Jeśli porównać przyrodę z pojazdem w strumieniu czasu, to człowiek spełnia w nim rolę pasażera niepojmującego istoty napędu ani celu podróży, ale usiłującego wpływać na tor jazdy.
W stanie ustalonym przebiegu zjawisk naturalnych i antropogenicznych występują anomalie spowodowane pojawieniem się nowego czynnika zaburzającego lub przekroczeniem bariery wytrzy-małości. Wówczas zaczyna się przyśpieszone dążenie do równoważenia, czyli gwałtowny przebieg do-tychczas zrównoważonych procesów. Formalnie sprzężenia zwrotne można roboczo, na użytek tego opracowania, przyporządkować do pięciu grup sprzężeń:
– mechanicznych,
– mechaniczno-elektrycznych,
– elektronicznych (radiotechnicznych, telewizyjnych, telefonicznych i informatycznych), – społecznych,
– naturalnych (przyrodniczych).
Cztery pierwsze są związane z rozwojem cywilizacji ludzkiej, częściowo „policzalne”, a zatem pod-dające się prognozom. Trzy z nich są bezpośrednim efektem postępu i konieczności kontrolowania rozwijanych technik i technologii(1). Są znane, stosowane intencjonalnie, zarządzane, proste z reguły i funkcjonalne. Nie będą bliżej omawiane, jako oczywiste tematy spoza domeny zjawisk naturalnych i społecznych.
Grupa czwarta obejmuje głównie antropogeniczne sprzężenia zwrotne, trudno przewidywalne, bo pojawiające się w obrębie stosunków międzyludzkich i w postępowaniu poszczególnych ludzi, grup społecznych, narodów, państw, całej ludzkości, jako uboczne skutki rozwoju cywilizacji we wszelkich jej przejawach(2). W tej domenie w miarę postępu cywilizacji eurogennej (automatyka, silniki, komunika-cja oraz specyficzna ekoetyka odśrodkowa) występują, wbrew założeniom cywilizacyjnym, narastające konflikty śród- i międzyludzkie oraz międzynarodowe, zróżnicowania gospodarcze i etniczno-mental-nościowe. Formalnie łagodzone, ujawniają się w sytuacjach konfliktowych. Skłonności do preferowania i wyzwalania zła przy negocjacjach i próbach łagodzenia napięć są ciągle powszechne w wewnętrznych dyskusjach przygotowawczych do rozstrzygania sporów.
Cechą typową, a zupełnie nieprzyrodniczą ludzkiej egzystencji jest zdolność do irracjonalnej afektacji, prowadzącej nawet do bezprzedmiotowego samozniszczenia (znakomicie ukazanego w filmie
(1) Były stosowane jako niezależne od obciążenia urządzeń: 1) klasyczne odśrodkowe regulatory prędkości stacjonar-nych silników parowych; 2) odśrodkowe przyśpieszacze zapłonu w silnikach spalinowych; 3) wzmacniacze sygnałów anteno-wych w prostych odbiornikach radioanteno-wych oraz ograniczniki sygnałów akustycznych w nowoczesnych odbiornikach radioanteno-wych i mobilnych telefonach, a także jako eliminatory szumów.
(2) Przemysł i maszyny są konieczne do zaspakajania bytowych potrzeb ludzi, służąc do produkcji obiektów trwa-łych i nietrwatrwa-łych, są powodem tworzenia nowych miejsc pracy. Ale bywają uciążliwe, przeszkadzają optycznie, akustycznie i zapachowo pobliskim mieszkańcom, ograniczają wolną przestrzeń, zużywają energię i surowce oraz wytwarzają odpady.
W efekcie każdy obiekt przemysłowy i zespoły obiektów otaczane są dodatkowymi obiektami infrastruktury umożliwiającymi łatwiejsze i bardziej wydajne i mniej szkodliwe funkcjonowanie przemysłu, o coraz większym wpływie na własne otoczenie.
Kilkoma z ubocznych sprzężeń zwrotnych przemysłu są wymagania społeczne, a z czasem i prawne, powodujące dalsze uciąż-liwości społeczne. Wymóg stosowania alternatywnych źródeł energii powoduje obniżanie wydajności, ograniczanie trwało-ści i (wbrew oryginalnym intencjom społecznym) szkody środowiskowe z powodu wymuszonego pozyskiwania materiałów palnych oraz produkowania energii elektrycznej z chimerycznych generatorów, obniżających jakość przemiennego prądu elektrycznego w sieciach energetycznych z powodu trudności synchronizacji częstotliwości i fazowego redukowania prądowo- napięciowej [cos φ] efektywności energetycznej.
„Zimna wojna”, według scenariusza Pawła Pawlikowskiego i Janusza Głowackiego). Niestety, także do bezzasadnego niszczenia swego otoczenia i prowadzonej w nim gospodarki, przez kunktatorstwo, pry-watę i w efekcie skuteczne szkodzenie procesom rozwojowym(1).
Piąta grupa obejmuje całą rzeczywistość świata przyrody ożywionej i nieożywionej wraz ze współ-oddziaływaniami antropogenicznymi. W tych dwu grupach (czwartej i piątej) sprzężenia zwrotne do-datnie i ujemne przejawiają się jako naturalne współoddziaływania procesów ewolucji sfer biotycznej i abiotycznej oraz współczesnej ewolucji antropogenicznej(2), przejawiającej się w wyraźnym odstę-powaniu od naturalnego, atawistycznego pojęcia dobra i zła i tworzeniu nowej etyki postępowania, wbrew odruchom naturalnym.
W badaniach relacji przyczynowo-skutkowych przyrody i człowieka wobec naturalnych proce-sów konieczne są dyskretyzacje dla uproszczenia i ułatwienia percepcji wywodów. Z procesami do-strzeganymi są związane ich ukryte, ale nieodzowne przyczyny, oraz ich prawdopodobne sprzężenia z innymi zjawiskami. Domniemywanie przyczyn jest zadaniem nauki, jak na przykład wspomnianej geologii historycznej. Określanie prawdopodobieństwa skutków jest prognozowaniem i podstawą podejmowania jakichkolwiek decyzji. Wobec narastającej intensyfikacji i złożoności wzajemnych od-działywań, prognozowanie przemian geośrodowiskowych oraz śródludzkich staje się integralną czę-ścią funkcjonowania społeczeństw. Jednym z dotkliwych przejawów tej integralności są coraz dłuższe procedury podejmowania i zatwierdzania decyzji. W Polsce na przykład badania i decyzje geośrodo-wiskowe poprzedzające budowę obiektów trwałych są bardziej czasochłonne niż samo planowanie, wymagane korekty zamierzeń i ich realizacja.
Pojawiające się wielokrotnie w tym tekście słowo system oznacza spójną strukturę „czegoś”
funkcjonującego według zasad dających się poznać, zbadać, zrozumieć i zdefiniować. Systemem wielu struktur jest przyroda ożywiona, jak i nieożywiona, Układ Słoneczny, Galaktyka, Ocean. Cykle są przeja-wem funkcjonowania systemów, w których następuje powtarzalność zdarzeń wywołanych wzajemny-mi oddziaływaniawzajemny-mi materii w obrębie pól energetycznych (grawitacji, terwzajemny-miki, elektromagnetyki) oraz sprawczymi przepływami wyrównywania potencjałów tych form energii. Z przepływem energii wiąże się jej rozpraszanie, podobnie jak występuje ogólne rozpraszanie potencjałów, skupień czegokolwiek i wszystkiego oraz sił. Koncentracje energii są natomiast możliwe w systemie, do którego ma dostęp energia z zewnątrz, z innego systemu.
Sekwencje przemian geologicznych można grupować w różnych konfiguracjach – w uproszczo-nych i w rozbudowauproszczo-nych ciągach zdarzeń naturaluproszczo-nych, będących przejawami wyrównywania poten-cjałów energetycznych, z których człowiek korzysta, lub na których traci, ale w które ingeruje (broniąc się przed zagrożeniami lub je właśnie wykorzystując). Człowiek zmienia zastaną dynamikę procesów, geometrię i lokalizację form terenu, pobiera i przetwarza potrzebne mu materiały, produkuje odpady i zanieczyszczenia, korzysta z ognia i wody. Wszystkie te działania wpływają na dalszy bieg dotychczas naturalnych procesów przyrodniczych, zawsze związanych z wyrównywaniem potencjałów energe- tycznych.
Istotna sekwencja przemian, z którą wszystkie zjawiska geologiczne są związane przez sprzężenia zwrotne w polu grawitacji (pokazane w następnych przykładach), to denudacja i jej przeciwieństwo – izostazja, powodująca wypiętrzanie inicjujące denudację i postępujące w miarę i wskutek denudacji.
(1) https://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/obwodnica-most-metro-najdluzej-realizowane,135,0, 2226311.html (autostrada Salerno-Reggio Calabria 494 kilometry – decyzja w 1961 r., ukończenie 2016 r. Opóźnienia biuro-kratyczne dot. przetargów i nieprawidłowości – 55 lat, 7,4 miliarda €. Obwodnica Wrocławia przebieg trasy ustalono w 1921 r.
do tej pory (2018) zbudowano 25 kilometrów, oddano do ruchu >17 km. W 2011 r. ukończono po 40 latach budowy most w Kamionnej łączący powiaty bocheński i limanowski. W 2016 r. otwarto ostatni odcinek Drogowej Trasy Średnicowej Gli-wice–Katowice, zaplanowanej w latach pięćdziesiątych, a pracach rozpoczętych w połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. W Warszawie tarcza do drążenia tunelu metra kosztująca dziesiątki milionów Euro leżała na placu budowy przez wiele miesięcy.
(2) Glob ziemski jest ogarnięty przez progresję ludzką, przesycającą naturalne systemy przyrodnicze i powodującą wielorakie zmiany geośrodowiskowe, wtórnie oddziaływujące na warunki ludzkiej egzystencji.
W denudacji i wypiętrzaniu są zawarte elementy takich ciągów zdarzeń, jak wietrzenie (nagromadzenia zwietrzeliny) i ruchy masowe. W pełniejszym cyklu zdarzeń zapoczątkowanych wypiętrzaniem wystę-puje wietrzenie – rozpuszczanie/ługowanie – transport – sedymentacja – diageneza – konsolidacja – metamorfizm – magmatyzacja (magmatyzm i wulkanizm), po nim – emisje ciepła, gazów i pyłów oraz procesy hydrogeotermalne. Wszystkie elementy takich cykli są genetycznie związane z grawitacją, we-wnętrznymi procesami geodynamicznymi oraz podlegają oddziaływaniom zewnętrznym wywodzącym się z operacji słonecznej na Ziemi oraz grawitacyjnych związków Ziemi z Księżycem i Słońcem. Gradien-ty nachylenia powierzchni terenu są związane z wietrzeniem, erozją, ruchami masowymi, subtrakGradien-tyw- subtraktyw-ną lub addytywsubtraktyw-ną koncentracją roztworów oraz sedymentacją, na które mają istotny wpływ warunki atmosferyczne, powodujące wietrzenie i ruchy masowe oraz transport eoliczny, deflację, korazję oraz ewapotranspirację i precypitację. Z precypitacją są związane liczne zjawiska hydrologiczne, rozwój sie-ci drenażu, ruchy masowe, zapełnianie zbiorników retencyjnych, stawów i jezior osadami, nasycanie górotworu wodą i roztworami wodnymi, zasilanie zbiorników wód podziemnych, transport i dostawa materii pochodzącej z procesów wietrzeniowych do mórz i oceanów (rys. 12). Wymienione ciągi zja-wisk geodynamiki przypowierzchniowej powodujące z biegiem czasu selektywną koncentrację produk-tów wietrzenia są w istocie petrologicznymi ciągami sprzężeń zwrotnych trzonu geologii podstawowej.
I w tym sensie niemal wszystkie skały magmowe, metamorficzne i osadowe – chemiczne, organiczne, detrytyczne i ewaporaty są de facto wtórnymi produktami wietrzenia wszystkich rodzajów minerałów i skał magmowych, metamorficznych oraz osadowych. Niemal, bo wśród magmowych spotykane są skały „oryginalne” pochodzenia juwenilnego.
Naturalne sprzężenia zwrotne są podstawowym mechanizmem samoregulacji procesów przy-rodniczych. Sypanie delty czy stożka napływowego jest przykładem sprzężenia ujemnego, tonującego bieg wydarzeń. Natomiast rozprzestrzenianie pożaru po uderzeniu pioruna, czy erozja wsteczna gór-skiego strumienia, są procesami wzmacnianymi przez sprzężenia zwrotne dodatnie. Wyraźnie ukaza-ne tu zmieszanie przypowierzchniowych procesów geologicznych i ich skutków w synchronicznym,
Rys. 12. Dynamika procesów przypowierzchniowych; fragment wybrzeża mangrowego Delty Nigru nad Zatoką Gwinejską; linia obrysu erozyjnego brzegu delty jest przemieszczana pod wpływem długotrwałych, powolnych ruchów osuwiskowych w miarę naturalnego, grawitacyjnego kompensowania skutków deltowej depozycji osadów
i morskiej erozji; w wyniku ruchów osuwiskowych wgłębne proksymalne obszary delty są silnie sfałdowane, tworząc pułapki węglowodorów generowanych z osadów delty; obraz satelitarny Landsat/Copernicus
z roku 2016 udostępniony przez Google; szerokość wycinka terenu około 70 km
sekwencyjnym toku ciągłych cykli krążenia materii oraz ubocznych cykli wyłączeń i zastojów (w posta-ci nagromadzeń zasobów istotnych dla ludzi) jest tożsamośposta-ciowo niepowtarzalne w biegu czasu, ale ukształtowane według specyficznych praw geośrodowiska. Człowiek dopiero od niedawna bierze bier-ny i czynbier-ny udział w różbier-nych procesach naturalbier-nych, kierowabier-ny obiektywbier-nymi, bieżącymi potrzebami bytu oraz świadomymi intencjami zachowania ciągłości egzystencji w nieznanej przyszłości. Jakie będą tego skutki, to się dopiero okaże. Przyroda radzi sobie skutecznie, jak to widać z zabytków dawnych cywilizacji, choć śladów dawnego człowieka nie zaciera całkowicie.
Pojawienie się w świecie naturalnym człowieka, z jego rozwijającą się świadomością, wiedzą, talentami(1) oraz umiejętnościami i przywarami, spowodowało zaburzenia w dotychczasowych cyklach przyrodniczego biegu dziejów Ziemi. Szczególnym elementem zaburzającym jest szybki wzrost ludzkiej populacji, związany z nim pobór i przekształcanie zasobów naturalnych, produkcja odpadów, ścieków i wyziewów na skalę globalną, zajmowanie coraz większych przestrzeni i poddawanie dotychczaso-wych sprzężeń zwrotnych w sensie oddziaływań czysto fizycznych oddziaływaniom dodatkowym, na-turalnym, intencjonalnym i nieintencjonalnym, będącymi skutkiem ludzkiej egzystencji. Największymi są rolnictwo, urbanistyka, kanalizowanie i melioracje (rys. 13) oraz infrastruktury przemysłowe i trasy komunikacyjne.
Ludzie żyjący dosłownie „kosztem przyrody” oraz wpływający na swoje otoczenie w drodze sprzężeń zwrotnych (obecnie w roku 2018 przy populacji >7,5 mld mieszkańców) są twórcami i uczest-nikami najważniejszego systemu sprzężeń na Ziemi. Bowiem dotychczasowy największy ziemski system sprzężeń zwrotnych – system ewolucji przyrodniczej – zszedł na drugi plan z powodu znacznie wolniej-szego przebiegu niż ten antropogeniczny.
Współczesne zaburzenia naturalnego biegu zdarzeń stają się nowym elementem sprzężeń zwrotnych podlegających modyfikacjom, wskutek myślowych efektów ludzkiej – od osobniczej, przez regionalną do globalnej – ingerencji we wszystkie przedziały dynamicznej rzeczywistości ziemskiej. Na przykład człowiek zmienia skład atmosfery, odkrywa szkodliwość tych zmian i zaczyna je ograniczać.
Istotnym czynnikiem stanu i przeobrażeń naturalnego środowiska człowieka stają się katastrofy me-teorologiczne, których naturalność jest poddawana obecnie silnej antropopresji. Człowiek eksploatuje surowce mineralne, powoduje trwałe ubytki i zniszczenia górotworu, i postanawia jego rekultywa-cję. Człowiek produkuje odpady, zużywa zasoby naturalne, zmienia otoczenie, modyfikuje żywność i skutecznie eliminuje coraz większe obszary przyrody ożywionej z aktywnego udziału w przemianach rzeczywistości, na rzecz swoich doraźnych korzyści. Trzeba tu dodać, że niezbędnych w ludzkiej eg-zystencji i w masowej ekspansji ludzkości. Natomiast w tej sytuacji, ludzkość nie opracowała żadne-go globalneżadne-go planu dalszej swojej ekspansji bez wzmagania możliwości spowodowania katastrofy ekologicznej.
Choć przesłanki zagrożenia taką katastrofą istnieją, choćby w postaci trzebienia na maso-wą skalę lasów tropikalnych w Ameryce Południowej i na wyspach Pacyfiku oraz wzrostu kontra-stów ekonomicznych i społecznych świata jako spójnej całości. Człowiek wypiera przyrodę ożywio-ną, ale dostrzega jej nieodwracalne ubytki i podejmuje jej ochronę. W tym zakresie nastąpiło już przekroczenie granicy ilościowej i ludzkie zdominowanie przyrody jest na tyle silne, że jej dalsza ochrona w dotychczasowy sposób będzie możliwa tylko w połączeniu z ograniczaniem zdobytej ludzkiej pozycji na Ziemi. Próby ochrony naturalnego stanu otoczenia człowieka, przez zakładanie parków narodowych, w których niewiele można zdziałać i różne rekultywacje, nie przemieszczają tej granicy.
Rekultywacja terenu po działalności górniczej jest w istocie utrwalaniem dokonanych zniszczeń.
Bowiem nie jest możliwe przywracanie utraconych geomechanicznych właściwości górotworu, ani za-wartej w nim użyteczności górniczej. Zmienione są parametry wytrzymałościowe, szczelności,
porowa-(1) „For all but the most talented, a rules-based approach works best in poker and investing” (tłum.: „Dla wszystkich, z wyjątkiem najbardziej utalentowanych, podejście zgodne z regułami daje najlepsze rezultaty w pokerze i inwestowaniuˮ), Lessons from Las Vegas [W:] „The Economist” Buttonwood, 427(9094) 2018, s. 68.
tości i drożności, a zasoby są zużyte. Rozszczelnienie zbiorników wód podziemnych i gazów powoduje ich szkodliwe wędrówki, emanacje i przepływy, a zatem i nowe zagrożenia dla górotworu, atmosfery i ludzi. Więc i rekultywacja jest elementem sprzężenia zwrotnego.
Ograniczanie praw ludzkich wobec przyrody może jednak doprowadzić do drastycznego ogra-niczenia możliwości ochrony czegokolwiek w przyrodzie, skoro wszystko, także ludzie, jest krępowane sprzężeniami zwrotnymi. Nisze ekologiczne powstałe przy podmorskich ujściach ścieków komunalnych w Ekwadorze były w latach dziewięćdziesiątych XX w. miejscem intensywnych połowów krabów dla okolicznych restauracji. Podobnie w Polsce nie rekultywowano szkód górniczych wędrujących ku za-chodowi, w stronę czynnej drogi szybkiego ruchu, z powodu utworzenia się tam niszy ekologicznej
Rys. 13. Poprawianie drenażu powierzchniowego; A – Niż Polski, B – Delta Wisły;
unaocznienie ludzkiej ingerencji w naturalne organizowanie sieci drenażu powierzchniowego;
regulowane odcinki koryt naturalnych oraz rowy melioracyjne; materiały kompilowane z danych IMiGW
o bogatym składzie flory i fauny w rejonie Giszowca (też w latach dziewięćdziesiątych XX w.) oraz ustanowiono geopark w rejonie Mużakowa, na terenie dawnych szkód górniczych(1).
Człowiek, jako świadomy sprawca zdarzeń i ich implikacji przyrodniczych, opracowuje sposoby utylizacji nowych, bo już skażonych ludzką działalnością właściwości swego otoczenia. Czyli dostoso-wuje swoje potrzeby do nowego, zmienianego przez siebie naturalnego stanu środowiska. Jednak tu pojawia się istotność ludzkiego pojęcia świadomości, którą można doraźnie podzielić na dwie różne koniugacje – świadomość indywidualną i świadomość zbiorową. Obie podlegają kształtowaniu przez otoczenie i przez oddziaływania różnych technik informacyjnych oraz przez wewnętrzne skłonności ludzkie, poglądy, wiarę i wiedzę. Obie się różnią jakościowo. Ta pierwsza – indywidualna, może być inna niż zbiorowa, bo posiada wartość dodaną dotychczasowych, osobistych osiągnięć lub ich braku, wynikających z talentu, zdolności, spostrzegawczości, oraz odruchów indywidualizmu i indywidual-nych „osobistych motywacji”. Zbiorowa świadomość jest przeważnie kształtowana przez lawinowo rozprzestrzeniającą się, podsycaną informację z otoczką interpretacji sensacyjnych w sekwencji wraż-liwość, spontaniczność, tłum, sterowanie. Czego efektem były niedawne przecież niewolnictwo, lincze, wędrówki ludów, wyprawy i najazdy, czy współczesne przykuwanie się do drzew, sprzeciwianie się cię-ciom sanitarnym lasów, szczepieniom ochronnym, lub budowie mostka dla potrzeb objazdu miasteczka zatłoczonego przez TIR-y na międzynarodowej drodze. Ale w sensie indywidualnym, ludzie borykają się z wieloma niedogodnościami, które stwarza im przyroda w swej naturalnej aktywności (rys. 14).
(1) https://www.sachsen-tourismus.de/pl/tematy-podrozy/kultura-i-sztuka/palace-i-zamki/park-puecklera-bad- muskau/?gclid=EAIaIQobChMI0dHw2fSm3QIV1eR3Ch11IgU5EAAYASAAEgJRBPD_BwE.
Rys. 14. Uprzątanie skutków naturalnej katastrofy. W dalekiej przeszłości takie szkody były elementem naturalnego procesu gromadzenia węgla atmosferycznego (C) na poczet, jak teraz wiemy, zaopatrzenia przyszłych
pokoleń ludzkości w zasoby kopalne surowców energetycznych; teraz problemy gospodarcze i społeczne są rozwiązywane zbiorowo i świadomie z dużym zaangażowaniem energii, czasu i środków, ale skutecznie;
[Members of the South Carolina National Guard assisting with clean up efforts in Caguas (członkowie Gwardii Narodowej Północnej Karoliny pomagają w usuwaniu skutków
katastrofy meteorologicznej w Portoriko);
(¢) Public Domain; File:20171007-SC National Guard in Puerto Rico (36846539124).jpg;
Created: 7 October 2017]
Świadomość zbiorowa jest bierną, statystyczną wypadkową, na ogół pozbawioną ekstremów, koncentracji i wzmocnienia świadomości indywidualnych. Jest raczej inercyjna, ale podlega łatwo wpły-wom zewnętrznym i wtedy bywa histeryczna. Jej „wartość dodana” staje się skuteczną siłą sprawczą w istotnym rodzaju sprzężeń zwrotnych w układzie ludzkość – przyroda, głównie tłumiącą „nowator-stwa”. Pod wpływem bodźców doktrynalnych świadomość „zbiorowa” przyjmuje także postacie eks-tremalne daleko wykraczające poza statystyczne średnie, czego efektem bywają apatia biedy, slumsy i fawele, ksenofobie, terroryzmy wobec obcych, opresjonowanie własnych społeczeństw i rewolucje pod chwytliwymi hasłami. Te właśnie sprzężenia między naturalnymi przeobrażeniami rzeczywistości a jej antropogenicznymi aspektami są selektywnie prezentowane w dalszej części tekstu, jako skutki i implikacje przemian ludzkiej populacji pod wpływem przeistoczeń jej otoczenia.
Przyczynkiem do problemu formowania świadomości tłumu i nieprzewidywalnych sprzężeń zwrotnych jest zdarzenie w Wielkiej Brytanii opisane przez byłego dyplomatę radzieckiego Y. Modina(1). Autor, nadzorujący siatkę szpiegowską w Anglii, w opowieści z czasu gdy był pełniącym obowiązki szefa ambasady, napisał: „Zostałem zaskoczony przez otaczający budynek rozwścieczony tłum(2)”. I dalej:
„Nie wiedząc co robić, odruchowo złapałem małego buldoga tulonego przez właścicielkę w ramionach i ucałowałem jego zaślinioną mordę. Mój gest przyjęto z głośnym aplauzem, a usatysfakcjonowani demonstranci rozeszli się do domów”.
(1) Y. Modin, Moja piątka z Cambridge; Wydawnictwo WAB (oryg. Mes cinq comarades de Cambridge, Robert Lafont, Paris 1994), s. 262.
(2) Budynek ambasady radzieckiej, gdyż okazało się, że w radzieckim sputniku umieszczono psa Łajkę bez zapewnie-nia jej możliwości powrotu na Ziemię, lub chociaż „godnej śmierci”. Podłączona do czujników rejestrujących jej stan zdechła tam po sześciu dniach; S.O.