиште у планини које одређени катун као људска опранизација заузима, поседује (Ђурђев 1963: 86–87).

Średniowieczne górskie katuny, oddzielone terytorialnie i administracyjnie od starych nizinnych żup, zaczynały zanikać w pierwszej połowie XV wieku, a wraz z przenoszeniem się na niziny następowała ich stabilizacja, terytorializacja i mieszanie terminów administracyjnych podziału państwa z rodowymi nazwami katuńskimi. W ten sposób stara nazwa katunu zanikła, a w jej miejsce pojawiły się nowe: selo, knežina, świadczące pośrednio o zmianie sposobu życia pasterzy, przejściu z trybu wędrownego na osiadły. Taki proces stabilizacji katunów, który mógł się rozpocząć jeszcze przed XV wiekiem, odegrał istotną rolę w powstawa-niu czarnogórskich i hercegowińskich plemion.

Zrównując w XVI wieku jednostki samorządowe – nahije i knežiny, katuny i sela, Turcy ujednolicili terminologię administracyjną (stare żupy i katuny za-mienili słowiańskim selo lub tur. karye, wł. villa). Katun zniknął jako określenie osiedla, osady pasterskiej, a pozostał tylko w znaczeniu czasowego osiedla na letnich pastwiskach.

W Czarnogórze zatem katun w nowszych czasach oznaczał osadę pasterską na letnich pastwiskach w górach, to samo co kotun w okolicach Boru, we wschod-niej Serbii. Nazwa Katunska Nahija wskazuje, że w tym okręgu znajdowały się wyłącznie wsie pasterskie – katuny (pasterskie i górskie odpowiedniki rolniczych wsi położonych w dolinach).

Branislav Đurđev, na podstawie analizy tureckiego defteru z 1497 roku, uwa-żał katuny za organizacje rodowe. Twierdził, że w povelji Đurđa Crnojevicia z 1494 roku, pod nazwą bratstvo Malonšića kryje się katun (jako niższa forma-cja rodowa), w defterach zaś z 1521 i 1523 roku termin mahala traktuje jako określenie bratstva. Oznaczałoby to, że w ciągu trzech dekad katuny przeobraziły się w bratstva (Кулишић 1981: 59–60). Kulišić stwierdza, że w XV-wiecznych dokumentach dotyczących Czarnogóry włoskiego terminu compagnia używano na określenie struktury rodowej grupy Lješeviciów, katun natomiast, oprócz zna-czenia terytorialnego oznaczał pleme lub bratstvo. Widać to w cytowanym przez Božicia dokumencie dotyczącym plemienia Lješevići: nostro cathon cioè com-pagnia de Liesevichi (Кулишић 1981: 61–62).

W umowie dotyczącej wydobycia i dystrybucji soli, która została zawarta w 1435 roku między Republiką Wenecką a serbskim despotą Đurđem Brankovi-ciem, pojawia się określenie Catunus Cernagore/Catunos Cernagore. Określenie to było różnie interpretowane przez badaczy, najczęściej jako Katunska Nahi-ja, obszar później nazwany Czarnogórą. Božić konstatuje, podobnie jak i dużo wcześniej Jireček, że catuni Cernagore oznaczały osady plemienia Paštrovi-ciów pomiędzy Budvą a Barem, a nie szersze lub węższe terytorium Czarnogóry (Божић 1974: 249).

Z terenu Serbii wschodniej, z okolic miasta Bor, Pantelić w swej książce przytacza wyraz котун⁸⁰, defi niując go jako ‘osadę pastersko-rolniczą, zbliżoną w podstawowych swych cechach do czarnogórskiego katunu’. We wsiach Zlot i Šarbanovac, kotunem nazywa się również część wsi poza jej obszarem, w której znajdują się koliby. Wcześniej zaś kotun to czasowe, sezonowe osiedle jednej rodziny, które z czasem, i w miarę zwiększania się liczby osób osiedlających się wokół, przekształcało się w stałe osiedla (coraz bardziej rolnicze), przypominają-ce zaselak. Podobne letnie miejsca wypasu i zamieszkania we wschodniej Serbii noszą nazwy: bačija, pojata, trlo, koliba, salaš. Pantelić przytacza jeszcze jedno miejsce, gdzie zachował się termin kotun: wieś Svinjica w Rumunii, w okoli-cy Đerdapu. Wszystko to wskazuje na dawną niestabilność, mobilność kotunów (Pantelić 1980: 188–189).

80 Najpewniej to zapożyczenie z rum. cătun ‘przysiółek, osada’.

Osiedle sezonowe o charakterze pastersko-wytwórczym to бàчија (RMS)⁸¹. Wyraz poświadczony jest w słowniku Vuka бàчија, бàчина ‘locus et casa mulgendis aestate ovibus, cf. катун, стан’ i u Popovicia бачија, бачијање, бачиња ‘Sennerei’, a także w gwarach Serbii: бачја ‘osada pasterzy w górach, katun’ (RCrnotr; RPirot; LKačer), бачја ‘удруживање сточара ситне стоке, првенствено оваца, ради заједничког напасања, муже и прераде млека;

струга, сагмал, седмал’, ‘место и зграде за мужу стоке удружене у бачију’

(RTimok), бачјa ‘пастирска колиба у планини; стан’‚‘ладник, помоћна просторија у којој се прерађује млеко и чувају млечни производи’ (RSMet) oraz w Banjanach koło Nikšicia бачија ‘колиба на катуну’. Podobnego charak-teru osiedle w Timoku nosi nazwę сьгмáл, седмáл (RTimok). Kolejnym określe-niem sezonowego osiedla pasterskiego jest стн ‘mieszkanie, jeden lub kilka po-koi przeznaczonych do mieszkania’, ‘dom, budynek mieszkalny’, ‘schronienie’,

‘letnie pasterskie osiedle, osada z kolibami (szałasami) i zagrodami przeznaczo-nymi dla zwierząt; bačija’, ‘miejsce pobytu stałego’, ‘kwatera, zakwaterowanie’,

‘opłata za wynajmowanie mieszkania, czynsz’, etnogr. ‘krosna, warsztat tkacki’

(RMS)⁸². Wyraz notowany jest od końca XII wieku, między innymi w Typikonie św. Sawy стань ‘statim’: да да имь стан .в. работника (RiKSS)⁸³. W gwarach wy-raz poświadczony jest w różnych znaczeniach, a jako nazwa szałasu, pasterskiej osady odnotowany jest стâн (RSGV; RMač; Nikšić; RSMet; Bogićević 2010:

553) i стàн (RCrnotr; LKačer) oraz стàнци (pl.) ‘место где се некада живело или бачијало, где су биле пастирске колибе, станови’ (RCrnotr). W końcu po-świadczona jest także кòлиба, колеба ‘proste, prowizoryczne schronienie, do-mek, wiata’, reg. ‘szopa, vajat’ i ‘bacówka, bačija’ (RSAN; RJAZ), кòлиба ‘die Hütte, casa’ (SR; Bogićević 2010: 242)⁸⁴ oraz колиба ‘пастирско станиште, трло’, ‘просторија покривена шашом’ (LKačer) i кол’ба ‘примитивна кућица у којој бораве чувари’ (RSMet).

Wyrazem dotyczącym osiedla rolniczego na obszarach nizinnych (głównie w Wojwodinie) jest слāш, сàлāш ‘gospodarstwo rolnicze usytuowane poza wsią wraz z domem i zabudowaniami gospodarczymi’ (RMS) (węg. szálas).

Notowany od XVIII wieku slāš ma dwa znaczenia: ‘farma, majur, stan, odje-lit gospodarski zaselak’ i ‘koš za kukuruz u klipu u Zapadnoj Srbiji ili čardak u Srpskoj Posavini i Podunavlju’ (RJAZ). Wyraz poświadczony jest w gwarach,

81 Derywat utworzony od rumunizmu bač ‘pasterz, przywódca pasterzy’ (rum. baci ‘baca’).

82 Scs. stanъ i psł. *stanъ ‘stanie, położenie; miejsce postoju, przebywanie; to, co stoi: namiot, szałas, dom; miejsce, gdzie stoi’, pokrewne z pie. korzeniem *stah₂- ‘stać’ lub związane ze staro-indyjskim sthna ‘stanie, przebywanie, namiot’, pers. stāna ‘miejsce’, utworzone od czas. *stati stan ‘stanąć, zatrzymać się’.

83 W słowniku Vuka i Popovicia wyraz стн oznacza ‘der Weberstuhl, machina textoria’, ‘die Sennerei, locus et casa mulgendis aestate ovibu’, ‘der Leib, indusii corpus’, ‘Wohnung, domicilium’, a u Mihajlovicia станъ to ‘позитура; логор, табор; штација; мајур, салаш’ (1790) (PosrbOV).

84 To bałkanizm przenoszony przez pasterzy wzdłuż Karpat, także do Polski, najprawdopodob-niej z stgr. καλύβη (dla Turków koliba to odpowiednik średniowiecznego serbskiego katunu), poświadczony od XIII w.

głównie na północy i południu, na przykład w Wojwodinie, слāш ‘der Meier-hof, vill’ (SR) i слāш, слаш, сàлāш, сàлаш ‘пољско имање изван села с кућом и економским зградама’, ‘наслон’, ‘тор’, ‘украс од теста на божићном колачу’ (RSGV), w Mačvie сàлāш i Posavinie салаш ‘пољско имање изван села’ (RMač; RPosav) oraz w Šumadii слāш i Timoku салáш ‘кош за кукуруз исплетен од прућа, одвојен од осталих зграда’ (LKačer; RTimok).

Osiedla o charakterze handlowo-rzemieślniczym oraz produkcyjnym rozwi-jają się już od najdawniejszych czasów. Pomagało im w tym przede wszystkim geografi czne położenie Serbii na szlakach handlowych wiodących z południa na północ oraz ze wschodu na zachód. Stąd już od najdawniejszych czasów pojawia-ły się pierwsze targi, które później, po przybyciu Turków, ulegapojawia-ły orientalizacji, otrzymując charakter tureckich, orientalnych bazarów.

Obok takich osiedli handlowych ciągle istniały także sezonowe osiedla

Obok takich osiedli handlowych ciągle istniały także sezonowe osiedla