Aerozole są aktywnymi elementami procesów atmosferycznych. Są zawieszone w atmosferze wszędzie na Ziemi roznoszone przez wiatry i wstępujące prądy powietrza. Są to drobne cząstki stałe lub ciecze o wymiarach od nanometrów do setnych części milimetra, unoszące się w atmosferze i z desz-czami oraz śniegiem opadające na ziemię i do mórz. Niektóre pojawiają się często lub nieustannie, jak cząstki skraplającej się pary wodnej w mgłach i chmurach lub kryształki lodu w cirrusach. Inne są sezonowe, jak produkty pożarów traw, lasów i buszu, i jako pyły wulkaniczne, pyły pustynne, dymy z różnych źródeł, kryształki soli wytrącanej z pyłu wodnego nad sfalowanym morzem, pyłki roślin i inne pyły pochodzenia organicznego, jak na przykład igiełki z hibiskusa zawarte w dużych ilościach w py-łach Harmattanu. Jeszcze inne unoszą się okresowo lub nieregularnie, jako antropogeniczne smogi (rys. 17), dymy, kurz i pylaste siarczany, wzniecane podczas działalności ludzi i ich maszyn.
Aerozole wpływają na bilans promieniowania ziemskiego odbijając część promieniowania sło-necznego w przestrzeń okołoziemską, a pośrednio wpływają na zjawiska klimatyczne, przez oddziały-wanie na kondensację pary wodnej i na chmury. Chemiczne oddziaływania aerozoli ujawniają się w re-dukowaniu zawartości stratosferycznego ozonu przez formowanie lodowych chmur stratosferycznych dających podstawę do wydzielania aktywnego chloru neutralizującego ostatecznie ozon. Wolny chlor w stratosferze pochodzi głównie z rozkładających się tam pod wpływem promieni słonecznych antro-pogenicznych substancji jak chlorofluorowęglowodory czyli freony [CFC], i w kilkukrotnie mniejszej ilości chlorometanu [CH3Cl] naturalnego (powstającego w morzach z biomasy pod wpływem światła słonecznego w kontakcie z chlorkiem sodu) oraz przemysłowego.
Potwierdzenie aktywności aerozoli w stratosferze uzyskano z obserwacji skutków erupcji wulka-nu Pinatubo w 1991 roku. Pozostałości z tej erupcji stwierdzano w stratosferze przez wiele następnych lat. Dominujący był gazowy dwutlenek siarki zamieniający się w mgiełkę kropelek kwasu siarkowego w ciągu tygodni lub miesięcy po erupcji, roznoszonych przez wiatry ponad całym globem ziemskim.
Rys. 17. Smog w Szczawnicy o poranku; w grudniu 2007 nie było jeszcze światowych alertów smogowych i w Pieninach nie trzeba było nosić maseczek ochronnych; foto S.O. 2007
Jeszcze w roku 1995 resztki tego aerozolu były stwierdzane w stratosferze. Odbijając część promieni słonecznych wybuch Pinatubo przyczynił się do schłodzenia dolnej atmosfery i powierzchni Ziemi(1). W 1994 roku w NASA wszczęto eksperyment LITE (Lidar In-space Technology Experiment) na pokładzie promu kosmicznego Discovery (STS-64), mierząc olbrzymie ilości pyłów pustynnych nad Atlantykiem na wysokości kilku kilometrów, przynoszonych z pustyń Afryki Północnej przez burze pyłowe. Spadki tego pyłu notowano w wielu miejscach Ameryki Północnej (NASA, dostępne w 2018 roku)(2).
Jednak dotychczas (2017) wiadomo, że cechą aerozoli jest w ogóle mała zmienność właściwości, bo same słabo podlegają reakcjom chemicznym i dlatego wykorzystuje się je do badania mobilności powietrza w górnych warstwach atmosfery, przemieszczeń pionowych między troposferą i stratosferą, a tym samym określaniu i roli, jaką aerozole pełnią w kształtowaniu warunków klimatycznych. Część atmosferycznych aerozoli zanika w zasięgu strumieni powietrznych (jet streams) na pograniczu tro-posfery i stratosfery. Zanieczyszczenia gazowe pochodzące z trotro-posfery bywają tam wprowadzane do stratosfery powodując jej przemiany chemiczne podobnie, jak stratosferyczny ozon wciągany w dół reaguje z zanieczyszczeniami troposfery, prawdopodobnie tworząc nowe rodzaje zanieczyszczających aerozoli. Tymi zagadnieniami zajmują się uczestnicy dwóch projektów badawczych NASA: Atmospheric Effects of Aviation Project (AEAP) mierzący emisje statków powietrznych, powodujących koncentrację pary wodnej i aerozoli skraplanej wody oraz jak wpływają na koncentracje ozonu. Drugi program to Subsonic Aircraft Contrail and Cloud Effects Special Study (SUCCESS) jest skoncentrowany na lotni-czych smugach kondensacyjnych i ich związku z cirrusami, ich rozbudową i chemizmem atmosfery(3). Z aerozolami atmosferycznymi wiąże się problem ustalania współczynnika emisji suchej masy (Akagi i inni 2011)(4).
Drobne cząstki aerozoli stają się ośrodkami koncentracji i wytrącania cząstek pary wodnej w po-staci kryształków lodu i kropli wody w chmurach. Chmury z kolei ograniczają dostęp energii słonecznej do powierzchni Ziemi, zatem powodują osłabienie słonecznych efektów klimatycznych, w tym ograni-czanie efektu cieplarnianego oraz wiatrów rozprowadzających aerozole na duże odległości. Szczególnie aerozole siarczanów i soli morskich o barwach jasnych odbijają znaczą część promieni słonecznych w przestrzeń. Jednak ciemne aerozole, jak barwne pyły oraz sadze absorbują energię słoneczną, przy-czyniając się do nagrzewania atmosfery oraz szybszego wytapiania pokrytych ciemnymi pyłami po-wierzchni pól śnieżnych i lodowców(5).
Rozmieszczenie aerozoli jest w skali globalnej dokumentowane i kartowane z satelitów (rys. 18) serii przeznaczonych do obserwacji Ziemi (NASA EO), za pomocą spektrometrów o umiarkowanej rozdzielczości MODIS (Moderate Resolution Imaging Spectroradiometer) i przedstawiane na mapach globu ziemskiego, aktualizowanych w stałych odstępach czasu i uśrednianych dla przedziałów jed-no i ośmiodniowych oraz jedjed-nomiesięcznych, o rozdzielczości powierzchniowej 0,1; 0,25; 0,5 i 1,0 stopnia siatki geograficznej Ziemi. Spośród map serii globalnej aerozole są przedstawiane na mapach
(1) NASA Langley Stratospheric Aerosol and Gas Experiment II (SAGE II).
(2) https://www.nasa.gov/multimedia/imagegallery/image_feature_2393.html, https://www.bing.com/search?q=
nasa+aerosols&form=EDGEAR&qs=PF&cvid=26d4496104444ff588cbd5cabc3188c8&cc=PL&setlang=en-US&PC=LCTS.
(3) science.larc.nasa.gov.
(4) http://www.falw.vu/~gwerf/GFED/GFED4/ancill/GFED4_Emission _Factors.xlsx, http://www.atmos-chem-phys.
net/11/4039/2011/acp-11–4039–2011.htm, Akagi, S. K., Yokelson, R. J., Wiedinmyer, C., Alvarado, M. J., Reid, J. S., Karl, T., Crounse, J. D., and Wennberg, P. O.: 2011: Emission factors for open and domestic biomass burning for use in atmospheric models, Atmos. Chem. Phys., 11, 4039-4072, https://doi.org/10.5194/acp-11–4039–2011, 2011. l.
(5) Jak jednak wynika z autopsji, podczas wiosennych roztopów pod wpływem operacji słonecznej i ciepłych wiatrów, śniegi i śniegi zlodzone wytapiają się wolniej gdy są osłonięte od wiatru i bezpośredniego kontaktu z powietrzem atmosferycznym. Usuwane z ulic w miastach zwały zlodzonego śniegu wcześniej posypywanego na chodnikach piaskiem i solą trwają długo pod własną, wytopiskową pokrywą pyłów i błota (co jest efektem sprzężenia zwrotnego między efektem wtapiania a wytapianiem). Podobne zjawisko można obserwować na polach, gdzie wiatry rozwiewają wyłaniające się wysuszone gleby i osadzają je na otaczających płatach śniegu. Także dłużej przechowują się płaty i bryły wytapianego lodu z lodowców, gdy są pokrywane naciekami błota – mułków i pyłów; w niedawnych czasach bryły lodu wycięte z zamarzniętych akwenów osłaniano cienką warstwą trocin przed promieniami słonecznymi i ciepłym powietrzem.
„dedykowanych”: Aerosol Optical Thickness (gęstość optyczna aerozoli), Aerosol Particle Radius (pro-mień cząstek aerozoli) oraz dodatkowo Cloud Fraction (chmury), Cloud Optical Thickness (gęstość optyczna chmur) i Cloud Particle Radius (promień cząstek [wody] w chmurach).
Te mapy są przystosowane do animacji, można je profilować wzdłuż wybranych linii, odczytywać wartości punktowo, uzyskiwać wykresy spektralne oraz porównywać z innymi obrazami serii Global Maps, jak na przykład obserwować sprzężenia aerozoli z zawartością wody w chmurach, zawartością pary wodnej w atmosferze, oraz z wielkością opadów, czy „dymotwórczymi” i aerozologennymi w skali globalnej pożarami lasów, traw i buszu (mapy Active Fires, o rozdzielczości 1000 km2/dzień)(1)
Wszystkie wymienione powyżej mapy globalne można wzajemnie analizować w aspekcie global-nych temperatur powierzchni lądów i oceanów również przedstawiaglobal-nych na mapach serii NASA EO.
Typowym systemem złożonych sprzężeń zwrotnych związanych z aerozolami są widoczne na global-nych mapach Atmospheric Heating i Surface Cooling – obrazy symetrycznego podgrzewania atmosfery i schładzania powierzchni Ziemi powodowane przez ciemne cząsteczki aerozoli – dymy i pyły(2)
Na rysunku 19 jest przedstawiona mapa półkuli ziemskiej w rzucie znad równika około –40°W, na której są pokazane pyły pustynne zarejestrowane z satelitów, unoszące się i roznoszone przez wia-try głównie z nad Sahary (tu 28 czerwca 2018 roku). Nad Europą są widoczne znacznie mniej wyraźne, o fluidalnych kształtach smugi tych pyłów sięgające ponad Pirenejami i poza Szkocją do Skandynawii, oraz z nad Bliskiego Wschodu, nad Morzem Czarnym, Ukrainą i Polską, aż do Danii. Antroposprzężenie
(1) Climate change feedback is important in the understanding of global warming because ... The sudden release of large amounts of natural gas from methane clathrate deposits, in a runaway global warming event, has been hypothesized as a ...; Substantial large-scale feedbacks between natural aerosols and ..., https://www.nature.com/articles/s41561–017-0020-5; Dec 4, 2017. ... These feedbacks are comparable in magnitude to other biogeochemical feedbacks, highlighting the need for natural aerosol feedbacks to be...
(2) C. Chung, V. Ramanathan, D. Kim, I. Podgorny, Global anthropogenic aerosol direct forcing derived from satellite and ground-based observations, „Journ. Geoph. Research” 110, D24207, 2005.
Rys. 18. Glob ziemski widziany znad Arktyki, NASA [https://worldwind.arc.nasa.gov/worldweather/];
wbrew doniesieniom informatycznym, obszar Polski nie wyróżnia się naturalnym „zafarbem” aerozolowym spośród krajów sąsiednich o zmierzchu
zwrotne związane z tym zjawiskiem przejawia się w masowym zaopatrywaniu się w maseczki ochron-ne i deklarowanie, że czuje się duszący zapach wyziewów, spalin i innych niepoprawności w atmos-ferze, ale tylko po zakomunikowaniu w środkach masowego przekazywania informacji w tej sprawie, nawet pomimo naturalnego pochodzenia pyłów z dalekich pustyń czy pożarów(1).
Powietrze zawiera składniki gazowe o zawartości stałej i zmiennej. Zmienna zawartość niektó-rych substancji gazowych w atmosferze, np. jak metan(2), pochodzi z naturalnej działalności wulkanicz-nej, zmiennej temperatury powietrza i wód, wytapiania lodowców i wiecznej zmarzliny, siły wiatrów i wilgotności powietrza oraz z hodowli bydła, z pracy silników spalinowych i z palenisk przemysłowych.
Woda w powietrzu występuje w ilościach zmiennych w postaci pary oraz w postaci zamienionej przez koncentrację na ośrodkach cząstek aerozoli stałych w mgiełki i większe krople, drobinki lodu i płatki śniegu. Pochodzi z parowania powierzchniowego i skraplania. Występujące w powietrzu rów-nież sadze i pyły mineralne, głównie sole, ziarna kwarcu i cząsteczki związków żelaza pochodzą głównie z naturalnego spalania masy organicznej, z eolicznej deflacji terenów suchych i pustynnych oraz pory-wania przez wiatr pyłu wodnego z silnie sfalowanej powierzchni oceanów podczas sztormów.
Odróżnianie pyłów związanych z procesami eolicznymi od antropogenicznych odbywa się w uproszczeniu na podstawie ich frakcji. Pyły i sole mineralne naturalnego pochodzenia mają frakcje rzędu 10 µm, antropogeniczne 2,5 µm. Te drobniejsze cząstki zawieszone w powietrzu są bardziej szko-dliwe, bo przedostają się z wdychanym powietrzem do płuc, a stamtąd nawet do krwi. Większe cząstki o średnicy ponad 10 µm opadają względnie niedaleko od ich źródła. Podział na cząstki pochodzenia naturalnego i antropogenicznego jest umowny, wiąże się z satelitarnymi obserwacjami instrumentami
(1) https://a.tile.openstreetmap.org/4/8/4.png.
(2) Methane Feedbacks to the Global Climate System ... – AGU Publications, https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/
doi/pdf/10.1002/2017RG000559’; A review of natural aerosol interactions and feedbacks within the Earth ..., https://www.
atmos-chem-phys.net/10/1701/2010/acp-10-1701–2010.pdf; Feb 15, 2010 ... feedbacks. We review the impact of these natural systems on atmospheric aerosol based on observations and models, including the potential…
Rys. 19. Półkula zachodnia z zaznaczoną intensywnością aerozoli atmosferycznych;
tu wyraźnie pochodzenia eolicznego z Sahary; z sensorów satelitarnych z satelitów NASA
MODIS. Te drobniejsze cząstki tworzą więcej widocznych na globalnych mapach skupień w miejscach związanych z ludzką aktywnością przemysłową, trasami komunikacyjnymi oraz z sezonowymi pożarami lasów, buszu i traw(1), te większe pochodzą z pustyń (pyły) i obszarów oceanicznych (sole).
Na rysunkach 20 i 21 są przedstawione wycinki dwóch dostępnych w Internecie map przedsta-wiających bieżące stany powietrza, na świecie i w Europie. Obie zawierają dane z czujników naziem-nych odczytywane automatycznie i podawane (przekazywane) w czasie niemal rzeczywistym. Niemal, bo przy bliższej analizie można się w nich doszukać danych sprzed kilku, a nawet kilkunastu godzin.
Poza tym z nieokreślonych powodów, wiele z zainstalowanych czujek nie dostarcza danych w pewnych okresach czasu. Na obu obrazach widać, że na początku lata Polska znajdowała się w strefie czystego powietrza, mimo dość dużych anomalii jakości występujących w innych obszarach świata i Europy.
Mimo rozwiniętych technologii i rozwoju środków zapobiegawczych nie zredukowano dotych-czas negatywnych skutków sprzężeń dynamiki zjawisk klimatycznych z ludzkim brakiem poczucia bez-pieczeństwa. Zjawiska klimatyczne wpływają na warunki życiowe większości ludzi, na produkcję żyw-ności i budownictwo, a równocześnie przez swą incydentalność i nieprzewidywalność w szczegółowym przebiegu zdarzeń zagrażają życiu i zdrowiu ludzi i ludzkim nieruchomościom.
Pięć dynamicznych zjawisk klimatycznych jest związanych z energetycznymi sprzężeniami zwrot-nymi wzajemnie i z warunkami naturalnego środowiska człowieka:
– parowanie (wód), – opady atmosferyczne, – lodowce,
– ocieplenie, – ochłodzenie.
1. Parowanie zależy od temperatury wody i powietrza, wilgotności powietrza, ciśnienia powietrza, operacji słońca i przemieszczania się powietrza (wiatru). Intensywne parowanie może spowodować wytrącanie się soli w płytkich zbiornikach wodnych, zmiany poziomu wody i przemieszczenia linii brzegowej zbiorników bezodpływowych, zwiększenie opadów, zmiany wegetacji roślinnej i zwie-rzęcej, intensyfikację eolicznej deflacji i korazji. Sprzężenie zwrotne w procesie parowania, powo-duje zmniejszenie rzeczywistej stałej parowania w stosunku do inicjalnej teoretycznej, wynikającej z parametrów początkowych. Dlatego Jezioro Czad na granicy Sahary i Sahelu o średniej głębokości około 3 m, nigdy nie zanikało całkowicie w ciągu roku, mimo zanikania dopływów na kilka mie-sięcy i utrzymującej się stałej parowania wynoszącej tam około 4 m/rok. Intensywne parowanie z powierzchni zbiornika wodnego powoduje bowiem dwie istotne zmiany parametrów układu, dla którego jest ustalana stała. Obniża temperaturę parującej wody, co przy wysokiej stałej parowania może wynosić kilka stopni Celsjusza, oraz zwiększa wilgotność słupa powietrza nad parującą wodą, co także zmniejsza lokalnie stałą parowania.
2. Opady atmosferyczne zależą od zawartości pary wodnej w atmosferze, temperatury i ciśnienia powietrza oraz prędkości zmian temperatury, a także od obecności aerozoli tworzących ośrodki skupiania się i wytrącania wody z pary wodnej oraz krystalizacji lodu i śniegu. Intensywne opady mogą spowodować intensyfikację erozji powierzchniowej, przebudowę sieci drenażu, powodzie, transport gleb i zwietrzelin, akumulacje, nawilgocenie gleb, intensyfikację wegetacji, akumulowa-nie energii potencjalnej i dostarczaakumulowa-nie kinetycznej.
3. Lodowce powstają w warunkach naturalnych, gdy średnie temperatury roczne powietrza nie wy-starczają do wytopienia sezonowych opadów śniegu i rozmrożenia lodów na oraz przy powierzchni terenu. Akumulacja i zlodzenie rocznych nadwyżek śniegu oraz przyrastanie lodu powoduje obni-żanie temperatury otoczenia, spowalnia proces wytapiania. Biel zlodzonych i śnieżnych powierzch-ni powoduje wzrastapowierzch-nie albedo, zatem operacja słoneczna staje się tam mpowierzch-niej skuteczna. Inten-syfikacja zlodzenia i powstające lodowce powodują wzmożenie procesów wietrzenia i usuwania zwietrzelin, rzeźba terenu ulega wzbogaceniu, produkty wietrzenia zanieczyszczają powierzchnie
(1) https://earthobservatory.nasa.gov/global-maps/MODAL2_M_AER_RA.
Rys. 21. Ogólnodostępna niemal online, czyli w czasie rzeczywistym mapa stanu jakości atmosfery.
We wcięciu u góry po prawej stronie jest powiększony wycinek Europy Środkowej obejmujący wschodnią część Niemiec i Polskę z tego samego przedziału czasu
Rys. 20. Wskaźnik jakości powietrza według norm europejskich; wartości są sczytywane z czujników punktowych i wizualizowane na mapach datowanych; zwracają uwagę liczne punkty oznaczane jako brak danych.
Niektóre z nich można, z pewnymi zastrzeżeniami, uznać za wskaźniki występujących tam wartości niepożądanych
śnieżne i lodowe, albedo ulega zmniejszeniu, operacja słoneczna staje się bardziej skuteczna. Wody z wytapiającego się pod wpływem promieni słońca śniegu i lodu rozmywają i roztapiają śnieg i lód oraz odprowadzają w zawiesinie i mechanicznie wytapiane okruchy skał i pyły poza obręb lodowca i lodu.
Obecnie pola lodowe, lodowce i pola śnieżne zanikają intensywnie (rys. 22). Lądowe pokrywy śnieżno-lodowe i lodowce powstają z opadów atmosferycznych, a pokrywy lodowe oceanów
Rys. 22. Wytapianie pokryw lodowych jest faktem niepodważalnym; ten proces pochłania duże ilości nadmiaru ciepła atmosfery i hydrosfery. W sprzężeniu zwrotnym parowanie globalne z wód otwartych będzie większe i zwiększą się opady w obszarach okołobiegunowych i górskich; z danych dostępnych z NOAA i innych źródeł
internetowych globalna wartość precypitacji w ciągu lat ulega zmianom (tab. 2)
[https://www.theglobaleconomy.com/; https://www.theglobaleconomy.com/rankings/precipitation/]
Tabela 2
Globalna wartość rocznej precypitacji w ciągu lat 1962–2014 (w cm i km3)
Globalna wartość rocznej precypitacji w ciągu lat 1962–2014 Rok Wartość (mm słupa wody) Opady roczne
na kontynentach [km3]
Zmiany roczne opadów ΔV [km3] (według The Global Economy, z danych FAO)
1962 1 234 183,866
1967 1 234 183,866 0
1972 1 234 183,866 0
1982 1 234 183,866 0
1987 1 234 183,866 0
1992 1 150 171,350 –12,516
1997 1 132 168,668 –2,682
2002 1 132 168,668 0
2007 1 132 168,668 0
2012 1 125 167,625 –1,043
2014 1 155 172,095 +4,47
z zamarzania wód oceanicznych i opadów atmosferycznych. Zatem powstawanie pokryw śnież-nolodowych jest związane z opadami atmosferycznymi deszczu i śniegu oraz stosownie niskich temperatur otoczenia. W latach od 1962 do 2014 wartość średniej opadów rocznych (we wszyst-kich krajach świata zmieniała się jak w tabeli 2 od najwyższej w latach 1962 do 1987 do najniższej w roku 2012.
Zmiany własności stanów i asocjacji przyrodniczych, związanych z energetycznymi przemianami i oddziaływaniami, są łączone pojęciowo w specyficzne systemy przyrodnicze. W systemach wy-stępują z kolei dynamiczne cykle (krążenia materii i przemian substancji), oscylacje (szybkie w po-równaniu z cyklami, zmiany położenia lub energetycznego odkształcenia pól potencjałów i materii), dyssypacje (jednokierunkowe rozpraszanie różnych form energii, substancji, potencjałów, zasobów) i koncentracje (obejmujące zasoby, siły, naprężenia i masy).
4. Ocieplenie i oziębienie – oba są skutkiem zaburzenia bilansu między dostawą ciepła (głównie słonecznego i w drobnym ułamku ziemskiego) do atmosfery oraz wód powierzchniowych i po-wierzchni Ziemi, a jego wypromieniowaniem w przestrzeń pozaziemską, sekwestracją chemiczną oraz przenikaniem i akumulowaniem w głębi Ziemi. Przyczyny i skutki zaburzania bilansu są uwikła-ne w zależności sprzężeń zwrotnych i z pozoru zaskakująco sprzecznych z logiką sekwencji zdarzeń naturalnych (rys. 23). Z powodu różnych cykli transfery ciepła i inercji związanych z tym procesów, zaburzenie przepływów ciepła i dodatni bilans cieplny przypowierzchniowych sfer Ziemi może skut-kować ogólnym ochłodzeniem, a bilans ujemny ociepleniem.
Na tle dostrzeganej zmienności zjawisk klimatycznych w dłuższym przedziale czasu, warto od-notować także sprzężenie niektórych właściwości przyrody z nieregularnością opadów deszczu w te-renach pustynnych. Na ilustracji (rys. 24) jest pokazana para zdjęć satelitarnych pustyni na Półwyspie Arabskim. Erg bez śladów roślinności pokrył się kępami zieleni w ciągu dwóch tygodni od niespo-dziewanego opadu deszczu, a zapewne w powstałych jeziorkach w niszach deflacyjnych pojawiły się organizmy zwierzęce.
Rys. 23. Zmienność średnich odstępstw od średniej wieloletniej miesięcznych temperatur w latach 1998–2016;
wykresy WRI na podstawie danych satelitarnych NOAA.
Oprócz wyraźnej synchroniczności występowania dodatnich anomalii w marcu pojawiają się też anomalie ujemne i dodatnie w lutym; okres objęty wykresami jest zbyt krótki
na podjęcie próby zidentyfikowania charakteru tych zjawisk i ich powiązaniami
Ludzie dostosowują się do rytmu i zmienności zjawisk klimatycznych od dawna w działalności rolniczej, a współcześnie także w organizowaniu wypoczynku i rekreacji, i w rozbudowie potężnych ośrodków, infrastruktur technicznych i biur podróży.