Dzieje słownictwa z zakresu stosunków społecznych w Serbii i Czarnogórze

DZIEJE SŁOWNICTWA Z ZAKRESU STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH W SERBII I CZARNOGÓRZE

TOM II PAŃSTWO I ADMINISTRACJA

TOMASZ KWOKA

DZIEJE SŁOWNICTWA Z ZAKRESU STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH

W SERBII I CZARNOGÓRZE

TOM II PAŃSTWO I ADMINISTRACJA

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

Książka dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego

RECENZENT

prof. dr hab. Wiesław Boryś

PROJEKT OKŁADKI Anna Sadowska

Na okładce: rysunek autorstwa Aleksandra Zografa (na podstawie fresku Car Dušan z klasztoru Lesnovo)

© Copyright by Tomasz Kwoka & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013

All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3622-8

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

SPIS TREŚCI

Wstęp 7

Wprowadzenie 11

I. Sfera polityczno-administracyjna 21 1. Jednostki terytorialne i administracyjne 23

1.1. Jednostki administracyjne w średniowieczu 23 1.2. Jednostki administracyjne w czasach panowania tureckiego

i weneckiego 44

1.3. Jednostki administracyjne w czasach nowożytnych 49 1.4. Państwo 54

1.5. Wieś 59 1.6. Miasto 64

2. Osiedla niestałe o charakterze gospodarczym 77 3. Instytucje społeczno-polityczne 87

3.1. Instytucje średniowieczne 87 3.2. Instytucje tureckie i weneckie 109 3.3. Instytucje nowożytne 111

4. Administracja 117

4.1. Administracja średniowieczna 117 4.2. Administracja turecka 153 4.3. Administracja wenecka 170 4.3. Administracja nowożytna 174 5. Tytulatura panujących 191

5.1. Średniowieczna tytulatura panujących 191 5.2. Turecka i wenecka tytulatura panujących 225 5.3. Nowożytna tytulatura panujących 228 6. Służby porządkowe 235

7. Jednostki sprzeciwiające się porządkowi prawnemu i społecznemu 248 Zakończenie 269

Bibliografi a 273

WSTĘP

Skomplikowana, dlatego tym bardziej interesująca, historia społeczno-polityczna Bałkanów widoczna jest w zabytkach kultury i architektury, kuchni, mentalności, zbiorowej pamięci ludzi je zamieszkujących, ale swe piętno równie silnie odciska w języku, przede wszystkim w jego słownictwie. Leksyka różnych dziedzin życia pozwala wskazać, który naród/język wywierał największe wpływy, który cieszył się prestiżem lub uważany był za „specjalistę” w określonej dziedzinie. Specy- fi ką zaś słownictwa dotyczącego stosunków społecznych jest wskazywanie na wpływy zarówno polityczne, jak cywilizacyjne, kulturowe i w końcu społeczne.

Pokazuje ono dzieje narodu rządzącego w określonym regionie, terytorium, a tak- że prymat kulturalny określonej nacji, państwa czy całego kręgu kulturowego (na przykład łacińskiego, bizantyjskiego, tureckiego lub niemieckiego).

Analizowana w opracowaniu leksyka obejmuje okres od końca XII do po- czątku XX wieku, a więc czas od tworzenia się państwowości serbskiej i czar- nogórskiej przez państwa serbskich dynastii Nemanjiciów, Lazareviciów i Bran- koviciów oraz czarnogórskich Crnojeviciów i Balšiciów, panowanie tureckie, powstania serbskie i walkę z tureckim imperium aż do uzyskania niezależności przez Serbię i Czarnogórę, wybuch I wojny światowej i powstanie pierwszego państwa Słowian południowych – Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców.

Głównym zadaniem niniejszej publikacji jest ukazanie stanu leksyki po- szczególnych kategorii w określonych epokach (stąd wywód uwzględnia przede wszystkim chronologię nakładającą się na źródło oddziaływań obcych), jej roz- woju semantycznego oraz geografi i wyrazów na całym badanym obszarze i przez wszystkie wieki. Chodziło mi o ukazanie – na tle zmieniających się uwarunkowań społecznych, politycznych i ekonomicznych oraz zmian cywilizacyjnych i kultu- rowych – rozwoju znaczeń i frekwencji wyrazów oraz grup wyrazów. Czynnikiem silnie oddziałującym na te zmiany było (r)ewolucyjne wprowadzanie/narzucanie nowych wzorców kulturowych i cywilizacyjnych (bizantyjskich lub łacińskich, orientalnych/tureckich itp.), które pojawiały się wraz z kolejnymi ośrodkami wła- dzy i kręgami kulturowymi. Na konkretnych przykładach leksykalnych zostały ukazane zmiany semantyczne, wieloznaczności i niuanse semantyczne wyrazów w zależności od okresu i terytorium, na którym się pojawiały. Ukazane w kolej- nych rozdziałach wpływy obce (grecko-bizantyjskie i romańskie, potem oriental- ne, w końcu niemieckie, węgierskie, francuskie i rosyjskie) to świetna ilustracja oddziaływań politycznych i kulturowych odpowiednich ośrodków i państw na życie mieszkańców Serbii, Wojwodiny, Czarnogóry i Kosowa.

W analizowanym słownictwie niezwykle ważną grupę wyrazów stanowią za- pożyczenia. W książce przedstawiono źródła zapożyczeń, zależności pomiędzy

tymi źródłami a sytuacją polityczno-społeczną oraz ukazano w jaki sposób każ- da zmiana polityczna, społeczna i kulturowa – przede wszystkim zmiana władzy i ośrodków oddziaływania, a także znalezienie się w określonych kręgach kultu- rowych – wpływa na stan terminologii społecznej, słownictwo ofi cjalne, admini- stracyjne.

Ostatni problem, który został poruszony w pracy, to próba ustalenia geografi i wyrazów. Podstawowym narzędziem badawczym stała się analiza porównawcza materiału leksykalnego wyekscerpowanego ze źródeł słownikowych i materiałów źródłowych ze słownictwem gwarowym serbskim i czarnogórskim, umożliwiając tym samym ustalenie zasięgu danych wyrazów na obszarze omawianych państw.

Opracowany materiał leksykalny, korpus wyrazów, przedstawiono nie tyl- ko w świetle analizy historyczno-językowej, ale także przez pryzmat kontekstu społeczno-politycznego, który ze względu na tematykę zajmuje tu szczególnie ważne miejsce. Stąd też, pierwotnie jednotomowa i stworzona w postaci leksy- konu, praca doktorska w trakcie prac redakcyjnych uzyskała formę rozdziałów – artykułów. Jest to także pierwsza tego typu praca lingwistyczna (obok licznych opracowań historycznych) traktująca temat kompleksowo, zarówno pod wzglę- dem zakresu materiału, jak i chronologii. Dzięki takiemu sposobowi przedstawie- nia leksyki – analizie semantycznej, etymologicznej i morfologicznej – powstała książka prezentująca kolejne pola semantyczne związane z historią społeczeń- stwa serbskiego i czarnogórskiego od średniowiecza aż po czasy współczesne.

Monografi a Dzieje słownictwa z zakresu stosunków społecznych w Serbii i Czarnogórze ze względów redaktorskich została podzielona na trzy części.

Pierwszy tom, z podtytułem Ród i społeczeństwo, ukazał się w 2012 roku i obejmo- wał dwie grupy słownictwa. Pierwszą była leksyka związana ze społeczeństwem rodowym, a więc opis struktur rodowych i form organizacji międzyludzkich, na- zwy członków tych grup i tytulatura ich naczelników. Część druga obejmowała nomenklaturę członków warstw społecznych w Serbii i Czarnogórze.

Tom drugi, Państwo i administracja, podzielono na siedem rozdziałów, w któ- rych przedstawiono leksykę związaną z organizacją państwa i administracji. Pre- zentowane słownictwo sfery polityczno-administracyjnej obejmuje nazwy jedno- stek administracji lokalnej oraz niestałych jednostek o charakterze gospodarczym (handlowo-wytwórczym), instytucji polityczno-administracyjnych, a także hie- rarchii i ośrodków władzy politycznej i terytorialnej. Należy do nich tytulatura pa- nujących i przywódców politycznych podzielona według okresów historycznych.

Do grona panujących zaliczono władców dziedzicznych (knez, kralj, car, župan, ban, hercog), a także wybieralnych przywódców politycznych (predsednik). Od- rębną część stanowi tytulatura urzędników administracji centralnej i lokalnej wy- dzielona spośród przedstawicieli warstw wyższych i średnich (opisanych w tomie I). W zakres tego rozdziału włączono także nomenklaturę służb porządkowych oraz słownictwo kryminalne – nazewnictwo jednostek łamiących prawo i sprzeci- wiających się istniejącemu porządkowi prawnemu (gusar, tat, razbojnik, hajduk, haramija, uskok).

W niniejszym tomie materiał leksykalny, głównie gwarowy, został poszerzony i uzupełniony danymi z nowszych słowników i leksykonów, które ukazały się po napisaniu pierwszej części lub do których dostęp uzyskałem już po zakończeniu redakcji tomu I.

Nowy materiał dialektalny ekscerpowano z serbskich słowników gwaro- wych: Петар Вучићевић, Виђело нашег језика. Речник мање познатих речи, пословице и изреке из ариљског краја, Снежана Петровић, Турцизми у српском призренском говору. На материјалу из рукописне збирке речи Димитрија Чемерикића, Милета Букумирић, Речник говора северне Метохије, Радосав Стојановић, Црнотравски речник oraz Драгољуб Петровић, Јелена Капустина, Из лексике Качера. Poza słownikami gwarowymi wykorzystano także prawno-historyczny słownik Czarnogóry: Čedomir Bogićević, Crnogorski pravno istorijski rječnik.

WPROWADZENIE

Analizowana w książce leksyka odzwierciedla najważniejsze trzy okresy w histo- rii politycznej i społecznej Serbii i Czarnogóry, a więc epokę średniowiecznych państw Serbów i Czarnogórców, epokę panowania tureckiego i, od końca XVIII wieku, epokę nowożytną, powolne wchodzenie w sferę oddziaływań zachodnio- i środkowoeuropejskich. Każdy z tych kolejnych okresów oddzielała wyraźna, rewolucyjna granica, która oznaczała zerwanie z dawnymi ośrodkami oddziały- wania i kręgami kulturowymi, a w sferze języka – ze źródłami wzbogacania słow- nictwa, i zwrócenie się ku nowym ośrodkom, źródłom i władzom.

Epokę średniowieczną, która rozpoczyna się wraz z przybyciem Słowian na Półwysep Bałkański, można podzielić na dwa okresy. Pierwszy to okres wspólnot przedpaństwowych, które zostały odziedziczone (wraz z odpowiednią terminolo- gią) z czasów praojczyzny Słowian. W czasie swych wędrówek na południe Sło- wianie żyli w tak zwanej demokracji wojennej, a arystokrację tworzyły rodziny należące do najbogatszych rodów, starszyzny plemiennej. Właśnie spośród nich, na wiecach plemiennych, wybierano dowódców wojskowych (vojvoda, čelnik, župan oraz knez) (Felczak, Wasilewski 1985: 32). Pomimo ich znaczącej roli naj- wyższa władza należała jednak do ogółu zdolnych do noszenia broni członków wspólnoty (plemienia). Z okresu wędrówek Słowian i zasiedlania półwyspu zna- ne są także pierwsze określenia szerszych wspólnot kilku wielkich rodzin opar- tych przede wszystkim na wspólnocie terytorialnej (nie na więzach krwi), które nazywano opština (Felczak, Wasilewski 1985: 31). Aż do XII wieku podstawową formą życia społecznego Słowian południowych był ród patrymonialny i wspól- nota wiejska (opština lub selo), czyli kilka lub kilkanaście osad położonych w do- linie rzeki, kotlinie górskiej lub na polanie leśnej. Kilka takich wspólnot łączyło się w większe jednostki (župa), a te z kolei tworzyły plemiona. Serbowie, którzy osiedli na Bałkanach, stworzyli wielki związek plemienny, do którego weszły plemiona Neretljan, Zahumljan i Trebinjan oraz, być może, Dukljan. Z czasem te organizmy ulegały przekształceniu w coraz lepiej zorganizowane księstwa słowiańskie, z których pierwsze to państwo utworzone w Zagorju (pierwszym znanym z imienia władcą serbskim był panujący w IX wieku Višeslav), a potem księstwo Duklji (w X wieku w Krajinie panował książę Vladimir) oraz, od końca XII wieku, państwo Serbów (w Rašce) pod dynastią Nemanjiciów (Felczak, Wa- silewski 1985: 33, 62). Wszyscy ci władcy nosili tytuły słowiańskie (župan) lub, częściej, obce (na przykład knez, kralj i ban)¹.

1 Najwięcej informacji o wczesnośredniowiecznej organizacji społecznej w Serbii odnajdujemy w dziele Konstantyna Porfi rogenety – De administrando imperio oraz w Latopisie Popa Duklanina

W okresie przedpiśmiennym na czele plemion serbskich stał knez, otaczają- cych go możnych określano zaś rodzimymi nazwami: župani, boljari, vlasteli.

W Zecie poza tymi przedstawicielami władzy występował czynnie ogół wojow- ników, określanych przez Popa Duklanina ludem (łac. populus), a w miastach dal- matyńskich mieszkali potomkowie autochtonów romańskich, którzy podzieleni byli na patricijat i pučanstvo (puk).

Wczesnośredniowieczna organizacja państwa opierała się na starym systemie słowiańskim, do którego można zaliczyć zarówno rodzime słownictwo organiza- cji społecznej (župa, selo), jak i stare zapożyczenia (kralj, knez, car). Na kształ- towanie się tego okresu wpłynęło kilka czynników społeczno-politycznych i re- ligijnych, przede wszystkim wprowadzenie systemu feudalnego i tworzenie się państwowości serbskiej z jednoczesnym rozpadem wielkich wspólnot rodowych, przyjęcie chrześcijaństwa, a także rozwój handlu, gospodarki pieniężnej i kultury materialnej.

Z końcem XII wieku coraz silniejsze stawało się państwo z siedzibą w Rasie, którego władcą został wielki żupan Stefan Nemanja. Udało mu się zjednoczyć ziemie serbskie i stworzyć stabilne, i coraz silniejsze państwo, na którego czele stali jego potomkowie. Był to początek dynastii Nemanjiciów władającej ponad dwa stulecia. W sferze zaś tytulatury panujących tytuł wielkiego żupana przez kilkadziesiąt lat był tytułem władcy niezależnego państwa, w lokalnej nomen- klaturze wyżej od tytułu kneza. Dopiero od 1217 roku, wraz z koronacją Stefana Nemanjicia na króla (otrzymał koronę od papieża Honoriusza III), państwo stało się królestwem, a władcy serbscy przyjęli tytuł kralj. Podniesienie rangi państwa, z jednoczesnym uniezależnieniem się kościelnym (w 1219 roku Serbia otrzyma- ła od patriarchy konstantynopolitańskiego zgodę na utworzenie arcybiskupstwa serbskiego), oznaczało zrównanie Serbii z innymi królestwami ówczesnej Euro- py. Był to początek sukcesów politycznych, zdobyczy terytorialnych, ale także rozwoju gospodarczego Serbii. Rozszerzając się ku południu, od końca XIII wie- ku Serbia zajmowała coraz więcej ziem będących wcześniej we władaniu Bizan- cjum, co powodowało wzmacnianie się wpływów bizantyjskich w państwie.

Przyłączenie greckich pod względem języka i obyczajów miast Macedonii i przy- bycie do Serbii młodej królowej Simonidy z niezwykle licznym dworem greckim wy- wołało przewrót obyczajowy nie tylko na dworze, lecz i w całym państwie Milutina.

W dokumentach serbskich pojawiły się nieznane dotąd greckie terminy na oznaczenie podatków i tytuły urzędników, zwłaszcza dworskich. Dwór królewski, zorganizowany odtąd z bizantyjskim przepychem, wzorował się na cesarskim dworze w Konstantyno- polu (Felczak, Wasilewski 1985: 115).

Ta ekspansja terytorialna, ale także status cywilizacyjny, kulturalny i poli- tyczny Bizancjum, prestiż i potęga polityczna sprawiły, że w leksyce społecznej

z XII w. Poza źródłami obcymi (greckimi lub łacińskimi) nie ma źródeł piśmienniczych słowiańskich o tym okresie, pierwsze zaś zachowane dokumenty staroserbskie pochodzą dopiero z końca XII w.

pojawiało się coraz więcej hellenizmów. Z leksykonu bizantyjskiej greki zapoży- czono oczywiście przede wszystkim słownictwo organizacji kościelnej i teologii (w niemalże niezmienionym kształcie przetrwało ono do dzisiaj), a także leksykę z dziedziny administracji i organizacji państwa (tytulaturę władców, dostojników i urzędników dworskich). Pierwszy wpływ grecki na nomenklaturę państwową zanotowano właśnie w okresie panowania Milutina, choć prawdziwa jego eks- pansja pojawiła się za czasów cara Dušana.

Powstanie w 1346 roku Carstwa Serbów i Greków związane było z kolejnymi zmianami ustrojowymi, reformami aparatu władzy i sądownictwa. Po pierwszej milutinowskiej „bizantynizacji” przyszedł czas na kolejne zmiany. W podzielo- nym na dwie części carstwie rządzono według różnych systemów – na ziemiach greckich sprawowano władzę według obyczaju greckiego, używając języka grec- kiego. Na ziemiach serbskich, gdzie w imieniu niepełnoletniego syna Uroša także rządził Dušan, „bizantynizacja” postępowała wolniej. Na dworze wprowadzono bizantyjski ceremoniał cesarski, a najbliżsi krewni i członkowie dworu Dušana otrzymywali tak zwane cesarskie tytuły: despot, sevastokrator i kesar (Felczak, Wasilewski 1985: 118).

Równolegle do zmian politycznych w XIII i XIV wieku doszło do szybkiego rozwoju gospodarczego ziem serbskich – rozwoju rolnictwa i hodowli, rzemiosła, handlu, a w połowie XIII wieku uruchomiono kopalnie, do których sprowadzono Sasów. Ci zaś, razem z wiedzą i technologią, przynieśli własną terminologię i orga- nizację społeczną i prawną. W miastach serbskich, które swą tradycją sięgały cza- sów bizantyjskich, powoli formowało się mieszczaństwo serbskie składające się z Serbów, a także przybyłych Sasów oraz obywateli Dubrownika, Kotoru i innych.

W średniowiecznej Serbii istniało silne rozwarstwienie społeczne, a warstwa wyższa obejmowała zarówno władców, jak i dostojników kościelnych.

Do warstwy panującej należeli poza dynastią królewską wyżsi duchowni, przede wszystkim biskupi, będący zarazem ihumenami głównych monasterów prawosław- nych fundowanych przez Nemaniczów, vlastel, czyli świeccy możnowładcy, i vojni- cy – średni i drobni feudałowie, zwani w XIV wieku vlasteličiciami. Do wielkiego żupana, a następnie króla należały wsie żupskie stanowiące zaplecze grodów królew- skich (Felczak, Wasilewski 1985: 123).

Pierwszy władca serbski nosił tytuł veliki župan, knez, a potem kralj i car.

Wśród różnych dodatkowych tytułów jednym z najistotniejszych był tytuł samo- držac, gr. autokrator. Sprawował on najwyższą władzę wojskową i sądową przy pomocy swoich urzędników dworskich, a sam był otoczony kultem (szczególnie po śmierci i kanonizacji). Na czele hierarchii urzędów dworskich stali dowódcy wojskowi (veliki vojevoda, veliki sluga i veliki čelnik). Do innych tytułów na- leżały: veliki tepčija (dowódca straży pałacowej), kaznac i potem gr. prostove- stijar (zarządca skarbem) i veliki logotet (naczelnik kancelarii). Władza królew- ska ograniczona była jedynie przez sabory złożone z możnowładców i wysokich

urzędników dworskich oraz przedstawicieli hierarchii kościelnej (Felczak, Wasi- lewski 1985: 125).

Średniowieczna Serbia była podzielona

(…) na okręgi grodowe, posiadające własne terytoria żupskie podzielone na żupy.

Okręgi te zwano grad, strana i oblast. Na administrację lokalną państwa składali się:

sevast, knez lub župan (zarządcy okręgów), praktor i kaznac (poborcy podatków), ke- falija gradski (zarządca grodu z okręgiem), kastrofi lak (dowódca załogi grodu) i liczni sędziowie grodzcy i żupscy (Felczak, Wasilewski 1985: 125).

W sąsiedniej Bośni panował ban, a od 1377 roku kralj z dynastii Kotro- maniciów. Feudałowie bośniaccy dzielili się na velmože, vlastela i vlasteličići, a wszystkim tym grupom przysługiwał honorowy tytuł kneza. Najwybitniejsi zaś możnowładcy, stojący na czele najpotężniejszych bośniackich organizacji rodo- wych, nosili dziedziczny tytuł vojvoda lub veliki vojvoda. W sąsiednim Humie (potem Hercegowinie) od XIV wieku istniał tytuł hercog.

Sytuacja społeczno-polityczna na Bałkanach zasadniczej zmianie uległa w po- łowie XIV wieku, kiedy Turcy po zajęciu Gallipoli stworzyli swój przyczółek do ekspansji w Europie. W tym samym czasie w Serbii zmarł car Dušan (1355), a jego carstwo rozpadło się na niewielkie, lokalne państewka. Najsilniejsze z nich, które jako jedyne mogło stawić czoła Turkom, powstało na terenie Serbii moraw- skiej pod władzą księcia Lazara Hrebeljanovicia. Wkrótce doszło do decydują- cej serbsko-tureckiej bitwy na Kosowym Polu. Nierozstrzygnięta z wojskowego punktu widzenia bitwa odegrała decydującą rolę dla morale chrześcijan, a sama śmierć Lazara w świadomości narodowej stała się symbolem ich klęski. Droga dla Turków stała otworem. Chwilę słabości Ottomanów, po przegranej bitwie pod Ankarą, na początku XV wieku sprawnie wykorzystał Stefan Lazarević, odrzuca- jąc zwierzchnictwo sułtana i przyjmując od cesarza bizantyjskiego tytuł despota.

Okres władzy Lazarevicia, a potem Brankoviciów, w państwie nazwanym Despo- towina Serbska stał się okresem rozwoju gospodarczego, ale także kulturalnego, gdyż na tureckich już Bałkanach ostała się ta jedyna enklawa wolności. Dzięki rozwojowi gospodarki tworzyło się rodzime mieszczaństwo (jako mieszanka Ser- bów, Sasów i Dubrowniczan, a także Kotoran, Trogiran, Splician, Greków i We- necjan) (Felczak, Wasilewski 1985: 157).

W sytuacji ciągłego zagrożenia przez Ottomanów Stefan Lazarević zreorga- nizował państwo, umacniając władzę centralną. Na czoło zarządu wewnętrznego wprowadził čelników podległych wielkiemu czelnikowi. Wojskiem zajmował się vojvoda lub veliki vojvoda, stosunkami z zagranicą i z Kościołem oraz sądowni- ctwem – logotet (kancelar), a fi nansami – protovestijar (potem čelnik riznički). Do grona ówczesnych niższych urzędników można także zaliczyć dijaka (pisarza), globara (poborcę podatkowego) i desečara (poborcę dziesięciny). Na ważnych ze strategicznego punktu widzenia pograniczach władzę sprawował vojvoda krajiški posiadający odrębne przywileje i uprawnienia. Administracyjnie zaś Despotowina podzielona była na vlasti i krajišta (Felczak, Wasilewski 1985: 157).

Najbardziej radykalne zmiany, na każdym poziomie, wniosła epoka następna – okres najazdu i panowania tureckiego. W zakresie słownictwa, jedynym wówczas źródłem uzupełniania leksykonu stał się język turecki, za którego pośrednictwem zapożyczano zarówno jego leksykę, jak i wyrazy pochodzenia orientalnego (per- skie, arabskie) oraz greckiego lub romańskiego. Jego wpływ na słownictwo prze- wyższa wszystko, co było wcześniej i co było później, i obejmuje każdą dziedzinę życia publicznego i prywatnego. Z okresu średniоwiecza została zachowana jedy- nie terminologia chrześcijańska, podczas gdy

(…) турско освајање је разорило затечени друштвении систем, замењујући га новим, са друкчијом, источњачком терминологијом, а стари изражајни фонд предат је забораву заједно с појмовима које је означавао (Ивић 1980: 67).

Na zajętym terytorium Turcy wprowadzali centralistyczną administrację w ra- mach monarchii despotycznej, jednocześnie włączając podbite narody do swojej strefy kulturowej. Mimo wszystko jednak społeczeństwom słowiańskim udało się zachować własną kulturę, religię i obyczaje, zachowując także pewien zakres au- tonomii terytorialnej.

Na czele centralistycznie zorganizowanego państwa tureckiego stał sultan, podczas gdy wyrazicielem jego woli był veliki vezir zarządzający państwem przy pomocy rady (divan), złożonej z kilku wezyrów. Zwierzchnikiem aparatu urzęd- niczego i strażnikiem ustaw był nišandžija. Ciekawostką jest, że we władzach centralnych wielkie wpływy zdobywali słowiańscy poturczeńcy, z najbardziej znanym Bośniakiem – wielkim wezyrem Mehmed Pašą Sokoloviciem (Felczak, Wasilewski 1985: 197).

Imperium tureckie podzielone było na dwie części – Rumelię (część euro- pejską) i Anatolię (część azjatycką). W podziale administracyjnym wydzielono wielkie okręgi administracyjno-terytorialne – elajety (na ich czele stał begler- beg) nazwane potem pašalukami (wezyrowie lub paszowie). Elajety dzieliły się na sandžaki (sandżakbeg, paša), początkowo podzielone na wojskowe subašluki, a potem kadiluki. Mniejszymi jednostkami administracyjnymi były na przykład:

karye (wieś), pazar (targ), kasaba (mniejsze osiedle miejskie), šeher (miasto) oraz umocnienia wojskowe: kale i palanka (Felczak, Wasilewski 1985: 197).

W czasach panowania tureckiego także struktura społeczna uległa zdecydo- wanej zmianie. Na terenach serbskich bardzo wyraźnie zarysował się podział między wsią i miastem, rolnikami i pasterzami a mieszczanami, handlarzami.

Rolnikami i pasterzami w przeważającej części byli chrześcijanie (raja), w mia- stach zaś mieszkali, obok muzułmanów, także specjalizujący się w handlu Żydzi, Ormianie, Grecy i Dubrowniczanie. Miasta typu orientalnego podzielone były na wyspecjalizowane dzielnice (mahale), a te, w których skupione było rzemiosło i handel, nazywano čaršija.

Specyfi ką tego okresu był także słowiański (chrześcijański) ruch zbójniczy, ruch hajducki. Tworzyły go niewielkie oddziały (četa), które zbierały się na wios- nę (na dzień św. Jerzego), a rozstawały na jesień (na św. Dymitra). Formowały

się doraźnie wśród hercegowińskich, czarnogórskich i albańskich plemion, które organizowały najazdy na terytoria tureckie, docierając czasem aż do Sarajewa i Sofi i. Po drodze łączyły się z miejscowymi oddziałami, czasem wchodziły w po- rozumienia z uskokami i zbrojnymi graničarami. Na czele czety stał harambaša.

Podobnie zachowywali się uskocy, którzy uciekając przed Turkami, chronili się na pograniczach austriacko-tureckich lub wenecko-tureckich i tworzyli tam nie- regularne oddziały walczące z Turkami. Na wybrzeżu zaś pływali na lekkich ło- dziach, nierzadko docierając rzekami i rabując oddalone od wybrzeża tereny pod władzą turecką (Felczak, Wasilewski 1985: 207–209).

Równolegle do panowania tureckiego już w XV wieku Wenecja zajęła wy- brzeże dalmatyńskie do Boki Kotorskiej (z Kotorem i Perastem) oraz wybrzeże Zety – Skadar, Ulcinj, Budvę, Bar i gminy Grbalj i Paštrovići. Głównym opar- ciem Wenecji w miastach był patrycjat rządzący za pomocą ustroju komunalnego.

Na czele miast stał knez (potestat), a do grona urzędników weneckich można zaliczyć providura i guvernadura. W nadmorskich miastach, obok patrycjatu, za- mieszkiwał puk, pučanstvo.

Podczas gdy na południu panowała Wenecja i Turcja, na północy tworzono strefę graniczną broniącą monarchię habsburską przed atakiem tureckim. Początki Pogranicza Wojskowego (Vojna granica) sięgają już XVI wieku, kiedy pas ziemi wzdłuż granicy wyłączono spod administracji cywilnej i podporządkowano wła- dzom wojskowym w Grazu, potem w Wiedniu. Były to w zasadzie wielkie kosza- ry, utrzymywane małym kosztem, a zasiedlane przez ludność słowiańską (głównie serbską), która w zamian za służbę wojskową cieszyła się określonymi przywileja- mi, zwolnieniami podatkowymi i swobodami religijnymi. Jedną z najważniejszych grup byli uskocy – uciekinierzy z ziem pod panowaniem tureckim, a także zserbi- zowani pasterze i rolnicy serbscy z Serbii, Kosowa, Bośni i Hercegowiny.

Żywioł serbski na północy jeszcze bardziej zwiększył swą obecność pod koniec XVII wieku, kiedy po wycofywaniu się Austriaków z wojny z Turcją zamieszkujący Kosowo i Starą Serbię Serbowie zaczęli masowo migrować na północ, na wyzwolone od Turków ziemie między Cisą a Dunajem (późniejsza Wojwodina) oraz teren Węgier (miasta Buda, Komarno, Szentendre). Największa migracja (Velika seoba Srba) nastąpiła w 1690 roku, kiedy tysiące Serbów pod przewodnictwem metropolity Arsenije Čarnojevicia uciekło na północ. W swej nowej ojczyźnie Serbowie uzyskiwali od władców habsburskich przywileje i ulgi podatkowe oraz wolność wyznania, nie do końca jednak szanowane przez lo- kalnych urzędników. Świadectwem tych migracji i zmian środowiska były także zmiany w kulturze rolnej, gospodarce, a wraz z nimi i zmiany słownictwa, nowe źródła zapożyczeń.

Od końca XVII wieku i migracji Serbów rozpoczyna się trzecia epoka w roz- woju serbskiego i czarnogórskiego słownictwa społecznego (w Serbii centralnej i Czarnogórze początek można przesunąć na wiek XIX). Charakterystycznym jej elementem jest pluralizm źródeł zapożyczeń, wśród których znajdują się przede wszystkim zapożyczenia z języka niemieckiego, węgierskiego, włoskiego i rosyj-

skiego, a także czeskiego, hiszpańskiego i francuskiego. Należą tu również euro- peizmy kulturalne tworzone na bazie leksykalnej łacińsko-greckiej. Największą rolę, podobnie jak w średniowieczu Bizancjum, odegrała monarchia habsburska i jej język urzędowy – niemiecki, za którego pośrednictwem zapożyczono wiele wyrazów pochodzących z innych źródeł. Dodatkowo mozaikę językową wzmoc- niła polityka władz austriackich osiedlania różnych narodowości na żyznych zie- miach Wojwodiny, gdzie w XVIII wieku pojawiają się obok Serbów i Węgrów także Niemcy, Słowacy, Rusini, Ukraińcy, Rumuni i Czesi. Region północny był specyfi czny dla Serbów jako obszar miejski, gdzie obok rolnictwa rozwijał się handel i rzemiosło, a spośród kupców i rzemieślników tworzyła się serbska bur- żuazja – nowa warstwa społeczna. Oprócz tych zmian społecznych pojawiały się napięcia, bunty chłopów oraz konfl ikt między nową serbską warstwą świecką a hierarchią kościelną. Pod koniec XVIII wieku wprowadzono długo oczekiwany patent tolerancyjny, zniesiono poddaństwo chłopów, a państwo habsburskie scen- tralizowano.

XIX wiek na Bałkanach oznaczał wielkie zmiany polityczne i społeczne. Już na początku stulecia znaczna część ziem Słowian bałkańskich znajdowała się poza władzą Turków, głównie w cesarstwie Habsburgów. Do nich należą także nowe serbskie ośrodki kulturalno-polityczno-religijne, które na terenach węgier- skich powstały po wielkich migracjach końca XVII wieku. Na tych ziemiach, jako autonomiczny okręg, Wojwodina powstała dopiero w 1848 roku na fali wy- buchu entuzjazmu rewolucji węgierskiej i Wiosny Ludów. Po buntach chłopskich i coraz częściej publicznie podnoszonych żądaniach autonomii na zgromadzeniu ludowym w Sremskich Karłowicach postanowiono ogłosić niezależną od admini- stracji węgierskiej, ale pozostającą w ramach Korony Węgier, serbską Wojwodinę (Srem, Barania, Baczka, Banat). Metropolitę Josipa Rajačicia ogłoszono patriar- chą, a pułkownika Stevana Šuplikaca – wojewodą.

Imperium tureckie na początku XIX wieku było w fazie schyłkowej, a lud- ność słowiańska coraz częściej podnosiła broń w walce o wolność. Najważniej- sze wydarzenia odegrały się w Paszałyku Belgradzkim, gdzie grupa dawnych przywódców hajduckich (harambaše) wraz z grupą zamożnych handlarzy trzodą (knezów), a także przy pomocy Serbów zza Dunaju, wywołała w 1804 roku po- wstanie przeciwko władzy tureckiej. Powstanie, choć rządzone żelazną ręką przez Karađorđa, decyzje podejmowało także kolegialnie, na powstańczych zgroma- dzeniach (ustanička skupština), z których najważniejsze zwołane było w 1805 ro- ku w Smederevie. Na skupštinie powołano Radę Rządzącą (Praviteljstvujuščij sovjet) z Matiją Nenadoviciem na czele. Powstanie upadło w 1814 roku, ale już rok później Miloš Obrenović stanął na czele kolejnej rebelii. Ten sprytny przy- wódca, jeden z najbogatszych Serbów tamtego okresu, dość szybko zawarł poro- zumienie z sułtanem, zyskując powoli coraz większą władzę, a dla Serbii coraz szerszą autonomię. Dzięki sprawnej polityce lawirowania między Turcją a Rosją w 1829 roku utworzono autonomiczne Księstwo Serbskie, w 1830 roku sułtan wydał specjalny akt prawny (hatt-i-szerif), a w 1833 roku beratem ustanowił

Miloša dziedzicznym księciem Serbii. Księstwo Serbskie istniało do 1878 roku w granicach z 1830 roku (Felczak, Wasilewski 1985: 265–266, 280).

Serbowie po wywalczeniu niezależnego księstwa organizowali je jako państwo wol- nych chłopów. W następstwie dokonanej rewolucji ziemia feudałów tureckich przeszła w ręce chłopów serbskich (Felczak, Wasilewski 1985: 301).

Zniknęły więc tureckie typy gospodarstw feudalnych, które zamieniły for- my rodzime. Rozpadowi uległa tradycyjna zadruga, ludność zaś coraz częściej emigrowała do miast, w ówczesnym czasie jeszcze o charakterze półagrarnym.

Powoli kształtowała się nowa warstwa mieszczańska oraz warstwa zamożnych kupców, posiadaczy ziemskich i urzędników.

W drugiej połowie XIX wieku coraz bardziej rozwinięte miasta wraz z war- stwą mieszczan zyskiwały coraz większy wpływ polityczny (kosztem chłopów i wsi). Społeczeństwo zaczęło się dzielić na uprzywilejowaną warstwę bogatych kupców, wysokich urzędników i zamożnych chłopów, oraz warstwę niższą – ma- łorolnych chłopów i drobnych handlarzy. Warstwa wyższa Serbii zyskała na sile i mogła ograniczać samowolę władcy.

Od pokoju berlińskiego zapóźnione gospodarczo, i ze słabo rozwiniętym rol- nictwem, Księstwo Serbskie znajdowało się w dość silnej politycznej zależności od Austro-Węgier, zwłaszcza w dziedzinie ekonomii i gospodarki. W 1882 roku książę Milan, po zrzeczeniu się pretensji politycznych wobec Bośni i Hercegowi- ny oraz zapewnieniu sobie przychylności Austro-Węgier, ogłosił się królem. Jego następcą na serbskim tronie był Aleksandar Obrenović, który w 1903 roku stał się ofi arą zamachu stanu. Po tym wydarzeniu, ponownie z dynastią Karađorđeviciów, Serbia weszła w okres gruntownych zmian politycznych i społecznych.

Do XIX wieku Czarnogóra formalnie znajdowała się pod władzą sułtana i pa- szy skadarskiego, ale od końca XVIII wieku przestała płacić haracz i uważała się za państwo niezależne. Czarnogórę tworzyło 36 plemion i bractw. Nie było miast, a największe osiedle, składające się z kilkunastu budynków – Cetinje – było siedzibą władcy, władyki czarnogórskiego. Wokół metropolii kształtowała się czarnogórska państwowość. Dopiero w połowie XIX wieku Danilo zaprowa- dził świecką władzę, a sam został księciem. W 1910 roku jego następca, książę Danilo Petrović, ogłosił się królem Czarnogóry.

W XIX wieku, wraz z rozwojem kulturalnym, społecznym i politycznym państwa i społeczeństwa serbskiego (później też i czarnogórskiego), ogólno- europejską rewolucją przemysłową, która nieśmiało przedostawała się na ziemie Półwyspu Bałkańskiego, rozpoczął się ostatni etap w kształtowaniu się leksyki społecznej. Obok dawnych wyrazów, średniowiecznych, przywróconych do uży- cia, oraz turcyzmów pojawiły się nowe zapożyczenia z języków europejskich.

Dokonywał się także proces tworzenia nowych wyrazów specjalistycznych – neologizmów, złożeń i zrostów, przede wszystkim zaś kalek językowych.

Słownictwo społeczne, jako to, które najlepiej oddaje zmiany społeczne, po- lityczne, kulturowe i cywilizacyjne, zostało więc nieprzypadkowo wybrane do

ilustracji tych zmian, sposobów wzbogacania języka serbskiego oraz różnych źró- deł zapożyczeń w tym języku. Z przeprowadzonych badań wynika, że to właśnie ta warstwa słownictwa najbardziej podlega obcym wpływom, jest uległa poli- tycznie, kulturalnie lub cywilizacyjnie innym państwom, kulturom, narodom. I to właśnie na podstawie jej analizy można prześledzić historię społeczną i politycz- ną państwa, kontakty etniczne i językowe, a także dokładnie określić siłę i wpływ określonych narodów i państw na konkretne dziedziny życia społecznego i poli- tycznego Serbów i Czarnogórców.

I. SFERA POLITYCZNO-

-ADMINISTRACYJNA

1. JEDNOSTKI TERYTORIALNE I ADMINISTRACYJNE

1.1. Jednostki administracyjne w średniowieczu

Podział terytorialny państwa na mniejsze jednostki miał na celu przede wszyst- kim usprawnienie działania państwa i realizacji zadań przez organy administracji publicznej (centralnej i lokalnej). Dokonanie takiego podziału terytorium to przy- kład regionalizacji państwa, w której ramach jednostki niższego stopnia wchodzą w skład jednostek stopnia wyższego z uwzględnieniem określonych kryteriów geografi cznych, historycznych, gospodarczych, społecznych, politycznych oraz prawnych i administracyjnych. W średniowiecznych państwach serbskim i czarno- górskim pierwotny podział zachowywał ciągłość ze stanem przedpaństwowym i opierał się na dawnych jednostkach rodowo-terytorialnych. Stąd też pochodziło ich pierwotne, słowiańskie nazewnictwo. Na pochodzenie i rozwój nomenklatury podziału terytorialnego wpływał także, nie tylko zresztą w średniowieczu, ale także w czasach tureckich, niemiejski charakter Słowian bałkańskich. Po przy- byciu Turków zastany podział został w pewien sposób zmodyfi kowany, choć nowo wprowadzane jednostki najczęściej pokrywały się z dawniej istniejącymi.

Największe zmiany dotyczyły nazewnictwa i pochodzenia słownictwa oraz kry- stalizacji opozycji miasto–wieś, tożsamej z opozycją muzułmanin–chrześcijanin (prawosławny Serb).

Przełom wieków XVIII i XIX – okres wybijania się na niepodległość obydwu narodów – oznaczał ewolucję pozostawionego przez imperium tureckie podziału terytorialnego (oraz jego nazewnictwa), przeprowadzanie zmian raczej jakościo- wych i zachowanie istniejącej już struktury. W początkowym okresie uniezależ- niania się od Turcji jednostki administracyjne skupiały w sobie cechy zarówno cywilne, jak i wojskowe. Dopiero z czasem traciły one militarny charakter. W cią- gu XIX wieku przekształceniom ulegało nazewnictwo, a także, choć w mniej- szym zakresie, struktura administracyjna państwa.

Jedną z podstawowych jednostek podziału terytorialnego, którą tworzyły na początku wspólnoty rodowe osiedlające się na danym terenie, a przede wszyst- kim w dolinach rzek, była жýпа. Słowniki współczesne wyraz ten defi niują jako ‘obszar znajdujący się między dwoma wzgórzami lub górami, najczęściej z łagodnym klimatem, dolina’², ‘ziemia, teren w ogóle’, ‘okręg, region na czele

2 W sensie geografi cznym to świetnie nadający się pod uprawę teren w dolinie, dobrze nasło- neczniony, osłonięty przed wiatrem i z łagodnym klimatem; w słowniku języka XIX w. жýпа to ‘kraj

z żupanem’, a historycznie ‘państwo plemienne’, ‘nazwa niewielkiej jednostki administracyjnej lub etnicznej na terenach serbskich i chorwackich państw śred- niowiecznych’ i ‘najmniejsza jednostka administracyjna Kościoła katolickiego, parafi a’ (RMS; RSAN)³.

W tekstach średniowiecznych wyraz poświadczony jest od XIII wieku w for- mie: жuпа, жюпа ‘pagus’ (RiKSS): сиq жюпе приложихомь под wбласть сиq црькви (MS: 13 z lat 1222–1228). Jak pisze Daničić, ‘жупа је имала своју управу одвојену од државне, која је била по градовима у жупама, а управа је њезина била у властелина чија је била жупа или у више њих ако их је било више у жупи’. Wyraz жuпа poświadczony jest w Dečanskich hrisovuljach jako ‘obszar, okręg (w znaczeniu geografi cznym i administracyjnym)’, w artykule 94 Kodeksu Dušana jako ‘wsie rolnicze’ oraz w przekładzie Syntagmatu jako odpowiednik gr. χώρα, επαρχία, τέμα (SMV). W miejskim statucie Kotoru potwierdzona jest forma zuppa (ZS: 35) jako określenie jednostki administracyjnej poza miastem z odrębnym prawem, obszaru wiejskiego pewnego okręgu. Źródła łacińskie ter- min notują w postaciach: çopa, ioba, supa, iuppa, xupa, gyuppa, çuppa.

W RJAZ podstawowym znaczeniem wyrazu župa jest ‘okręg, którym rządzi żupan, szlachcic jako wasal suwerena’ oraz ‘ziemia, kraj, region ogólnie’, które uległo ewolucji w: ‘mniejsze jednostki administracyjne’ > ‘gmina wiejska z wiej- skim żupanem’, a także ‘większa domowa zadruga’ (w Chorwacji: ‘gmina koś- cielna z żupnikiem na czele, parafi a’) oraz ‘teren z łagodnym klimatem’.

W XIX wieku wyraz notuje słownik Vuka i Popovicia: жýпа ‘ein sonniges Land, wo entweder kein Schnee fält, oder der Gefallene gleich wieder schmilzt, terra aprica: cf. присоје’, oraz jako toponimy z Serbii i Czarnogóry. Z terenów Chorwacji Vuk przytacza znaczenia ‘paroecia’ (w Slawonii) i ‘domestici’ (w Dal- macji). Z Czarnogóry poświadczony jest wyraz w podwójnym znaczeniu: jako

‘plemenska teritorija sa županom kao plemenskim starješinom koja je pred- stavljala administrativno-teritorijalnu granicu tokom feudalnog razvoja društva’

i ‘predio đe je pitomina i đe su vinogradi’ (Bogićević 2010: 711). W Nikšiciu i Banjanach жупа to ‘miejsce z łagodnym klimatem, w dolinie, gdzie rzadko pada śnieg’ (Nikšić; Kojić 2006). Župa wokół Nikšicia obejmuje 11 wsi w dorzeczu

o łagodnym klimacie’ (SR; Njegoš). Nazwę tę nadawano również pewnym geografi cznym obszarom w dolinach. Pierwsza wzmianka župy występuje w 1205 r. w povelji Stefana Nemanji dla Dubrow- nika. Kolejne notowane są od 1220 r., kiedy pojawia się znacznie więcej poświadczeń tego terminu (np. w Žičkiej povelji), najczęściej pochodzenia słowiańskiego lub prabałkańskiego: Strumska župa, Gorska župa, Zatrnavska župa itp.

3 Wyraz poświadczony jest we wszystkich językach słowiańskich, w ros., ukr., pol. to ‘kopalnia lub przechowalnia soli’, strus. жупа ‘okręg, obszar’, czes. i bułg. ‘okręg’, słe. ‘gmina polityczna lub kościelna’ (Schütz 1984: 42). Scs. župa ‘okręg’, psł. *župa ‘okręg, terytorium jednego plemienia’

posiada niepewną etymologię: jeśli pierwotnie oznaczał ‘kotlinę, dolinę’, na co wskazują znaczenia pol. żupa ‘kopalnia soli’ i cs. župište ‘grób’, mógł powstać z pie. *gepah₂, być może związany z gr.

γύπη ‘jama w ziemi, gniazdo jastrzębi, dziura’. W znaczeniu ‘okręg’ bliższy jest goc. gawi ‘Gau’, a może łac. pagus ‘wieś’ z metatezą. Por. Gołąb 1986: 57–64.

rzeki Gračanica (Nikšić). W monografi i Schütza župa to odpowiednik łac. pagus (Schütz 1984: 42).

W okresie przedpaństwowym, po przybyciu Słowian na Bałkany, tym termi- nem określano wspólnotę rodowo-terytorialną bliskich krewnych, która zajęła określone terytorium w dolinie rzeki (ale także w kotlinie górskiej lub na polanie leśnej) gwarantujące dostateczną ilość ziemi uprawnej.

Свака скупина Срба која је заузела неки жупски предео била је бар у почетку везана крвним сродством, што јој је омогућавало да се брзо организује и створи посебну жупу. На челу такве родовско-територијалне јединице стајао је обично старешина најутицајније породице, односно рода (LeksSSV: 195).

Pierwotnie była to więc grupa ludzi spokrewnionych z sobą, która zamiesz- kiwała wspólny obszar, a więc ród lub bractwo (kilkanaście żup tworzyło ple- mię). Szybko jednak termin župa stracił swój komponent rodowy i związał się z określeniem terytorium pola, doliny rzecznej lub kotliny zamieszkanej przez wspólnotę. Była to więc najstarsza serbska jednostka terytorialna, ekonomiczna i administracyjna. Średniowieczne żupy były od siebie rozdzielone naturalnymi granicami – stromymi wzgórzami, lasami i puszczami, moczarami, niezasiedlo- nym terenem.

Територијално-друштвена формација, мања или већа географска целина, котлинска или долинска формација у речном сливу, заштићена висинским рељефом и развођем по ободу, која је, захваљујући повољним климатским условима, добро настањена и култувисана (LeksSSV: 195)⁴.

Pod koniec I tysiąclecia, głównie w celach obronnych, terytorialno-ekonomiczne żupy łączyły się w jednostki wyższego stopnia, tak zwane zemlje. W ten spo- sób powstały średniowieczne państewka, między innymi Serbia, Paganija, Hum, Travunija i Duklja (Благојевић 2007: 172).

W średniowiecznych zabytkach prawnych župa była synonimem gr. χώρα

‘ziemia, ludzie, lud’, i oznaczała obok jednostki geografi cznej i społecznej także ziemię z wszystkimi jej mieszkańcami – župljanami, ludnością wiejską, społecz- nością osiadłą w nizinach i zajmującą się rolnictwem, zobowiązaną do płacenia podatków i danin na rzecz państwa i Cerkwi. Przedstawicielami władzy lokalnej w żupach około 1300 roku był župski knez i župski sudija, którzy dbali o płace- nie podatków i wypełnianie innych zobowiązań chłopów. Władza w żupie była organizowana na wzór dworu, a sam władca – pan żupy – miał w niej swoich zarządców administracyjnych (vladalci). W czasach Despotowiny wprowadzono reformę administracyjną, w której wyniku część żup została przekształcona w tak zwane vlasti. Za panowania Turków żupy zastąpiono jednostkami administracji tureckiej – vilajetami (XV wiek), a pojedyncze oblasti i župy oraz katuny paster-

4 Największymi średniowiecznymi serbskimi żupami były: Popovo polje (140 km²), Gacko polje (62 km²) i Konavli (23 km²) (Благојевић 2007: 170).

skie, miasta i targi, w ramach tureckiego administracyjnego, wojskowego i podat- kowego systemu, przekształcono w nahije (LeksSSV: 195).

Župa, inaczej gradska oblast, to okręg wokół miasta, grodu, część większej jednostki zwanej zemlja (Новаковић 2002: 10). Często w różnego rodzaju doku- mentach żupy, jako obszary poza miastem – wiejskie (rolnicze), przeciwstawia- ne były grodom, ośrodkom miejskim. Jak pisze Novaković, „жупа се у старој држави звало оно што се у почетку овога века звало у Србији кнежина, а што се данас зове срез” (2004: 182), a więc był to odpowiednik powiatu, kilku gmin.

W Kodeksie Dušana żupa to ‘wieś, gmina składająca się z kilku wiosek’ jako przeciwieństwo grodu, miasta (KD, art. 60, 66, 74, 117). Tym terminem nazywa- no w dokumentach na przykład gminę Grbalj (Ровински 1998 II: 255).

Župa to także nazwa terytorium plemienia. W okręgach Pivy, Tary, Limu, Iba- ru i Zachodniej Moravy już we wczesnym średniowieczu każde plemię zajmowa- ło określone terytorium (żupę), które pod względem geografi cznym i ekonomicz- nym stanowiło całość. Jak pisze Blagojević, župa, županija istniała w Pivie już przed 970 rokiem (Piva: 93). Była jednorodna pod względem rodowym (jedno plemię), nosiła nazwę derywowaną od nazwy plemienia lub ważnych toponimów.

W jej skład wchodziły sela, zaseoci i župski grad (Перуничић 1956: 7).

Innym, podobnym okręgiem jest жупàнија: ‘okręg, którym zarządza żupan’,

‘instytucja administracji okręgowej; budynek, w którym się ona znajduje’, ‘żupa’

(RMS; RSAN). To termin zdecydowanie nowszy, poświadczony od początku XV wieku (w piśmie Dubrowniczan do księcia Pavla z 1400 roku: Piše tvoja milostь, da ti pišu županije). To także określenie części terytorium średniowiecz- nej prowincji Duklja pod panowaniem bana, w której władzę sądowniczą, admi- nistracyjną i wojskową sprawował župan (Bogićević 2010: 711). W Chorwacji terminem županija określano okręg administracyjny, wywodzący się ze średnio- wiecznej żupy. W słowniku Vuka (ze Slawonii) i Popovicia poświadczony jest wyraz жупàнија ‘paroecia’. W słowniku Mihajlovicia oraz gwar wojwodińskich жупанія to ‘принципат; вармеђа’ (PosrbOV 1858; RSGV).

Ziemie słowiańskie były podzielone na większe jednostki tworzone przez określoną liczbę wsi, których mieszkańców nie łączyły już więzi rodowe. Podsta- wowym określeniem takiej jednostki jest пштина, пћина, we współczesnych słownikach defi niowana jako ‘gmina, najniższa, podstawowa jednostka admini- stracji terytorialnej, która zwykle obejmuje część dużego miasta, miasto lub kilka wsi’, ‘budynek, w którym wykonywane są czynności administracyjne tej jednostki’,

‘wspólnota religijna (najczęściej skupiona wokół jednej świątyni), gmina wyzna- niowa’ oraz ‘wspólnota stanowa (zwykle szlachecka)’ (RMS)⁵. W Azbučniku SPC poświadczona jest także specyfi czna forma podstawowej narodowo-kościelnej

5 Psł. obьťina ‘wspólnota, wspólna własność, teren wspólnie użytkowany, będący pod wspólnym zarządem’, scs. obьština ‘wspólnota, towarzystwo’ to derywat od przym. *obьťь ‘wspólny, nie swój’

z suf. *-ina. Formy oboczne to opština (wschodnia, pod wpływem cerkiewszczyzny) i općina (forma zachodnia, ludowa; w serbskich tekstach średniowiecznych głównie z terenów Bośni i Dubrownika).

jednostki Serbów pod panowaniem habsburskim w metropolii karłowickiej, Boś- ni, Hercegowinie i Dalmacji: општина црквена. Wyraz w formie обьштина poświadczony jest od XIII wieku w słowniku Daničicia w znaczeniach ‘commu- ne’, na przykład gmina dubrownicka: оть все опьштине, ‘communio’ i ‘inter quos est communio’. Starszą i częstszą, a notowaną od końca XII wieku, jest forma sztokawska općina, w tekstach zapisana jako обьŸина ‘commune’, ‘у Попову’:

wть поповьске опькине (MS: 17), ‘communio’: да се wдь жита сэме годищμ изь wпькине wтьставля (MS: 192), ‘inter quos est communio’: сь вьсомь вашомь опкиномь кукиномь, ‘consortium’: и за любовь и за нашμ wпŸинμ и нашихь прьвихь, кою смо имали wть прьва з градwмь Дμбровникомь (MS: 187) oraz

‘societas, socii, међу трговцима’: wдь Михwча и wдь нихь wпкине⁶.

W RJAZ formy općina i opština poświadczone są w znaczeniu ‘dio koje zemlje ili države mańi od okruga, okružja, kotara, s više ili mańe autonomije’ (XII wiek).

Od XIV wieku w znaczeniu ‘općeńe, društvo, drugovańe; općenstvo; consortium, societas, socii’ i ‘porodica, obitelj, kućani, domaći; familia, inter quos est com- munio’, a od XV wieku jako ‘zajednica, communio’. Nowsze znaczenia to: ‘skup, općena, općenstvo’, ‘država’ i ‘ljudstvo, narok, puk’. Wyraz obćina ‘gmina’ po- świadczony jest w 1215 roku na Primorju (Bogićević 2010: 355).

W czasach wędrówek Słowian kilka wielkich rodzin spokrewnionych z sobą tworzyło większą wspólnotę zwaną opština (czasem opole). Była to wspólnota terytorialna oparta bardziej na więziach sąsiedzkich niż na więzach krwi (Fel- czak, Wasilewski 1985: 31). W średniowiecznym państwie serbskim, głównie na wybrzeżu, to słowiańska nazwa gmin miejskich, odpowiedników łac. communi- tas i wł. comunita.

Градска општина је наспрам државе покривала собом личност њених грађана; грађани су били директни поданици само свога града, и тек преко града потпадали су под власт државе (Тарановски 1931: 85).

Chodzi głównie o miasta-gminy adriatyckie: dubrownicka: градьскои опькинэ (MS: 7), wenecka: опькинэ бенетьчкои (MS: 39), kotorska: wдь wпŸине которьске (MS: 326) i inne.

Opština w Serbii i Czarnogórze to odpowiednik gminy, najmniejszej i pod- stawowej jednostki samorządu terytorialnego, najczęściej obejmującej kilka wsi.

W takim znaczeniu wyraz pojawia się w słownikach XIX-wiecznych oraz współ- czesnych (także gwarowych), na przykład w słowniku Vuka, Popovicia i Njegoša w dwóch formach – cerkiewnej пштина ‘die Gemeinde, commune, cf. опћина, комунитад’, i ludowej sztokawskiej пћинa (w SR ze Slawonii) ‘die Gemeinde,

6 W dokumentach średniowiecznych można odnaleźć poświadczenia następujących form:

опьштина (1247), опкина (1237), опŸина (1391), опьŸина (1392), обштина (1281), опькина (1240), опьтина (1304) oraz обкина градьска (1235), опкина градьска (1237), опькина дuбровьчька (1247) i обштина которска (1351).

commune, општина’, ‘toponim k. Triestu’. W tymże znaczeniu również w Meto- chii пштина (RSMet).

W GZS „opština to lice moralno” (GZS § 36) oraz „Opština jedna smatra se u prizrenju privatnih prava kao jedno moralno lice, kome sva ona prava pripadaju, koja jedinstvenim licima” (GZS § 59). W Czarnogórze każde miasto było gminą:

„Свака је варош у Црној Гори једна општина” (Ustawa o ustroju gmin miej- skich 1903, CZ: II)⁷.

Odpowiednikiem gminy kontynentalnej na wybrzeżu adriatyckim była gmina miejska, комýна ‘w średniowieczu to gród jako centrum ekonomiczne wyposa- żone w lokalną autonomię, samorząd’, ‘terytorialna jednostka administracyjno- -polityczna (zwykle niewielka, na przykład miasto z okolicznymi osiedlami lub grupa kilku wsi), która w różnym czasie w różnych państwach posiadała większą lub mniejszą autonomię i samorząd (najczęściej o charakterze administracyjnym), gmina; władza gminy, zarząd; budynek, w którym się znajduje’, ‘autonomiczna jednostka administracyjno-terytorialna, wspólnota typu miejskiego lub wiejskie- go’ oraz ‘wspólnota ludzi, których połączyła praca, zainteresowania itp.’, ‘wspól- ny majątek, fundusz’, ‘podstawowa społeczno-ekonomiczna i społeczno-poli- tyczna jednostka w komunistycznej Jugosławii oparta na władzy i samorządności klasy robotniczej; gmina’, ‘ruch komunistyczny’ (RMS; RSAN)⁸. Wyraz комμнь

‘commune, općina’ i w Dubrowniku ‘aerarium’ (RiKSS), w Chorwacji poświad- czony jest od XIII wieku (1275), a w Serbii od XIV wieku (z 1368 roku: поисках котμнь дμбровьчки како да смь qдинь брать wдь комμна дμбровчькога).

W średniowieczu wyraz dotyczył gmin miejskich na wybrzeżu adriatyckim, w Czarnogórze i Dalmacji – tak zwanych komun. Stąd też poświadczenia moż- na odnaleźć w słownikach gwarowych czarnogórskiego wybrzeża: komun, komun(a) ‘gmina’ (RomanJBK), komuna (RomanBP; RomanSBK) i komunela

‘wspólnota’ (RomanJBK), a także w tym samym znaczeniu w innych gwarach (na przykład w gwarze Uskoków, Vasojeviciów i w Nikšiciu).

7 Sporo informacji o organizacji gmin w XIX w. zamieszcza w swoim Zborniku V. Bogišić.

W Czarnogórze „sve one poslove, koje u drugim zemljama ima uža ili šira teritorijalna općina, ovgje se obično bave njima bratstvo i pleme. Seoska mjesna općina nije organisana, i ako dosta puta seljani jednoga sela, pa i ne pripadali svi jednome bratstvu, imaju općih interesa, n.pr. očistiti kakvu seosku vodu, načiniti put kroza selo itd. Samo u takim odnošajima pojedine familije dolaze u doticaj sa tom abstraktnom seoskom općinom, koja kad treba sastavi se iz domaćina svijeh kuća toga sela, te što oni u takim poslima riješe, obvezuje svekolike familije toga sela” (Bogišić 1999: 478). W Serbii, w mie- ście Zemun „općina je ustrojena po vojničkoj uredbi kao i po cijeloj krajini, i uprava je birokratička jako usmjerena bez svakoga traga apsolutizma. O stvarima općinskim vijećaju zastupnici općine”.

Gminą kieruje „gradski magistrat: načelnik grada sa upraviteljem i savjetnicima. Ima ih: 1. načelnik grada, c. kr. major ili četnik; 2. tri sudca, auditori, dva kapetana ili satnika i jedan nadporučnik; 3. pra- vitelj (Verwalter) i njegov adjunkt; 4. policajni komisar sa dva adjunkta i jednim savjetnikom, dva kanceliste i više pisara, stražmeštar i 10 gradskih pandura” (Bogišić 1999: 485–486).

8 Zapożyczenie z łac. communis ‘wspólny, ogólny’, na wybrzeżu z wł. comune, la comune ‘gmi- na; osiedle; wspólnota’; forma komunela pochodzi z wł. comunella ‘umowa’. Por. niem. Kommune

‘gmina’.

Poświadczony jest także wyraz комунтāд oraz комунтāда i комунитáдa, комунтāта i комунитáта ‘terytorialna jednostka administracyjno-polityczna (niewielka, zwykle obejmująca miasto z okolicznymi osiedlami lub kilka wsi), która w różnym czasie w różnych państwach ma większą lub mniejszą autonomię i samorząd (najczęściej o charakterze administracyjnym), gmina; władza gminy, zarząd; budynek, w którym się znajduje’ (RSAN), a także комунитада ‘władza gminna w Boce Kotorskiej, urząd gminny’ (RMS)⁹. Wyraz komunitad poświad- czony jest od XV wieku na wybrzeżu adriatyckim, a w XIX wieku w słowniku Vuka z terenu plemienia Paštroviciów комунтāд ‘dei Gemeinde, communitas, cf. општина’. Współcześnie notowany jest w słownikach romanizmów komuni- tad ‘gmina’ (RomanBP; RomanSBK), na przykład: Komunitad je brojila dvana- jest plemića i kneza, a posljednji je bio Stevan Štiljanović.

W swych zapiskach o Czarnogórze i Boce Kotorskiej Karadžić pisał o kotor- skim komunitadzie (komunitada, komunitat) w czasie panowania weneckiego jako o autonomicznej gminie pełniącej rolę instytucji sądowej, w której skład wchodziło 6 osób (kapetan, 4 sędziów i pisarz) wybieranych przez gminę na roczne kadencje. Do ich zadań należało sądzenie w sprawach cywilnych. Urząd ten istniał w Boce Kotorskiej – w miastach Herceg Novi, Risan, Perast, Prčanj i Grbalj (Караџић 1922: 10; Bogićević 2010: 246).

W XIX wieku pojawił się także комунтēт ‘gmina miejska połączona z ad- ministracją wojskową, istniejąca na terenie i w czasie istnienia Pogranicza Woj- skowego’ (RSAN) i комунитетъ ‘војничка општина’ (1851) (PosrbOV).

W znaczeniu dawnych jednostek administracyjnych, a współcześnie jako ogólne określenie terytorium, okręgu i osiedla, poświadczone są wyrazy naselje, predeo, hora oraz načelstvo. Pierwszy z nich, нáсēље i нáсеље, oraz нáселште to ‘obszar zamieszkały przez grupę rodzin, miejsce, gdzie przebywa duża grupa mieszkańców (miasto, wieś, osiedle itp.); osiedle, osada, kolonia’ i ‘poczęstunek, przyjęcie, które gospodarz przygotowuje z okazji wprowadzenia się do nowego domu’ (RMS; RSAN)¹⁰. Wyraz notowany jest od XIII wieku, w słowniku Da- ničicia насел¾ни¾ ‘colonia’, ‘naseobina’: сь вьсэми людьми и населени сел тэхь (MS: 63), a także w słownikach współczesnych: нáсēље ‘Wohnungsort, habi- tatio’ oraz ‘част што даје домаћин (по обичају), кад се пресели у нову кућу’

(SR; LKačer).

Kolejnym wyrazem jest прèдео i прéдео ‘określona część ziemi, okolica, kraj, obszar’, ‘pejzaż’, ‘część ciała, w której znajduje się dany organ’, fi g. ‘okręg, ob- szar’ (RMS)¹¹, w dokumentach średniowiecznych będący określeniem okręgów, na jakie było podzielone państwo serbskie (= oblast, zemlja). Wyraz poświad-

9 Wyrazy komunitad oraz komunitada przejęte zostały z wł. comunitá, wł. przest. comunitade

‘wspólnota, gmina, parafi a’ lub bezpośrednio z łac. commūnītas ‘wspólnota’.

10 Derywaty utworzone od czas. naseliti ‘osiedlić, zasiedlić’ (*sedliti ‘osadzać na stały pobyt we wsi, w osadzie, osiedlać’ < *sedlo ‘wieś’): nom. act. -je oraz z końcówką -ište.

11 Psł. *perdělъ ‘to, co jest podzielone, rozdzielone’ > ‘przegroda, miedza’ > ‘region, terytorium’

(*perděliti ‘rozdzielić’, dělъ ‘część’) i w scs. prědělъ ‘fi nis, terminus, paroecia’.

czony jest w słowniku Daničicia прэдэль ‘fi nis’ i ‘regio’: μ пределихь кнезьства ихь да не пакостимо (MS: 31), w Dečanskich hrisovuljach прэдэль ‘greckie i bułgarskie predele (= ziemie)’ oraz w przekładach dokumentów bizantyjskich:

прэдэль ‘okręg, region’ (ZZ: 6, 54, 65) i прэдэль ‘gr. όρος, όριον’ (SMV). Jeszcze w XVIII wieku wyraz używany był jako słowiański odpowiednik różnych jedno- stek tureckich, na przykład w słowniku Mihajlovicia предѣлъ to ‘департман;

русаг; вилает; ландшафт; мемлећет; нахија’ (1792) i ‘terminus, граница, међа’

(1767) oraz предѣлъ ‘окружије, нахија’ (1837) (PosrbOV). W dokumentach dotyczących administracji Kościoła serbskiego używany był wymiennie z wyra- zami episkopija i oblast (por. scs. prědělъ).

Grecyzm хора ‘regio, zemlja, kraj’¹² jest poświadczony od końca XII wieku, na przykład w słowniku Daničicia хора ‘χώρα, regio’: хwрэ всеи дôбровнишстэи i пw всеи хwрэ царьства ми (MS: 2), a także w innych tekstach, gdzie zawsze jest przeciwstawiony grodowi. W tekstach bizantyjskich to grecki synonim słowiań- skich zemlja, oblast obecny w okręgach postbizantyjskich. W povelji króla Mi- lutina monasterowi Sv. Đorđa Gorga (1300) użyty jest jako odpowiednik okręgu oblast skopska: вь кои любо хори скопьскои, или w прэдэлэхь скопьскихь, a więc okręg wokół Skopja podzielony był na małe jednostki wokół wsi, które nosiły nazwę hora (LeksSSV: 776).

Ostatnim spośród tych wyrazów jest poświadczone od XIV wieku начельство

‘imperium’, ‘vlast, oblast, poglavarstvo’ (RiKSS): начелство игuмена Герьваса (MS: 125). W XVIII i XIX wieku pojawiła się podobna forma нáчелнштво oraz powstałe pod wpływem ruskosłowiańskim нáчалнштво, нáчалнчество i нáчелнчество ‘jednostka administracyjna, instytucja lub władza, na której czele stoi naczelnik’, ‘organ władzy, kierowany zwykle przez naczelnika’ i ‘po- zycja i tytuł naczelnika’ (RMS; RSAN)¹³.

Spośród okręgów większych, odpowiedników województw i okręgów auto- nomicznych można wyróżnić zarówno wyrazy obecnie przestarzałe, historyczne, jak i współcześnie ciągle używane. Do grupy terminów historycznych wywo- dzących się z greckiego podziału administracyjnego należy архòнтија ‘okręg, region, prowincja znajdująca się pod władzą archonta’ (RSAN)¹⁴, grecki okręg posiadający samorząd i zarządzany przez archonta. Według podziału przyjętego przez Konstantyna Porfi rogenetę na podstawie ich znaczenia, wielkości oraz stop- nia rozwoju państwowości do grupy a. z władzą dziedziczną należały we wczes- nym średniowieczu Travunija i Zahumlje (Благојевић, Медаковић 2000: 36).

Na początku XV wieku, w związku z reorganizacją państwa pojawiła się nowa jednostka podziału terytorialnego nazwana влст. Współcześnie wyraz ten

12 Z gr. χώρα ‘przestrzeń, miejsce; wieś, region, kraj; pole, niwa’.

13 Derywat načelništvo utworzono za pomocą suf. -ištvo od serb. wyrazu načelnik. Formy načal- nik, načalništvo, načalničestvo pochodzą z ruskosłowiańskiego/rosyjskiego, a načelničestvo to for- ma hybrydyczna – zserbizowany temat i końcówka rosyjska.

14 Zapożyczenie z gr. αρχωντία (derywat utworzony od gr. άρχων ‘członek najwyższej władzy’).

jest defi niowany jako abstraktum ‘prawo i moc podporządkowywania kogoś lub czegoś swojej woli, władza’, ‘starszeństwo, autorytet’, ‘moc panowania’, ‘pra- wo do czegoś, upoważnienie’, ‘posiadanie, prawo do dysponowania; władanie’,

‘kierowanie sprawami publicznymi’, ‘rządy, władza, panowanie’, ‘wyższość, dominacja’, ‘wykonawca, organ władzy publicznej’ oraz reg. ‘siła, moc’ (RMS;

RSAN; RJAZ)¹⁵. Wyraz poświadczony jest w XIII i XIV wieku, власть ‘potestas, władza’ oraz ‘prowincja, jednostka terytorialna w średniowiecznym państwie serbskim’(RiKSS). Pojawia się w serbskich tłumaczeniach bizantyjskich aktów prawnych w pierwotnym, abstrakcyjnym znaczeniu власть ‘gr. χυρος, εξουσία’

(SMV) lub ‘władza, moc’ (ZZ). W artykule 30 Kodeksu Dušana власть również oznacza ‘władzę’. Podobne znaczenia abstrakcyjne poświadczone są w słowni- kach leksyki XVIII- i XIX-wiecznej, aktach prawnych, a także w słownikach gwarowych (na przykład влс (RSMet)).

Vlast (pl. vlasti) jako nazwa jednostki administracyjnej na początku XV wieku oznaczała

(…) нове војно-територијалне јединице које уводи деспот Стефан Лазаревић у оквиру реформе локалне државне управе. Реорганизација је спроведена у наследним земљама Лазаревића, тј. на територији под непосредном влашћу деспота Стефана. Земља је подељена на власти на челу са војводама у чијим рукама се нашла обједињена војна, управна и судска власт (LeksSSV: 92).

Pierwsze informacje o reformie pochodzą z lat 1410–1412. W Zakoniku despoty Stefana pojawia się informacja o wojewodzie Novego Brda, który w wyniku re- formy zastąpił kefaliję – naczelnika miejskiego. Pojawiają się także poświadcze- nia wyrazu vlast w Ostrovicy, może i w Srebrenicy. Od 1423 roku system vlasti rozciągnięty został również na tereny Zety pod władzą dynastii Balšiciów (Динић 1968: 242). W czasach despoty Đurđa Brankovicia reorganizacja była kontynuo- wana, pojawiały się nowe vlasti, a z okresu jego panowania pochodzą najstarsze świadectwa istnienia terminu vlast w znaczeniu ‘jednostka terytorialna’. W dwóch dokumentach potwierdzających dożywotnie prawo do ziemi čelnika Radiča po- jawiają się zapisy u Некuдімскои власти i u крuшевьчкои власти (ZS: 333, 336 z lat 1429–1430). Najwięcej informacji pochodzi jednak z lat 1457–1458.

W povelji bośniackiego króla Stefana Tomaša do serbskiego wielkiego logote- ty Stefana Rotkovicia z 14 października 1458 roku, pojawia się obszerna lista vlasti w Despotowinie, z których większość nosiła nazwy od głównych miast- -grodów – siedzib wojewodów (Kruševac, Golubac, Novo Brdo, Srebrenica i in.) (LeksSSV: 92).

15 Deverb. i abstr. wtórnie skonkretyzowane *volstь (< *vold-tь) utworzone od psł. *voldati i vol- deti < * volsti, scs. vlasti, vlad, pierwotnie w znaczeniu ‘panowanie, władza; własność, posiadłość’

> ‘władza nad okręgiem, nad ziemią’ > ‘to, czym się włada, co jest we władaniu, posiadłość lub obszar, nad którym sprawuje się władzę’ > ‘okręg administracyjny’.