Aktualny stan upowszechnienia instytucji wynalazku tajnego na świecie J.W. Baxter w swoim leciwym już dziele utrzymuje, że w skali świato-wej instytucja wynalazku tajnego znana jest większości jurysdykcji i wy-mienia wprost Bangladesz, Belgię, Brazylię, Danię, Finlandię, Grecję, Ho-landię, IrHo-landię, Jugosławię, Kanadę, Niemcy (zarówno NRD jak i NRF), Norwegię, Pakistan, Polskę, Szwecję, Republikę Południowej Afryki oraz Związek Radziecki jako państwa, w których – na zasadzie wyjątku od powszechnie stosowanej reguły niemożności patentowania wynalazków tajnych, pozostających pod ochroną wyłącznie jako tajemnica niejawna
2 Zob. szerzej np. A.A. Schwartz, The corporate preference for trade secret, „Ohio State Law Journal” 2013, t. 74, nr 4, s. 623–668; w piśmiennictwie polskim np. A. Kopff, Konstrukcje cywilistyczne w prawie wynalazczości, Wydawnictwo Prawnicze, Warsza-wa 1978, s. 185 i n.
3 Zob. rozdział Aktualność idei utajniania wynalazków.
– możliwe jest uzyskanie na wynalazkach tajnych ochrony patentowej4. A. Keukenschrijver w aktualnej pracy wymienia jako systemy prawne, w których przewidziano możliwość utajniania wynalazków, Austrię, Cze-chy, Danię, Francję, Hiszpanię, Holandię, Luksemburg, Macedonię, Pol-skę, Portugalię, Serbię, Słowację, Słowenię, Szwajcarię, Szwecję, Turcję, USA, Wielką Brytanię5. Niektóre z krajowych uregulowań tej instytucji są całkiem świeżej daty6, wskazać można też przykłady wzrostowej w ostat-nich latach tendencji, gdy chodzi o liczbę wynalazków uznawanych za wynalazki tajne7. Godzien odnotowania w tym miejscu jest też artykuł H.-J. Breitha w którym autor dowodzi, że koncept ochrony wynalazków jako wynalazków tajnych nie jest bynajmniej zimnowojennym reliktem8. Aktualna kondycja tej instytucji, to, czy przeżywa ona swój schyłek czy też renesans, trudna jest jednak do jednoznacznego zdefiniowania z uwagi na problemy w dostępie do danych dotyczących jej stosowania, ale też z uwagi na fakt, że instytucja ta jest, w ogólności i po prostu, stosowana rzadko; wymagałoby zatem wychwycenia, że jest ona stosowana jeszcze rzadziej niż kiedyś, co może być w przekonaniu autora niniejszej pracy sła-bo dostrzegalne w liczbach bezwzględnych obrazujących ilości przypadków utajnienia wynalazków w poszczególnych okresach, o ile w ogóle byłyby dostępne. Wynalazki w ten czy inny sposób mogące dotyczyć obronności lub bezpieczeństwa państwa stanowią ledwie ułamek całkowitej liczby roz-wiązań wpływających do urzędów patentowych. Stosowanie instytucji wy-nalazku tajnego polega na wywłaszczeniu uprawnionego do wywy-nalazku, co
4 J.W. Baxter, World patent law and practice, t. 1, Sweet & Maxwell 1973, s. 27.
5 A. Keukenschrijver [w:] Patentgesetz, founded by R. Busse, edited by A. Keukenschri-jver, De Gruyter, Berlin 2013, s. 1015.
6 Np. w Bułgarii – zob. Наредба за секретните патенти, приета с постановление на Министерския съвет № 331 от 20.12.2008 г., обн. ДВ бр. 2/09.01.2009 г., Държавен вестник No. 2/9.1.2009.
7 W USA co najmniej jednym orzeczeniem o utajnieniu (secrecy order) wydawanym na podstawie 35 U.S. Code Chapter 17 (dawniej: Invention of Secrecy Act 1952) obję-tych było w 2010 r. ponad 5100 patentów, co oznacza wzrost o 1% w porównaniu z rokiem ubiegłym i o 5% w okresie od 2004 r. – J. Maune, Patent secrecy orders:
fairness issues in application of Invention of Secrecy Act, „Texas Intellectual Property Law Journal” 2011–2012, t. 20, s. 472.
8 H.-J. Breith, Sind die gesetzlichen Regelungen über die Geheimhaltung von Patenten und Gebrauchsmustern noch zeitgemäß?, „Gewerblicher Rechtsschutz und Urheber-recht” 2003, nr 7, s. 587–592.
już samo w sobie jest zdarzeniem wyjątkowym. Wywłaszczenie to dokonu-je się z uwagi na bardziej hipotetyczne niż realne zagrożenia, rodzi ono też konieczność zapłaty uprawionemu odszkodowania – możliwe, że w kon-kretnym wypadku bardzo wysokiego – są to również przyczyny, które po-wodują, że w relacji do całkowitej liczby zgłaszanych wynalazków i w licz-bach bezwzględnych liczba wynalazków uznawanych za tajne jest bardzo mała9. Pod uwagę należy też wziąć fakt, że istnieje pewna ciemna licz-ba wynalazków dokonywanych np. w działalności wojska, które w ogóle nie są zgłaszane do Urzędu, aby następnie po utajnieniu zostać ujęte w sta-tystkach. Część spośród tych wynalazków w ogóle nie jest zresztą w ten sposób klasyfikowana, stanowiąc element dorobku szeroko pojętej myśli innowacyjnej generowanej przez służby państwowe. Wydaje się jednak, że wzrost zainteresowania zagadnieniami bezpieczeństwa narodowego, jaki nastąpił i postępuje po ataku terrorystycznym 11 września 2001 r., sprzy-ja tendencji do co najmniej utrzymywania przez krajowe legislatury tej instytucji jako składnika instrumentarium krajowego prawa patentowego, a być może również częstszemu z niej korzystaniu.
Wynalazczość tajna w ogłoszeniach Urzędu Patentowego RP o zdjęciu klauzul tajności
Cennym źródłem poznania praktyki Urzędu Patentowego RP (niestety tylko tej dawniejszej) w zakresie zarządzania wynalazczością tajną są pu-blikowane przez Urząd od 2008 r. ogłoszenia o zdjęciu klauzul tajności z udzielonych jeszcze w poprzednim stanie prawnym, na gruncie usta-wy z 1972 r. o usta-wynalazczości, usta-wynalazków tajnych. Zostały one ujęte
9 Urząd Patentowy RP załatwił odmownie – skądinąd słusznie – wniosek autora niniej-szej pracy o udostępnienie jako informacji publicznej informacji o liczbie wynalazków i wzorów użytkowych uznanych w ostatnich latach za wynalazki tajne. Już jednak M. Staszków (Zarys prawa wynalazczego, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1974, s. 250, pominięto cytat) pisał o wynalazkach tajnych, że „[a]ni w praktyce naszego Urzędu Patentowego, ani za granicą nie są to dziś częste wypadki, tak np. we Francji w 1966 r. na 49500 zgłoszeń uznano za tajne zgłoszenia zaledwie 36 wynalazków”.
J. Rybiński (System zarządzania innowacjami w resorcie obrony narodowej, Wydaw-nictwo Wojskowej Akademii Technicznej, Warszawa 2007, s. 82) przytacza nastę-pujące liczby patentów na wynalazki tajne udzielonych w latach 1996–2000 przez Urząd Patentowy RP (na gruncie ustawy z 1972 r. o wynalazczości): 1996 r. – 11 patentów, 1997 r. – 11, 1998 r. – 2, 1999 r. – 7, 2000 r. – 3, zaznaczając, że w la-tach 80. patentów takich udzielano ok. 20 rocznie.
w (kompletnym na chwilę obecną) zestawieniu (tab. 1) zamieszczonym na końcu niniejszego artykułu. Analizując te dane, należy dojść do nastę-pujących wniosków:
1. Utajniane przez Urząd Patentowy RP były i prawdopodobnie nadal są przede wszystkim wynalazki, które – jak można wnosić z ich tytułów – są rozwiązaniami o przeznaczeniu ściśle militarnym, jakkolwiek są tu również rozwiązania o charakterze tzw. dóbr podwójnego zastoso-wania (double use goods) – z zakresu kryptografii, techniki lotniczej czy techniki minerskiej.
2. Dysponujemy w ramach tego zestawienia kompletem wynalazków o numerach rejestru tajnego 0273–0323 zgłoszonych do opatentowa-nia w latach 1972–1977, co ostrożnie pozwala szacować średniorocz-ną liczbę patentów tajnych udzielonych przez Urząd Patentowy w tym okresie na 10. Dodać do nich należy trudną do ustalenia liczbę wyna-lazków tajnych, które, zgłoszone do Urzędu, ochrony patentowej jed-nak nie uzyskały, oraz ciemną liczbę wynalazków, które w ogóle nie zostały, chociaż mogły, zostać zgłoszone do opatentowania i ochronę patentową uzyskać lub jej nie uzyskać, a jednocześnie mogłyby w tej sytuacji zostać uznane za wynalazki tajne.
3. Wszystkie odtajnione obecnie wynalazki zostały zgłoszone do ochrony w dacie, gdy sektor prywatny gospodarki po prostu nie istniał, trudno zatem dziwić się, że zgłaszającymi są tu wyłącznie państwowe uczelnie i instytuty badawcze. Z tych samych względów, a dodając do tego jesz-cze ryzyko represji ze strony komunistycznego reżimu, nie należy dziwić się nieobecności wśród podmiotów uprawnionych osób fizycznych10. 4. Patenty tajne odtajnione w 2014 r. (ostatnie pozycje w tabeli)
odtaj-nione zostały krótko po upływie ich 20-letniego (przedłużonego w ak-tualnym stanie prawnym) okresu ochrony patentowej. Być może jest
10 W tym drugim przypadku mamy zresztą do czynienia ze zjawiskiem o trwałym charak-terze, niezależnym od ustroju politycznego, zależnym natomiast, jak się zdaje, od rygo-ryzmu krajowych uregulowań dostępu do broni. Polska ustawa z dnia 21 maja 1999 r.
o broni i amunicji (Dz. U. z 1999 r. Nr 53, poz. 549) jest zaś w tym zakresie nader restryktywna – m.in. z jej art. 6 wynika, że przeróbki broni, także te dokonywane w ra-mach testowania nowego produktu, powinny być traktowane jako wyrób broni i w kon-sekwencji są dozwolone na podstawie koncesji udzielanej zgodnie z ustawą z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym (Dz. U. z 2012 r., poz. 1017, z późn. zm.).
to przypadkowa zbieżność, wypada jednak zauważyć, że sam w so-bie upływ okresu ochrony nie jest przesłanką do zdjęcia z wynalazku klauzuli tajności – wynalazek pomimo upływu lat może pozostawać nieznany osobom trzecim, a jednocześnie wciąż zachowywać wartość jako informacja niejawna. Zwrócić należy w tym aspekcie uwagę na jednoznaczne brzmienie przepisu ustawy, mówiącego, że z upływem okresu 20 lat od daty zgłoszenia, zgłoszenia wynalazków tajnych
„uważa się za niebyłe” (art. 60 ust. 1 i 2 P.w.p.). Uznanie za „nieby-łe” oznacza, że Urząd nie powinien w stosunku do tych zgłoszeń po-dejmować żadnych dalszych czynności, w tym również nie powinien ogłaszać o ich „niebycie”. Analogicznie, w przekonaniu autora niniej-szej pracy, powinien Urząd postępować w odniesieniu do udzielonych w poprzednim stanie prawnym patentów tajnych.