Aktywność fizyczna odgrywa ważną rolę w rozwoju fizycznym, społecznym i psychicznym w okresie dzieciństwa i adolescencji, a także jest istotnym elementem prozdrowotnego stylu życia. Ruch stymuluje i wspomaga prawidłowy rozwój fizyczny dzieci młodzieży i kompensuje dużą ilość czasu spędzoną w pozycji siedzącej podczas zajęć szkolnych (Woynarowska, 2013). Poprzez udział w zajęciach sportowych dzieci i młodzież uczą się radzić sobie z wysiłkiem fizycznym, doświadczają sukcesów i porażek, współpracują z innymi, a także odreagowują napięcia emocjonalne.
Ćwiczenia fizyczne są również wskazywane przez dorosłe osoby badane jako najbardziej korzystny sposób zmiany wyglądu (Głębocka, 2009). Systematyczna aktywność fizyczna może pozytywnie wpływać na wizerunek ciała bezpośrednio lub pośrednio - poprzez spadek wagi ciała i poprawę zdrowia fizycznego. Uważa się ją również za podstawowy czynnik zabezpieczający przed nadmiernym przyrostem masy ciała (Bensimhon, Kraus i Donahue 2006 za: Łuszczyńska 2012).
W ostatnich latach odnotowuje się zmniejszenie aktywności fizycznej wśród
Sundgot-Borgen, 2012; Dweyer i wsp., 2006; Finne i wsp., 2011; Mazur, 2011;
Świderska-Kopacz, Marcinkowski, Janikowska, 2008; Woynarowska, 2013). Do spadku aktywności fizycznej młodzieży przyczynia się zmiana wzorców spędzania wolnego czasu. Rozwój elektronicznych mediów i spostrzeganie ich przez dzieci i młodzież jako atrakcyjnych form rozrywki powoduje przeznaczanie większej ilości czasu na oglądanie telewizji oraz korzystanie z komputera i Internetu, a tym samym poświęcanie mniejszej ilości czasu na rekreację i zajęcia sportowe (Mazur, 2011).
Według wskazań WHO zalecany poziom aktywności fizycznej dla młodzieży to 60 minut umiarkowanego i intensywnego wysiłku fizycznego codziennie przez 7 dni w tygodniu (Mazur, Małkowska-Szkutnik 2011).
Polska w porównaniu z innymi państwami Europy i Ameryki Północnej biorącymi udział w Międzynarodowych Badaniach Zachowań Zdrowotnych Młodzieży Szkolnej HBSC charakteryzuje się niskim odsetkiem aktywnych fizycznie nastolatków (Mazur, 2011). Dane z badań z 2002 i 2010 roku pokazują, że odsetek adolescentów osiągających zadowalający poziom aktywności fizycznej spada w kolejnych etapach dorastania (Mazur, 2011; Woynarowska, Kołoło, 2003). Według raportu HBSC z 2010 roku odsetek młodzieży osiągającej zalecane minimum aktywności fizycznej wynosił: w wieku 11-12 lat - 27,3%, w wieku 13 lat – 17,8%, w wieku 15 lat – 16,2%, a wieku 17-18 lat – już tylko 10,3%. Dane z raportu potwierdzają dysproporcje w aktywności fizycznej dziewcząt w stosunku do aktywności chłopców. Dla przykładu w badaniach w 2010 roku zalecany poziom aktywności fizycznej spełniało 17,9% 17-18 letnich chłopców i tylko 4,2% 17-18 – letnich dziewcząt.
Badania dotyczące aktywności fizycznej w okresie dorastania pokazują powiązania pomiędzy ilością czasu przeznaczonego na aktywność fizyczną a wizerunkiem ciała adolescentów. Zależności pomiędzy wizerunkiem ciała i podejmowaniem aktywności fizycznej w okresie dorastania są prawdopodobnie dwukierunkowe. Uczestnictwo w sporcie może wiązać się ze wzrostem samooceny swojego ciała, ale osoby z pozytywnym wizerunkiem ciała mogą chętniej angażować się w aktywność fizyczną. Z kolei negatywny wizerunek ciała może stać się barierą w podejmowaniu aktywności fizycznej.
Wielu badaczy sugeruje, że nasilone w okresie dorastania niezadowolenie z wyglądu u adolescentów, zwłaszcza u dziewcząt, oraz koncentracja na wizerunku ciała może znacząco utrudniać zaangażowanie się w aktywność fizyczną (Crocker
i wsp., 2006; Dyweyer, 2006; Finne i wsp., 2011; Neuman-Sztainer, i wsp., Niven i wsp., 2009; Bratland-Sanda, Sundot-Borgen, 2012). Badania Alisy Niven i współpracowników (2009) wykazały, że dziewczęta, które charakteryzowały się wysokim lękiem o własną atrakcyjność fizyczną i ćwiczyły po to, aby zmienić swój wygląd, w rezultacie mniej angażowały się w aktywność fizyczną. Inne longitudinalne badania adolescencyjnych dziewcząt pokazały, że wraz z wiekiem (w późnej adolescencji) lęk o własny wygląd stanowi barierę w podejmowaniu aktywności fizycznej (Crocker i wsp., 2006).
Badania prowadzone przez Emily Finne i współpracowników (2011) wśród adolescentów w wieku od 11 do 17 lat w Niemczech pokazały, że niezadowolenie z wyglądu jest predyktorem zmniejszającej się w kolejnych etapach dorastania aktywności fizycznej u adolescentów obu płci. Zarówno u dziewcząt jak i chłopców ocena swojego ciała jako „zbyt grubego” wiązała się z spadkiem aktywności fizycznej, lecz zależność ta była silniejsza u dziewcząt. Z kolei u dorastających chłopców silniejszym predyktorem zanikającej aktywności sportowej było spostrzeganie swojego ciała jako „zbyt szczupłego” i efekt ten był silniejszy w kolejnych etapach dorastania. Podobnie w badaniach nad aktywnością fizyczną norweskich adolescentów przeprowadzone przez Solfrid Bratland-Sanda i Jurunn Sundot-Borgen (2012) potwierdziły negatywną korelacje między niezadowoleniem z wyglądu chłopców a ich cotygodniowym czasem przeznaczonym na aktywność fizyczną.
Badania fokusowe przeprowadzone wśród adolescencyjnych dziewcząt przez Johna Dweyera i współpracowników (2006) pokazały, że dziewczęta spostrzegają różne bariery w angażowaniu się w aktywność fizyczną, wśród których wymieniły:
brak czasu, zaangażowanie w czasie wolnym w aktywności związane z technologią, wpływ rówieśników, rodziców i nauczycieli, rywalizację w zajęciach sportowych, koszty zajęć i trudności z dotarciem na zajęcia sportowe, a także koncentrację na ciele.
Rodzice i nauczyciele mobilizują ich i wolą, aby chodziły na zajęcia pozalekcyjne, które pomogą im rozwinąć przyszłą karierę zawodową niż na zajęcia sportowe. Z kolei rówieśnicy badanych dziewcząt wolą spędzać czas na innych rozrywkach niż aktywność fizyczna. Ulegają więc presji przyjaciół - zamiast samotnie uprawiać sport.
Ważną barierą było w aktywność sportowej, zdaniem badanych dziewcząt, było doświadczenie miesiączki. Dziewczęta wstydziły się oceny swojego ciała w strojach sportowych i w trakcie aktywności fizycznej ze strony płci przeciwnej. Badane
w aktywność ruchową. Ich zdaniem aktywne sportowo kobiety wyglądają niekorzystnie i mało kobieco.
Ważnym zagadnieniem w odniesieniu do podejmowania aktywności fizycznej przez młodzież są motywy podejmowania ćwiczeń. Z badań przeprowadzonych wśród dorosłych osób wynika, że kobiety ćwiczą w celu zrzucenia wagi, a mężczyźni po to, by podnieść swoją atrakcyjność (Silberstein, Striegel-Moore, Timko, Rodin, 1988 za:
Głębocka 2009). Badania przeprowadzone przez Solfrid Bratland-Sanda i Jurunn Sundot-Borgen (2012) wśród norweskich adolescentów pokazały, że badana młodzież kierowała się różnymi motywami w podejmowaniu aktywności fizycznej w zależności od poziomu niezadowolenia z wylądu, nasilenia symptomów zaburzeń jedzenia i poziomu dążenia do umięśnienia (drive for muscularity). Chłopcy, którzy doświadczali niezadowolenia z wyglądu, znacząco mniej poświęcali czasu w ciągu tygodnia na aktywność fizyczną. Zarówno chłopcy jak i dziewczęta przejawiający wysoki poziom dążenia do umięśnienia nie ćwiczyli dla rozrywki, lecz stosowali głównie treningi siłowe w celu rozbudowy mięśni. Z kolei chłopcy i dziewczęta przejawiający wysoki poziom niezadowolenia z wyglądu i symptomy zaburzeń jedzenia, w podejmowaniu aktywności fizycznej kierowali się potrzebą zredukowania wagi. Autorzy potwierdzili w badanej grupie słabą korelację pomiędzy ćwiczeniami dziewcząt z wyższym poziomem niezadowolenia z wyglądu i dążenia do szczupłości a podejmowaniem przez nich ćwiczeń w celu poprawy wyglądu, a także u chłopców z doświadczeniem niezadowolenia z wyglądu. Inne badania potwierdzają, że pacjenci z zaburzeniami odżywiania częściej stosują uzależniające ćwiczenia (NcNamara, McCabe, 2006).
Aktywność fizyczna jest podstawowym elementem zdrowego stylu życia.
Pomimo tego, badacze zwracają uwagę na zjawisko nadmiernego i szkodliwego dla zdrowia psychicznego i fizycznego zaangażowania w aktywność fizyczną młodzieży i osób dorosłych. W literaturze przedmiotu na opisanie tego zjawiska używa się terminów: „uzależnienie od ćwiczeń fizycznych” (exercise addiction), „zależność od ćwiczeń” (exercise dependence), „ćwiczenia przymusowe” (obligatory exercise) lub
„kompulsywne ćwiczenia” (compulsive exercising) (Guszkowska, 2012; McCabe, Ricciardelli, 2004). Aktywność fizyczna osób uzależnionych od ćwiczeń nabiera charakteru zrutynizowanych regularnych treningów odbywanych co najmniej raz dziennie. Osoby zaangażowane w tę aktywność ćwiczą pomimo doznanych kontuzji, dolegliwości fizycznych oraz kosztem relacji przyjacielskich i partnerskich.
W literaturze przedmiotu rozpatruje się związki pomiędzy uzależniającymi ćwiczeniami a zaburzeniami jedzenia i dysmorfią mięśniową. Intensywne ćwiczenia fizyczne u osób cierpiących na zaburzenia odżywiania, zwłaszcza na anoreksję, są jednym ze sposobów restrykcyjnego kontrolowania masy ciała, a u mężczyzn cierpiących na dysmorfię mięśniową środkiem do uzyskania umięśnionej sylwetki ciała. Badania potwierdzają, że zaangażowane w uzależniające ćwiczenia współwystępuje w anoreksji i bulimii o typie nieprzeczyszczającym (Davids i wsp.
1995; Loumidis, Wells, 2001). W zaburzeniach odżywiania zarówno restrykcyjne odchudzanie, jak i intensywne ćwiczenia nie służą zdrowiu i mają charakter obsesyjno-kompulsywnych zachowań. Dają one pacjentowi poczucie panowania nad sobą i swoim ciałem i prawdopodobnie podtrzymują mechanizm działania choroby (Davids i wsp. 1995). Badacze zastanawiają się, czy samo stosowanie kompulsywnych ćwiczeń predysponuje do rozwoju zaburzeń odżywiania. Nie znaleziono jednak jednoznacznego potwierdzenia tej tezy. Badana Marity McCabe i Maureen Vincent (2002) z użyciem skali do badania uzależniających ćwiczeń pokazały, że 5,4%
adolescencyjnych chłopców i 5,5% adolescencyjnych dziewcząt jest zaangażowanych w uzależniające ćwiczenia.
ROZDZIAŁ V
WSPARCIE SPOŁECZNE JAKO ZASÓB DOBROSTANU PSYCHICZNEGO