Rola czynnika ludzkiego w bezpośrednim kształtowaniu własnego antropośrodowiska i spełnia-niu potrzeb życiowych jest silnie zróżnicowana, co można wykazać przez porównanie wartości PKB(1) z poziomem życia w danym kraju, określanym przez wyspecjalizowane agencje międzynarodowe (tab. 6).
W poniższej tabeli 6, wśród 10 wybranych państw w Europie, Niemcy są efektywnie zarządzane, bo mieszkańcy są najbardziej zadowolonymi ze swego losu porównując z przedstawionymi państwami.
W zamieszczonych w tabeli 6 krajach Azji najmniej zadowoleni są Hindusi, choć wyprzedzają Indonezję we wszystkich trzech rankingach (US News and World Report, Numbeo i WHR). Jest tu więc wyraźny rozziew między parametrami a subiektywnym odbiorem rzeczywistości, wynikający niewątpliwie ze społecznych uwarunkowań.
(1) Cytowane w tym opracowaniu wartości PKB przypadające na osobę różnią się drastycznie w poszczególnych tabelach, co wynika z faktu, że są one cytowane z różnych źródeł, lub określane przez autora dzielącego PKB państwa przez liczbę ludności.
Na końcu świata po kilkudziesięciu latach zamiast sanek, psów i namiotu
https://eoimages.gsfc.nasa.gov/images/imagerecords/76000/76659/southpole_aer_2011_lrg.jpg
Wszyscy żyjemy teraz w antropocenie, niezdefiniowanej jeszcze formalnie, ale już zaznaczającej się w osadach, w atmosferze i geomorfologii epoce człowieka(1).
Nazwa „Antropocenˮ obowiązuje. Ludzie przejęli Ziemię pod swoją opiekę. Teraz trzeba o Zie-mię dbać, bo stała się elementem wspólnego dobra. Jest przedmiotem, a zarazem domem, meblem i spiżarnią, których jakość i trwałość zależą od sposobu obchodzenia się z nią oraz jej wykorzystywania i roztropnej konserwacji. Żyjąc, ludzie tworzą niezbędne infrastruktury, ułatwiające korzystanie z Zie-mi, oraz w miarę bezkolizyjne współżycie w grupach. Biegiem wydarzeń i rozwojem antropośrodowiska powodują inwencja ludzka i ekonomia oraz społeczne aspekty zmian postaw ludzkich w przebiegu cza-su. Inwencja jest odzwierciedlona w postępach technologii i rozwoju techniki. Te z kolei wpływają na ogólny poziom życia, a wtórnie na rozrodczość i przyrost naturalny. Co jest zauważalne w rankingach krajów pod względem liczby patentów, wdrażania wynalazków oraz w wydajnościach i proporcjach udziałów w PKB rolnictwa, przemysłu i usług oraz przyrostu naturalnego, które są z kolei domeną ekonomii, a ściślej ekonomii sukcesu. Można wyróżnić nieformalnie dwie ekonomie sukcesu: dale-kosiężną i krótkoterminową. Dalekosiężna to badania naukowe, rozwój wyrafinowanych technologii
(1) Antropocene, https://www.smithsonianmag. com/science-nature/what-is-the-anthropocene-and-are-we-in-it -164801414/; https://quaternary.stratigraphy.org/ workinggroups/anthropocene/, http://science.sciencemag.org/content/
sci/340/6130/261.full.pdf;https://www.nature.com/news/anthropocene-the-human-age-1.17085.
Tabela 6
Związek poziomu życia z przesłankami ekonomicznymi w wybranych krajach
Jednostka/
Lądy/świat 148,940 7 505,1 127 000 26,8 51 536
EU 4,479 516,2 19 970 45,2 86 119
Polska 0,312 38,5 1 112 17,8 70 794 3,2/3,9 147,53/64,52 6,123
Rosja 17,098 142,3 4 000 17,3 51 701 4,4/1,8 107,34/56,37 5,810
USA 9, 834 326,6 19 360 17,2 122 547 8,0/5,4 182,67/52,99 6,886
Chiny 9, 597 1379,3 23 120 22,4 35 288 6,8/4,2 99,07/51,33 5,246
Indie 3,287 1281,9 9 447 10,2 27 208 4,5/2,1 121,61/56,85 4,190
Indonezja 1,905 260,6 3 243 12,9 25 103 2,2/1,9 107,81/54,37 5,093
Japonia 0,378 126,5 5 405 34,3 77 879 9,5/6,7 184,25/87,31 5,915
Niemcy 0,357 80,6 4 015 43,8 81 595 9,6/8,4 189,13/63,84 6,965
Czechy 0,079 10,7 372,6 39,9 69 406 2,7/2,9 162,03/72,11 6,711
Francja 0,644 67,1 2 826 51,8 91 757 9,2/5,7 164,33/54,04 6,489
poznawczych, eksploracje przestrzeni pozaziemskiej(1) oraz subatomowej. W skutkach ubocznych nale-ży wymienić poprawiający się stan gospodarki i jej jakość przez udostępnianie wynalazków roboczych dla nauki, ale przydatnych w życiu codziennym, jak miniaturyzacja, powłoki ochronne, łączność dale-kosiężna bezprzewodowa, nawigacja satelitarna oraz komputeryzacja i zbiory danych.
Natomiast ekonomia krótkoterminowa to: księgowość, drobna przedsiębiorczość i wszelkie usłu-gi, przynoszące największe korzyści gospodarkom nowoczesnych krajów. Inwencja, postęp technologii i techniki, poziom życia, rozrodczość i przyrost naturalny zależą od tej ekonomii krótkoterminowej.
Wpływa korzystnie na rankingi „postępowości” krajów – patenty, wynalazki i proporcje wzajemne wy-dajności rolnictwa, przemysłu i usług. Ale jednak, w praktyce, ekonomia krótkoterminowa powoduje spowalnianie koniunktury, bo nie dopinguje działań wyprzedzających, nie sprzyja rozwojowi badań podstawowych i tym samym nauki.
Najbardziej istotnym w ekonomii antropocenu jest zespół sprzężeń zwrotnych związanych z nie-właściwym postępowaniem człowieka w jego środowisku. Ludzie w swej aktywności życiowej pobiera-ją, przetwarzapobiera-ją, konstruupobiera-ją, spożywapobiera-ją, niszczą, odrzucają dobra naturalne i przetworzone, w zakresie czynności niezbędnych im do egzystencji w subiektywnym, lokalnym rozumieniu. Laura Parker i Randy Olson, oraz kilku innych autorów zajęli się w Nat. Geogr. Magazine (NGM, 06–2018) próbą zobrazo-wania i podsumozobrazo-wania relacji człowiek–plastik–środowisko, jako drobnego wycinka ludzkiej życiowej aktywności, nad którą jeszcze można by zapanować, mając dobre systemy komunikacji społecznej(2).
Timothy Gorton Ash (TGA 2016) w swojej książce na temat zinternetyzowanego społeczeństwa ludzkiego, porusza, na kilkuset stronach, problem sprzężeń zwrotnych postgutenbergowskiej ery – ery upowszechnienia komunikacji zdalnej. Istotne tu jest spostrzeżenie, że ten sam wynalazek Internetu wywołuje tak różne skutki sprzężeń zwrotnych o zasięgu globalnym, w zależności od określonych po-litycznie punktów widzenia. Bez wnikania w pogłębioną analizę poglądów TGA można uogólnić jego spostrzeżenia, że w miarę doskonalenia elektronicznych metod komunikacji, gromadzenia i synchro-nizacji rozprzestrzeniania danych, pojawia się coraz więcej negatywnych ubocznych i bezpośrednich skutków upowszechnienia Internetu, tabletów, smartfonów i uzyskiwanych za ich pomocą informacji(3). Drugim spostrzeżeniem TGA jest wtórność gutenbergowskiego wynalazku – byli przed nim inni.
Ale Gutenberg wpasował się w sprzężenia zwrotne potrzeb rozpowszechniania, bogatej już wówczas, ręcznie przepisywanej literatury sakralnej i świeckiej, oraz szerzącej się umiejętności pisania i czyta-nia. Niestety, obecnie jest coraz mniej refleksyjnego czy krytycznego odbioru, a więcej przekłamań i deformowania opinii publicznej(4), z korzyścią dla złoczyńców oraz cynicznych biznesmanów. U pod-staw zaostrzania się negatywnych skutków rozprzestrzeniania informacji, nie tylko internetowej, ale i telewizyjnej i radiowej oraz plakatowej, leży mocno tkwiące w ludziach atawistyczne poczucie ko-nieczności dbania o własne dobro, co w warunkach demokratyzacji świata jest związane z poczuciem
(1) Przykład dodatniego sprzężenia zwrotnego w poznawaniu świata: osiągnięcia powodują konieczność dalszych badań – „New research emerging from the final orbits of NASA’s Cassini spacecraft represents a huge leap forward in our understanding of the Saturn system – especially the mysterious, never-before-explored region between the planet and its rings. Some preconceived ideas are turning out to be wrong while new questions are being raised”. (Nowe zagadnienia badawcze wyłaniają się z (danych) z ostatnich orbit NASA satelity Cassini, stanowiących znaczny krok w (poznaniu i) rozu-mieniu (planety) Saturn – szczególnie jej tajemniczych, nigdy wcześniej nie badanych obszarów między powierzchnią planety, a pierścieniami jej satelitów naturalnych. Niektóre dotychczasowe poglądy okazują się błędne, a równocześnie pojawiają się nowe zadania badawcze). Groundbreaking Science Emerges from Ultra-Close Orbits of Saturn, https://www.nasa.gov/cassini, https://saturn.jpl.nasa.gov, [This message was sent to so@igf.edu.pl from jplnewsroom@jpl.nasa.gov], https://www.jpl.nasa.
gov/news/news.php? feature=7251&utm_source=iContact &utm_medium=email&utm_campaign=nasajpl&utm_content=-cassini20181004 [dostęp: 5.10.2018].
(2) https://www.nationalgeographic.com/ 06.2018, 233(6); https://www.itf-oecd.org/all-transport, https://www.itf- oecd.org/documents/all-transport/ 9?f[0]=field_theme_tax%3A6&f[1]=field_ category_ tax%3A9.
(3) T.G. Ash, Free Speech – Ten Principles for a Connected World 2016 (polskie wydanie: Wolne Słowo – Dziesięć zasad dla połączonego świata, Znak, Kraków 2018, s. 1–672.
(4) Tamże, s. 106–122.
zawiści i chęci posiadania. „Mieć lepsze, lub więcej, niż ten równy mi sytuacyjnie”(1). Gdyby nie zawiść komparatywna (porównawcza), to dotychczasowe wysiłki i wydatki militarno-obronne mogłyby być wykorzystane do bezpośredniej poprawy warunków ludzkiego życia na całej Ziemi, a zarazem znacznej poprawy stanu zachowania naturalnego środowiska człowieka. Jednak bez mentalnej i infrastruktu-ralno-militarnej intarsji w społeczeństwach, nie byłoby możliwości wykorzystania tych „marnotrawio-nych” na cele militarne środków i wysiłków. Powodem byłby brak poczucia konieczności podejmowa-nia wysiłków w celu poprawiapodejmowa-nia świata i rzeczywistości.
Kanony współczesnej poprawności liczą niewiele lat, a kształtowanie mentalności przeważającej liczby współczesnych (2018 rok) mieszkańców globu ziemskiego odbywało się w aurze głębokiej niepo-prawności etycznej, moralnej, poglądowej i wszelakiej innej. Czyli w całym zakresie stosunków społecz-nych, polityczspołecz-nych, ekonomii i całego obszaru stosunków ludzi z otaczającym środowiskiem. Jednak zmiany mentalne następowały i nadal następują bardzo szybko, lecz są kontrolowane przez wiele sprzę-żeń zwrotnych wynikających z tradycji, dominującej kultury i regionalnych uwarunkowań historycz-nych. Stają się więc coraz bardziej zróżnicowane pod względem zaawansowania rozwoju, spostrzegaw-czości i wrażliwości na różne przejawy niepoprawności wobec przyjętych kanonów. Zarówno w sferze wychowywania potomstwa, jak i stosunku do otaczającej przyrody, oraz w stosunkach międzyludzkich, zapewniania bezpieczeństwa nienaruszalności osobistej – fizycznej, moralnej i psychicznej, współcze-sne cywilizacje stały się silnie wyczulone na przejawy odstępowania od zawężanych norm prawnych i zwyczajowych z minimalnymi marginesami swobody. Co w sprzężeniu zwrotnym powoduje znaczne utrudnienia funkcjonowania zwykłych ludzi, którym nie wolno postępować, jak jeszcze niedawno było można, czyli np. dać klapsa nieznośnemu potomkowi, czy hałasować w lesie (wobec niedawnego „nie hałasuj, nie jesteś w lesie”). Są jednak i w tym, sprzężenia zwrotne między wymaganiami purytańskiej cywilizacji, a jej doraźnymi potrzebami rozwojowymi. Czego przejawem jest na przykład poszukiwanie i eksploatowanie w dorzeczu Kongo minerałów litu i kobaltu (podobnie, jak w Brazylii przed kilkudzie-sięciu laty kwarcu) bez liczenia się z bezpieczeństwem geośrodowiska i pracy.
W 2017 uzyskano:
– około 48 000 ton litu:
- zasoby oszacowane: 16 mln, - stosunek zasoby/uzysk >333 000,
– 130 500 ton metali ziem rzadkich,
– 1 033 800 ton czystego grafitu (niezbędnego materiału do produkcji grafenu).
Norman Davies(2) odbywając krótką podróż dookoła świata i konfrontując obserwacje bieżące z erudycją i wiedzą historyka, przedstawia obraz całości globu ludzkiego, tak bardzo zmieniony w stosun-ku do obiegowych wyobrażeń czytelnika, i zmieniający się tak prędko, że aż wydaje się niewiarygodny.
A jednak jest dokładnie udokumentowany przez erudytę, więc z dużym prawdopodobieństwem jest prawdziwy. A to oznacza, że prognozowanie dalszego biegu dziejów ludzkości wypada „odglobalizować”.
(1) W kontekście chęci lub potrzeby „posiadania”, pojęcie „kamieni ozdobnych”, dobitniej biżuterii, służyć może, nawet nieintencjonalnie, wzbudzaniu pożądania przez innych. Sprzężenie zwrotne, które powoduje, że obiekt radości i piękna staje się przyczyną mizeroty i nieszczęść. Podobnie, jak zaborcze akcje zbrojne zamiast dostępu do zasobów energetycznych i innych mineralnych lub po prostu do wolnych obszarów przynoszą udrękę wojenną obu stronom (posiadaczom i zaborcom), a w przyszłości tendencjom odwetowym (por. treść Muzeum II Wojny Światowej oraz wstęp prof. Jack Lohmana do katalogu w wersji angielskiej (Praca zbiorowa, Wyd. Muzeum II Wojny Światowej 2016).
(2) N. Davies, Na krańce świata. Podróż historyka przez historię, przekład E. Tabakowska; Wyd. Znak Horyzont, Kraków 2017.
Globalizacja na tym etapie przemian i rozwoju ludzkości jest tylko pozorna. Mimo globalne-go rozpowszechnienia już tak wielu osiągnięć cywilizacyjno-technicznych, globalizacja jest utrudniana przez wiele okoliczności. Bowiem mentalność etniczna nie została ani upowszechniona, ani zglobali-zowana.
I dlatego nawet w drodze do wspólnych celów – wszechpokoju, ogólnego dobrobytu i zrówno-ważonego rozwoju globalnego – dynamika przemian społecznych jest tak zróżnicowana geograficznie, że drogi, po których ludzkość dąży, bywają splątane sprzecznościami, prowadzącymi w przeciwnych kierunkach.
Przejawem niemożności dążenia do wspólnego celu są sprzeczności, choćby w rozumieniu do-bra i zła, a szczególnie naturalne różnicowanie osobniczych kompetencji współżycia w globalnej masie ludzkiej. Zróżnicowania tych kompetencji wynikają z uwarunkowań genetycznych i stadialno-ewolu-cyjnych różnych ludzi i nieustannego hybrydyzowania się ich atawistycznych wrażliwości na otoczenie, przy równoczesnym osłabianiu wpływu tradycji, zwyczajów i zasad przynależnych do porządku rodzin-nego, grupowego i etnicznego.
Z biegiem czasu, każda grupa społeczna ulega swoistemu kształtowaniu tożsamości, odrębności i efektywności. Część efektów to nowe modele ludzkie, z pozoru podobne do standardów współ-czesnej „inteligencji”, ale mentalnie zdeformowane wielowymiarowo przez przerastające ich realia nowoczesności, technologii i wiedzy tworzących współczesną cywilizację. Nieużyteczne społecznie, mentalnie niezdolne do samoutrzymania, potrafią pasożytować i trwać nieludzko długo kosztem nor-malnej części społeczeństwa, co zostało dostrzeżone wnikliwie przez Dorotę Masłowską(1).