Instytucje nowożytne

Z powolnym wchodzeniem w orbitę wpływów europejskich od końca XVIII wieku Serbia zaczęła także przyjmować określone europejskie słownictwo dotyczą-ce struktur społecznych. Z tamtego okresu poświadczonych jest wiele ogólno-europejskich terminów. Ogólnym terminem oznaczającym ‘administrację’, ‘wła-dzę i służbę administracyjną’, poświadczonym już na początku XVIII wieku jest администрáција (1724) (RSAN; RSR; GzRSR)¹⁰⁷.

Obok tej pożyczki pojawia się rodzimy wyraz права ‘władza wykonawcza, która zajmuje się zarządzaniem; zarząd’, ‘organ administracji państwowej; in-stytucja, która zarządza, kieruje, urząd, administracja’, ‘siedziba tej instytucji’,

‘kierownictwo, dyrekcja’, ‘gospodarowanie, zarządzanie’ (RMS; RJAZ). Wyraz poświadczony jest już w XIII wieku w słowniku Daničicia, uправа ‘regimen’.

W XIX wieku notowany jest w słowniku Vuka, Popovicia i Njegoša права

‘die Leitung, regimen’ i Mihajlovicia управа ‘команда’ (1837) (PosrbOV). Od XVIII wieku notowane są również inne formy, na przykład упрàвитељство i управитéљство ‘obowiązki, władza, administracja, zarząd; miejsce i urząd kierowania, dyrekcja, kierownictwo’ (RMS; RJAZ; Popović)¹⁰⁸, a także rosyjskie

104 Zapożyczenie z łac. praefectūra ‘dowództwo, zwierzchnictwo, miasto okręgowe, zarząd okręgu, okręg’ (praefi cere ‘stawić na czoło’), ewentualnie z fr. préfecture ‘prefektura, zarząd okręgu, budynek prefektury’.

105 Derywat utworzony za pomocą suf. -ija (< wł. -ia) od wł. proveditore ‘namiestnik lokalny’, wł. provveditorato ‘dyrekcja, zarząd’.

106 Z łac. praetura, wł. pretura ‘sąd I instancji lub sąd rejonowy; tytuł pretura’.

107 Zapożyczenie z łac. administratio ‘pomaganie, służenie; kierowanie, administrowanie’, prawdopodobnie za pośrednictwem wyrazu niem. Administration ‘administracja, kierownictwo’.

108 Wyrazy poświadczone są w słowniku Kurzbeka, uправленіе ‘Verichtung, die Vorstehung’

(Kurzbek: 597, 647) i Mihajlovicia управителство ‘департман; директорство, гувернерство, губернијум, дирекција, економија, администрација’ (1798) (PosrbOV) oraz w wyrażeniach главно управительство ‘генерал-команда’ (1841), главноуправленіе ‘командирство’ (1839)

zapożyczenie управлèније ‘administracja, władza’, ‘utrzymanie, trzymanie, od-nalezienie się’ (Njegoš).

Urząd administracji lokalnej i centralnej był określany wyrazem ýред i ỳред (RMS; RJAZ)¹⁰⁹, który choć poświadczony jest już w średniowieczu (uредь ‘or-dinatio’, RiKSS), to w interesującym nas znaczeniu jest nowszym zapożyczeniem z rosyjskiego bądź czeskiego. W XIX wieku odnajdujemy go w słowniku Vuka ỳрēд ‘ред’. Jako określenie grupy wybranych lub mianowanych osób wyposażo-nych w określone prawa i obowiązki, reprezentującej organ władzy lub ciało praw-ne zrzeszenia, organizacji itp., poświadczony jest wyraz òдбор (RMS; RSAN).

Organy władzy ustawodawczej to przede wszystkim stary wyraz skupšti-na jako określenie parlamentu serbskiego (por. s. 97) oraz nowsze określenia, najczęściej będące zapożyczeniami. Wśród nich znajdują się: poświadczo-ny od końca XVIII wieku germanizm парлàмент (RMS)¹¹⁰ oraz rusycyzmy правитèљство ‘władza, rząd, zarząd; administracja’ (RMS) i собесѣдство

‘парламент’ (PosrbOV)¹¹¹. W słowniku I powstania serbskiego правитељство oznaczało ‘rząd’ (RZiSR: 249), podobnie jak w Czarnogórze, gdzie oznaczało Zgromadzenie Narodowe, w którego skład wchodzili wszyscy senatorowie wraz z metropolitą i gubernatorem. Była to najwyższa władza wykonawcza w Czar-nogórze początku XIX wieku (Zasady wewnętrznej organizacji Senatu, 24.10–

5.11.1805, CZ I; Bogićević 2010: 450).

W XIX-wiecznej Czarnogórze funkcjonował organ wyższej władzy sądowni-czej i administracyjnej nazywany Кулук (RMS; RSAN) (por. tom III). Czarnogór-ski Kuluk (pełna nazwa: Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog) to instytucja sądowa i administracyjna, pierwszy czarnogórski organ władzy powołany przez Petara I Petrovicia Njegoša na zgromadzeniu 18 października 1798 roku. Pierw-sze źródło prawne znajduje się w Zakoniku Petara I. Była to pierwsza po władyce i gubernatorze instytucja państwowa z uprawnieniami sądowniczymi („кулук је то исто што и суд” (Богишић 1984: 209)). Nazwa skrócona pochodzi od sposobu pracy sędziów, którzy wykonywali ją bezpłatnie, czyli kulučili. Sąd ten składał się z 50 reprezentantów plemion, bez stanowiska przewodniczącego. Zajmował się godzeniem plemion i bractw, rozwiązywaniem konfl iktów wynikających z dawne-go obyczaju krwawej zemsty, wprowadzaniem porządku publicznedawne-go i scalaniem tworzącego się państwa. Z czasem Kuluk został zdegradowany do roli ciała pojed-nawczego (Jokić 2002: 65–66; Љушић: 318; Bogićević 2010: 263).

i градоуправленіе ‘полиција’ (1808) (PosrbOV). Forma upravlenije to termin ruskosłowiański lub rosyjski (ros. управление ‘kierowanie; zarząd, administracja’).

109 Zapożyczenie z ros. уряд ‘urząd’ lub czeskiego úřad ‘urząd’. Słowiański wyraz *urędъ ‘upo-rządkowanie czegoś, zadbanie o coś; rozporządzenie’ powstał od czas. *u-ręditi ‘uporządkować, zadbać; postanowić, zarządzić’.

110 Zapożyczenie z niem. Parlament ‘parlament, zgromadzenie narodowe’, a tam z fr. parlement.

111 Zapożyczenie z ros. правительство ‘rząd, rada ministrów’, poświadczone jest w XVIII w.

w słowniku Kurzbeka правителство ‘die Regierung, das Regiment, ein Departement, Gerichtshof’

(KurzbekLeks: 186) oraz w formie бесправитељство ‘анархија’ (1793) (PosrbOV).

Następcą Kuluka w systemie prawnym Czarnogóry był сèнāт (RMS; RJAZ)¹¹², poświadczony także w Czarnogórze w formie šenat. Wyraz ten pojawia się w źródłach od XVIII wieku, na przykład w słowniku Mihajlovicia сенат (1748) (GzRSR), a także we wszystkich słownikach leksyki XIX-wiecznej, na przykład w słowniku Vuka сèнāт ‘der Rath, senatus, cf. вијеће’, i z Czarnogóry шèнāт

‘Senat, senatus, вијеће’, ‘Senator, senator, савјетник’, w słowniku Njegoša сèнāт

‘савет, одређена установа највиших народних представника’, Сенат ‘највише управно тело које је Његош први установио у Црној Гори’ oraz w słowniku Bogićevicia senat, šenat, šenatur (Bogićević 2010: 93, 525, 562).

Czarnogórski Senat to stały, centralny urząd państwowy, organ władzy w Czarnogórze powołany za czasów Petara II Petrovicia, który wraz z nim spra-wował władzę zwierzchnią, administracyjną i sądowniczą (Praviteljstvujušči Se-nat Crnogorski i Brdski). Powstał pod koniec 1831 roku, złożony był z 12 człon-ków wybieranych (i odwoływanych) przez władykę spośród najlepszych domów, najsilniejszych i najbardziej wpływowych bractw, ludzi sprawiedliwych, roz-tropnych i mających wśród ludu największy posłuch. W odróżnieniu od Kuluka członkowie byli funkcjonariuszami opłacanymi z kasy państwa (Барјактаровић 1997: 135). Według Bogišicia, Senat miał swojego przewodniczącego i jego za-stępcę (predsjednik i podpredsjednik), a w przypadku obecności władyki to on przewodniczył obradom. Do obowiązków Senatu należały najważniejsze sprawy państwa (sprawy wewnętrzne), podczas gdy sprawy zagraniczne leżały w kompe-tencji księcia (Богишић 1984: 208; Ровински 1998 II: 137; Караџић 1922: 52;

Zasady wewnętrznej organizacji Senatu, 24.10–5.11.1805, CZ I).

Na podstawie zapisów wydanego w 1798 roku przez Petara I Zakonika (ZOCiB), obowiązujących aż do 1855 roku, to jest daty wydania przez księcia Danila Zakonika, można stwierdzić, że oprócz funkcji najwyższego urzędu pań-stwowego, Senat był najwyższą instancją w systemie czarnogórskiego sądownic-twa. To Sąd Najwyższy, pełniący funkcję nadzorczą nad sądami kapetańskimi (Вуксан 1935: 321–331). W czasach księcia Danila Petrovicia Senat – składający się z prezidenta, viceprezidenta i 12 senatorów – zachował funkcję sądu ziemskie-go. Zlikwidowano go w 1879 roku (Jokić 2002: 76–77, 86; Bogićević 2010: 93).

W Królestwie Serbii dopiero na mocy Konstytucji z 1901 roku został powoła-ny Praviteljstvujušči Senat Serbski.

Rząd, najwyższa władza państwowa i wykonawcza, organ centralny, za pomo-cą którego sprawuje się władzę nad państwem to влáда (RMS; RSAN; RJAZ).

Wyraz poświadczony jest w XIX wieku, na przykład w słowniku Vuka, Popo-vicia i Njegoša влáда ‘die Herrschaftdominatus’. W podobnym znaczeniu jako

‘rada ministrów, rząd’ poświadczone jest także zapożyczenie кабнēт (RMS)¹¹³,

112 Zapożyczenie z łac. senātus ‘senat, rada starszych, która kierowała najważniejszymi sprawa-mi państwa; zgromadzenie senatorów, radzenie’ lub za pośrednictwem niem. Senat ‘ts.’.

113 Zapożyczenie z niem. Kabinett ‘gabinet; pokój; rada ministrów’, por. fr. cabinet ‘pomieszcze-nie, pokój; gabinet; rząd, rada ministrów, najbliżsi współpracownicy ministra’ i wł. gabinetto (starsza forma cabinetto).

a z 1791 roku pochodzi forma габинет (GzRSR). Naczelnym organem administra-cji państwa, który znajduje się we władzy jednego ministra jest министàрство, министàрлук oraz минстēрј, минстēрија (RMS; RSAN; RJAZ)¹¹⁴. Wyra-zy te poświadczone są od XVIII wieku w słownikach Mihajlovicia.

Od XVIII wieku notowane jest określenie feudalnej instytucji – крија, które oznaczało ‘najwyższe zgromadzenie państwowe, radę państwową, sąd złożony z wasali i wysokich dostojników’, ‘dom władcy, dwór, w którym odbywają się takie rady, sądy’, ‘posiadłość szlachecką’, ‘dwór szlachecki’, ‘dom kanonika’,

‘najwyższą radę sądową, najwyższy sąd; sąd w ogóle’, ‘klasę wyborczą’ i ‘ku-rię rzymską’ (RSAN)¹¹⁵, a w słownikach wyrazów obcych курија to ‘судница, већница’ (1793) (GzRSR; RSR).

Organem administracji miejskiej był магстрāт, мађстрāт ‘zarząd, admi-nistracja miejska, ratusz, gmina; urzędnicy wykonujący czynności administracyj-ne w magistracie’, ‘władza sądowa i administracyjna w dawnych nahijach’ oraz historycznie ‘organ administracji miejskiej w monarchii habsburskiej, budynek zarządu miasta’, ‘gmina miejska, obszar gminy z określoną funkcją sądową i poli-cyjną (w Serbii na początku XIX wieku)’ (RMS; RSAN)¹¹⁶. Wyraz poświadczony jest od XVIII wieku w formie magistrat oraz mađistrat i mađištrat ‘čovjek na visokoj službi’ (RJAZ)¹¹⁷.

Magistrat to nazwa kolegialnego lub indywidualnego organu państwa lub miasta, który istniał w różnych państwach, okresach, i z różnymi kompetencjami.

W Serbii okresu powstań (lata 1804–1813) magistraty, składające się z 3 kmieci wybranych na sędziów (prezident, prisjedatelj i sekretar), pełniły funkcję sądów w knežinie, posiadających również uprawnienia policyjne. Do roku 1811 funkcjo-nowały w miastach jako specjalny rodzaj sądów gospodarczych rozstrzygających spory handlowe, a po zmianach w organizacji władzy państwowej rozstrzygały w sporach cywilnych i karnych (Караџић 1969: 33). W okresie władzy księcia Miloša magistrat to nazwa ogólna władzy okręgowej, tak zwane ispravničestvo.

Za czasów Królestwa SHS (Serbów, Chorwatów i Słoweńców) istniały ma-gistraty odziedziczone sprzed I wojny światowej, jako organy kolegialne gmin

114 Abstractum utworzone za pomocą serb. suf. -stvo lub tur. -luk od rzecz. ministar; wyraz ogólno-europejski, niem. Ministerium ‘ts.’ i łac. ministerium ‘służba, wykonywanie, praca’.

115 Zapożyczenie z łac. curia ‘administracyjna, polityczna i wojskowa jednostka starorzymska;

ratusz; zgromadzenie senatu, senat’.

116 Zapożyczenie z niem. Magistrat ‘magistrat, rada miasta, sąd gminny, gmina’, a forma mađi-strat z wł. magimađi-strato ‘sędzia, urzędnik sądowy; urzędnik państwowy, magimađi-strat’ i magimađi-stratura ‘są-downictwo; władza, przewodnictwo’ (łac. magistrātus ‘służba, przewodnictwo; naczelnik, urzędnik państwowy; okręg’).

117 Wyraz w znaczeniu ‘urząd miejski’ notowany jest z początku XVIII w. w słowniku Kurzbeka:

магистратъ ‘der Magistrat, die Stadtobrigkeit; der Stadtrath’ (Kurzbek: 333, 405), i Mihajlovicia:

магистрат (1709) i мађистрат (1783) (GzRSR), магiстрат (1849) (PosrbOV) oraz магистрат (1819), мађистрат (1828) (KK-ER). W słowniku Vuka z Wojwodiny магстрāт, мађстрāт to

‘der Magistrat, senatus’, podobnie jak w gwarach магистрат ‘општина’ (VojvR) oraz w północnej części Boki: mađistrat ‘sudska i upravna vlast’ (RomanSBK).

miejskich, którymi rządzili burmistrzowie miast. Tego typu instytucjami dys-ponowało 5 miast: Veliki Bečkerek, Velika Kikinda, Bela Crkva, Senta i Stara Kanjiža (PrLeks). W Czarnogórze pojawił się urząd nazwany dekurion ‘miejski magistrat’, ‘przywódca lub naczelnik dekurii, najniższej jednostki plemiennej w społeczeństwach pierwotnych’ (Bogićević 2010: 112).

Najwyższy organ administracyjny na Węgrzech i w Chorwacji przed 1848 rokiem to дикàстēријум, дикàстēрј i дикàстēрија (RSAN)¹¹⁸, w formie дикастерија poświadczony od 1724 roku (GzRSR).

Do władzy sądowniczej obok sudu należy zaliczyć także zapożyczony z łaci-ny lub włoskiego трибунал ‘rada sądowa, sąd; sudnica’ (RMS) i tribuno ‘sud, sudski kolegij’ (RomanSBK).

W ramach nazw urzędów administracji notowane są także od XIX wieku ger-manizmy: комесарјāт, комисарјāт ‘władza, obszar i siedziba lub kancelaria komisarza’ (RMS; RSAN; RJAZ), a od XVIII wieku кòнзлијум i кòнзлј

‘konsylium lekarskie’ i ‘spotkanie lub zebranie zwołane w celu konsultacji’ (RMS) oraz конзилија (1748), конзилијум (1788), консилија (1788) (GzRSR).

Ciała kierownicze i nadzorcze jakiejś instytucji to poświadczone od XVIII wieku wyrazy дирèктōрј, дирèктōријум i дирèктōрија (RSAN; GzRSR;

RSR) oraz дирèкција ‘dyrekcja’ (RSAN; GzRSR; RSR) i директорство (1798) (GzRSR)¹¹⁹. Do nich można zaliczyć także rodzimy wyraz предсèднштво i прéдседнштво ‘organ wybieralny, który przewodniczy zebraniu, zgroma-dzeniu, a także jego członkowie; pomieszczenia, kancelaria, budynek, w którym znajduje się taki organ’ i ‘godność przewodniczącego lub prezydenta, jego obo-wiązki’ (RMS; Popović; PosrbOV) oraz zapożyczenie прèздј, прèздијум (RMS), президијум (1791) (GzRSR), пресiдiумъ (1814) (PosrbOV)¹²⁰.

W nowym systemie politycznym, który w XIX wieku funkcjonował w Serbii, jednym z elementów życia politycznego stały się partie i stronnictwa politycz-ne. Pojawiło się więc także słownictwo z nimi związane; należy tu wymienić dwa określenia: partija i stranka. Pierwsze to galicyzm (i/lub rusycyzm) пàртија i germanizm партáја ‘organizacja polityczna posiadająca swój program ekono-miczny, społeczny itp., partia polityczna’, ‘wspólnota ludzi połączonych wspólny-mi interesawspólny-mi lub poglądawspólny-mi’, ‘niewielka grupa ludzi, których połączyło wspólne zadanie lub te same warunki życia’ (RMS)¹²¹. Wyraz partija poświadczony jest w XVIII wieku w słowniku Kurzbeka w znaczeniu ‘część całości, oddział żoł-nierzy’ oraz ‘partia polityczna’. Jako ‘partia’ poświadczony jest także w słowniku

118 Zapożyczenie z gr. δικαστήριον ‘sąd, budynek sądu; sędziowie, zgromadzenie sędziów’.

119 Direktorij, direktorijum to zapożyczenia z łac. directorium, natomiast direkcija z łac. directio

‘kierowanie’ (łac. dirigere ‘kierować, zarządzać’).

120 Z łac. praesidium ‘obrona, ochrona, pomoc’ lub niem. Präsidium ‘przewodnictwo, prezy-dencja’.

121 Zapożyczenie z fr. partie ‘stronnictwo, partia’ lub niem. Partei ‘partia, stronnictwo’ (forma partaja z niem. Partei).

Mihajlovicia партија (1767) (GzRSR; KK-ER) oraz партай (1837) (PosrbOV) i партаја (1832) (KK-ER).

Drugim określeniem formacji politycznej, stronnictwa posiadającego określo-ny program polityczokreślo-ny, ekonomiczokreślo-ny i społeczokreślo-ny jest стрнка, стрнка ‘partia, stronnictwo’, ‘strona (w postępowaniu sądowym)’, ‘ten, który się zwraca z wnio-skiem, prośbą itp.’ (RMS; RJAZ; Popović)¹²².

Średniowieczny system organizacji społeczno-politycznych opierał się prze-de wszystkim na dawnych, słowiańskich instytucjach kolegialnych, które miały mniej lub bardziej elitarny charakter. Należały do nich zarówno stare, rodowe organa władzy ustawodawczej i sądowniczej (veće, zbor/sabor, skupština, sta-nak), jak i nowsze, także rodzime instytucje doradcze (savet, dvor). W okresie późnego średniowiecza, kiedy nad ziemiami serbskimi i czarnogórskimi zapano-wali Turcy, Wenecjanie lub Niemcy i Węgrzy, każdy z tych narodów przekazywał także określone słownictwo. W okresie od końca XVIII wieku do słownictwa serbskiego zaczęły się przedostawać także powszechnie znane ogólnoeuropejskie określenia instytucji politycznych typu parlament, partija, ministarstvo, kabinet.

122 Derywat z dem. suf. -ka od wyrazu strana (psł. *storna ‘przestrzeń, jedna z dwóch powierzch-ni czegoś, strona’); wyraz powierzch-nie jest traktowany jako deminutivum.

4. ADMINISTRACJA