Aktywność naukowa

Działalność naukowa pracowników Uniwersytetu, obok pracy dydaktycznej, stanowi miernik żywotności katedr i zakładów. Wśród ówczesnych naukowców UP reprezentujących najwyższy poziom naukowy wyróżnić należy: Józefa Ko-strzewskiego (archeologa), Floriana Znanieckiego (socjologa), Edwarda Taylora (ekonomistę), Stanisława Pawłowskiego (geografa), Józefa Paczoskiego (botanika) oraz Jana Rutkowskiego, Kazimierza Tymienieckiego i Adama Skałkowskiego

90 Tamże, s. 54.

5. Grupa absolwentów Studium Wychowania Fizycznego z 1932 r. W pierwszym rzędzie drugi od lewej prof. dr hab. Eugeniusz Piasecki

5. Aktywność naukowa

(historyków). Do tego grona dołączyć należy także Eugeniusza Piaseckiego, Waleriana Sikorskiego, Włodzimierza Missiurę i psychologa Stefana Szumana.

W drugiej połowie lat dwudziestych XX w. znani byli także uczeń Ireneusza Wierzejewskiego – Wiktor Dega, ortopeda, aktywny na polu gimnastyki lecz-niczej⁹¹, a także uczeń szkoły antropologicznej Jana Czekanowskiego – Karol Stojanowski oraz uczeń Eugeniusza Piaseckiego w zakresie fizjologii sportu – Eligiusz Preisler. Dzięki nim poznański ośrodek zasłynął jako realizujący szeroki zakres tematyczny z różnych dziedzin nauki, stroniący od wąskiej specjalizacji.

Piasecki całą twórczość okresu międzywojennego zamknął ok. 50 praca-mi (nie licząc recenzji, omówień i artykułów sprawozdawczo-informacyjnych).

Już w pierwszych latach okresu poznańskiego uwidoczniło się jego zaintere-sowanie historią kultury fizycznej. W 1920 r. opublikował artykuł pt. Krytycz-ny przegląd systemów gimnastyczKrytycz-nych, w którym w sposób bardzo krytyczKrytycz-ny ocenił system Heberta oraz podkreślił, że jest przeciwnikiem systemu niemie-ckiego Jahna i Spiessa, a zwolennikiem systemu Lingów i ich kontynuatorów.

Na uwagę zasługuje także artykuł, w którym dokonał syntezy staropolskiej kultury fizycznej. Pojawienie się monografii pt. Dzieje wychowania fizycznego (w 1925 r.) wypełniło lukę w zakresie tego typu opracowań w Polsce. Książkę przyjęto życzliwie, przychylną recenzję przygotował wybitny anatomopatolog prof. Stanisław Ciechanowski z UJ⁹². W 1929 r. Piasecki opublikował drugie jej wydanie, rozszerzając wiadomości o wiek XIX i XX oraz o kierunki nowoskan-dynawskie, czyli zmodernizowane kierunki gimnastyki szwedzkiej⁹³.

Następna praca prof. Piaseckiego pt. Zarys teorii wychowania fizycznego (1931) miała charakter pionierski, poprzedzały ją badania analityczne oraz drob-niejsze artykuły i referaty. Kolejną dziedziną, którą zajmował się Piasecki, były zabawy ruchowe. Pisał o nich jeszcze przed przybyciem do Poznania, ale ciągle dostrzegał konieczność monograficznego opracowania tej tematyki i wyrażał żal z powodu braku badań w odniesieniu do genezy pierwiastków rodzimych. Dlate-go w 1928 r. stworzył wspomnianą ankietę, pozwalającą przybliżyć w szczegółach genezę zabaw, ich związki z kulturą narodową, wędrówki oraz przemiany pod wpływem środowiska itp. Pierwsze wyniki analizy odpowiedzi ankietowych za-warł w artykule Zabawy i gry ludowe w Polsce w zbiorowym dziele Wiedza o Pol-sce z 1932 r. Zaangażował do tego zespół współpracowników nie tylko z ośrodka poznańskiego. W 1938 r. gotowe dzieło złożył w wydawnictwie. Jednak druk przeciągał się, a zbliżająca się wojna udaremniła publikację książki. Sport absor-bował kolejną naukową myśl Piaseckiego – przeciwnika rekordomanii, zawodo-wości i pogoni za zyskami, jako rzeczy szkodliwych, zatruwających nowoczesną kulturę fizyczną. „Żądał celów wychowawczych, kształcących, zalecał nowe

91 Tamże.

92 Tamże, s. 55.

93 Tamże, s. 56–57.

6. Prof. dr hab. Eugeniusz Piasecki od 1920 do 1931 r. pełnił funkcję redaktora miesięcznika

„Wychowanie Fizyczne”, w kolejnych latach opublikował m.in. Dzieje wychowania fizycznego i Zarys teorii wychowania fizycznego

5. Aktywność naukowa

badania w tym kierunku”. Swoje poglądy przedstawił w referacie wygłoszonym na posiedzeniu Rady Naukowej Wychowania Fizycznego w 1934 r. pt. Sport a wychowanie fizyczne. Jego krytyczne uwagi miały z reguły naukowe uza-sadnienie⁹⁴. Badania Piaseckiego z zakresu nauk biologicznych i medycznych w okresie poznańskim wyraźnie osłabły, a higieną zajmował się jedynie w trak-cie wykładów, choć w 1938 r. opracował hasło do Encyklopedii wychowania fizycznego pt. Higiena szkolna, które okazało się syntezą przedmiotu. Nie udało mu się jednak pozostawić kontynuatorów w dziedzinie historii wychowania fizycznego, higieny czy harcerstwa. Korzystniej za to przedstawiała się sprawa w zakresie teorii wychowania fizycznego, badań nad zabawami i grami rucho-wymi oraz sportem.

Zasługą Piaseckiego było skuteczne zachęcanie do pracy naukowej współ-pracowników. Owej zachęty nie potrzebował Walerian Sikorski, który jeszcze przed zamieszkaniem w Poznaniu opublikował wiele prac⁹⁵ z zakresu gimna-styki, np. książkę System Linga w zarysie, komunikując, że jest zwolennikiem gimnastyki szwedzkiej⁹⁶. W okresie poznańskim wiele czasu poświęcał na przygotowywanie artykułów dotyczących dydaktyki. Najczęściej zamieszczał je w „Wychowaniu Fizycznym”. Były one wartościowe dla nauczycieli i wycho-wawców, wzbogacając literaturę polską w zakresie tej tematyki. Pierwsze wy-danie jego podręcznika Gimnastyka. Podręcznik metodyczny dla seminariów i kursów nauczycielskich (1927)⁹⁷, składające się z dwóch części poświęconych metodyce (pierwsza) i systematyce ćwiczeń gimnastycznych (druga), było zbyt obszerne. Drugie wydanie (1928) w ocenie krytyki uchodziło za „doskonałe”⁹⁸, choć Zygmunt Wyrobek ponownie apelował o skrócenie książki i inne podzie-lenie materiału badawczego⁹⁹. Sąd ten był trafny. W 1934 r. pojawiła się część trzecia Gimnastyki (Wychowanie fizyczne w szkole powszechnej), która również została przyjęta przychylnie.

W „Wychowaniu Fizycznym” publikowali także młodsi adepci wychowa-nia fizycznego, m.in. Mieczysław Balcer, Jan Baran (wydał dwie książki Lekka atletyka w 1924 i Boks w 1925 r.), Władysław Czarniecki, Łucjan Lange, Zofia Nożyńska, Aniela Pigoniówna¹⁰⁰, Bożena Tucholska-Domańska, Rafał Szusz-kiewicz i inni. Cenne były też niepublikowane prace magisterskie. Warto

do-94 Tamże, s. 59–60.

95 Tamże, s. 60.

96 Tamże, s. 61.

97 W. Sikorski, Gimnastyka. Podręcznik metodyczny dla seminariów i kursów nauczycielskich, cz. I: Metodyka ćwiczeń gimnastycznych, Lwów-Warszawa-Kraków 1927; tenże, Gimnastyka. Podręcznik metodyczny dla nauczycieli, cz. II: Systematyka ćwiczeń gimnastycznych, Lwów-Warszawa-Kraków 1930.

98 Z. Grot, Katedra i Studium Wychowania Fizycznego…, s. 61.

99 Tamże, s. 62.

100 Tamże.

dać, że cały dorobek poznańskiego ośrodka z dziedziny metodyki wychowania fizycznego miał duże znaczenie w skali kraju.

Dziedziny nauk biologicznych i lekarskich w powiązaniu z wychowaniem fi-zycznym w pierwszych latach funkcjonowania placówki reprezentowali Włodzi-mierz Missiuro (fizjologia) i Stefan Szuman (psychologia), a w ostatnich latach dwudziestolecia międzywojennego pewien walor związany z wychowaniem fi-zycznym zaobserwować można w pracach Feliksa Kamińskiego, Marii Stobec- kiej, Emanuela Szczygła, Oskara Zawrockiego, Stanisława Zakrzewskiego oraz Eligiusza Preislera. Wnikliwym badaczem na polu gimnastyki leczniczej oka-zał się Wiktor Dega, który w 1927 r. napisał krótkie, zwarte doniesienie Uwagi w sprawie skrzywień kręgosłupa. Pracował nad zagadnieniami wad postawy oraz nieszczęśliwych wypadków. Piasecki usilnie zabiegał o współpracę Degi ze Stu-dium, gdyż doceniał jego wiedzę i walory dydaktyczne¹⁰¹.

Wysoki poziom naukowy prezentował też Karol Stojanowski, który praw-dopodobnie za sprawą Piaseckiego przybył do Poznania¹⁰². Od 1928 r. kiero-wał w Studium laboratorium antropometrycznym i seminarium magisterskim z antropologii. Badania prowadził w kilku kierunkach, zwłaszcza w dziedzinie antropologii. Główną tematykę jego prac w laboratorium stanowiło wyodręb-nienie i opis typów sprawności fizycznej oraz rasowe i konstytucjonalne ich zróżnicowanie, a także wyodrębnianie i opis typów konstytucji cielesnych. Sto-janowski szczególnie ostrej krytyce poddał lansowany w Niemczech przez hit-leryzm ruch rasowy wykorzystywany w polityce i agitacji. Przewidywał groźbę rasizmu i imperializmu niemieckiego w stosunku do Polski i krajów słowiań-skich. Przeciw antynaukowej polityce (i pseudoteoriom) wystąpił w artykule Niemiecki ruch nordycki w świetle nauki i polityki opublikowanym w czaso-piśmie „Slavia Occidentalis” w 1930 r.¹⁰³ Stojanowski dostrzegał i propagował szerokie możliwości zastosowań antropologii w wychowaniu fizycznym, do-borze wojskowym i zawodowym, w pedagogice, psychologii i socjologii. Jako jeden z pierwszych podjął w Polsce problemy zróżnicowania sprawności

101 Tamże, s. 63.

102 Tamże, s. 63–64. Karol Stojanowski urodził się w 1895 r. w Kobyłowłokach we wschodniej Małopolsce. Przez kilka lat (1922–1926) pracował jako asystent w Zakładzie Prehistorii Uniwersytetu Lwowskiego. Terminował u prof. Jana Czekanowskiego, pod którego kierunkiem napisał rozprawę dok-torską z antropologii. Dzięki prof. Piaseckiemu w Poznaniu na Wydziale Humanistycznym, w Zakładzie Anatomii Opisowej kierowanym przez Stefana Różyckiego, otrzymał etat asystenta.

103 Tamże, s. 64–65. Prowadząc badania z Walicką i Czarnieckim, stwierdził, że typologia według Kretschmera (wyróżniająca typy konstytucjonalne: atletyczny, asteniczny i pykniczny) nie pokrywa się z typami rasowymi, pozostając jednak z nimi w pewnej korelacji. Natomiast w zakresie rasowych i konstytucjonalnych zróżnicowań sprawności fizycznych skonstatował, że rasowe zróżnicowanie sprawności fizycznej niekiedy w szczegółach ulega zamazaniu. Ostrzeżeniem przed zaborczością niemiecką dla Polski i świata była książka Rasizm przeciw Słowiańszczyźnie wydana w 1934 r., w której Stojanowski udowodnił, że domniemana wyższość nordyckiego typu rasowego jest nieodpowiedzialną i błędną teorią naukową.

5. Aktywność naukowa

fizycznej, jej morfologicznych i rasowych uwarunkowań¹⁰⁴, przez co należał do prekursorów polskiej antropologii fizycznej¹⁰⁵. Poza tym prowadził wykłady z teorii harcerstwa oraz napisał kilka mniej znaczących artykułów naukowych na ten temat.

Trwały wkład do nauki polskiej i światowej w zakresie wychowania fizycz-nego wniosło czasopismo „Wychowanie Fizyczne”, wydawane przez Piaseckie-go w Poznaniu od 1920  r. Celem periodyku była kontynuacja idei zawieszo-nego w 1914 r. dwutygodnika „Ruch”¹⁰⁶. Pismo miało „rozszerzać i pogłębiać wiedzę teoretyczną, jak i praktyczne wyszkolenie lekarzy, nauczycieli, kierow-ników organizacji ćwiczebnych wszelkiego rodzaju i w ogóle¹⁰⁷ ludzi zajmują-cych się mniej lub więcej stale higieną szkolną i wychowaniem fizycznym”¹⁰⁸.

„Wychowanie Fizyczne” miało szeroki zakres tematyczny sprowadzający się do

„całokształtu higieny wychowawczej, wiedzy o kształceniu cielesnym w domu, szkole i koszarach, a również wiadomości z dziedzin pokrewnych i nauk po-mocniczych jak fizjologia, antropometria, higiena ogólna i osobista, epidemio-logia, eugenika, psychologia dzieci i młodzieży, pedologia”¹⁰⁹. Układ czaso-pisma był następujący – na początku publikowano artykuły (zwarte w formie, wyczerpujące całość zagadnienia), następnie oceny (recenzje) książek i notatki bibliograficzne, streszczenia artykułów z innych czasopism – zwłaszcza zagra-nicznych, sprawozdania ze zjazdów i posiedzeń oraz działalności towarzystw i szkół, przedruki ważniejszych ustaw i rozporządzeń urzędowych, a na końcu kronikę.

Publikowane w okresie międzywojennym „Wychowanie Fizyczne” nale-żało do najlepiej redagowanych czasopism naukowych w Polsce, zaspokajając potrzeby różnych środowisk związanych z wychowaniem fizycznym i będąc prawdziwą kopalnią źródeł. Eugeniusz Piasecki kierował pismem do 1929 r., mając do pomocy sekretarza – Waleriana Sikorskiego, który zajął jego miej-sce, gdy ten zrezygnował z funkcji redaktora naczelnego (wówczas sekreta-rzem został Łucjan Lange). Już od pierwszego numeru artykuły bądź recenzje zamieszczali w „Wychowaniu Fizycznym” uznani polscy uczeni, m.in.: Józefa Joteyko, Zygmunt Klemensiewicz, Stefan Błachowski, Władysław Osmolski, Stanisław Kopczyński, Tadeusz Jaroszyński, Mieczysław Orłowicz, Tadeusz Szulc. Z każdym rokiem przybywali inni profesorowie, m.in.: Stanisław

Ciecha-104 https://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_Stojanowski [dostęp: 15 V 2018].

105 J. Patalas, Społeczno-medyczne aspekty działalności Karola Stojanowskiego..., s. 177; http://www.

wbc.poznan.pl/Content/185483/index.pdf [dostęp: 15 VII 2018].

106 Z. Grot, Katedra i Studium Wychowania Fizycznego…, s. 65. Antropologią wojskową zajął się Sto-janowski pod koniec lat dwudziestych XX w. Ponadto interesował się od strony naukowej harcerstwem.

107 Tamże, s. 66.

108 Tamże, s. 67.

109 Tamże.

nowski, Leon Padlewski, Stefan Szuman, Ireneusz Wierzejewski. W Poznaniu pismo wydawano do 1931 r., po czym przeniesiono je do Warszawy, powierza-jąc funkcję redaktora naczelnego pułkownikowi dr. Zygmuntowi Gilewiczowi.

W okresie poznańskim ukazało się 12 roczników, wnoszących istotny wkład do nauki o wychowaniu fizycznym¹¹⁰.

Mimo obojętnego stosunku konserwatywnego grona profesorskiego do nauk o wychowaniu fizycznym postawa i osobowość prof. Piaseckiego spra-wiły, że z naukowego punktu widzenia zyskały one na znaczeniu. On sam był dwukrotnie delegatem do Senatu, pełnił obowiązki zastępcy przewodniczące-go stałej komisji senackiej, przewodnicząceprzewodniczące-go komisji egzaminacyjnej magi-sterskiej dla wychowania fizycznego oraz kuratora Koła Naukowego Wycho-wawców Fizycznych i Akademickiego Związku Sportowego¹¹¹. Starał się, by Studium zyskało odpowiedni autorytet w Poznaniu i w Wielkopolsce, którego nie mógł przezwyciężyć nawet „Sokół” – mimo swej aktywności i popularno-ści. Niemniej poznańskie Studium Wychowania Fizycznego w dwudziesto-leciu międzywojennym odegrało nader twórczą rolę, wychodząc poza mury Uniwersytetu, na czym zaważył aktywny udział jego kierownika w różnych aspektach życia publicznego. Piasecki działał w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, przez wiele lat prowadził Sekcję Wychowania Fizycznego To-warzystwa Nauczycieli Szkół średnich i Wyższych (TNSW) na okręg poznań-ski, a później pomorski (na zjazdach referaty wygłaszali przeważnie Piasecki i Sikorski, prowadząc pokazy praktyczne – bardzo pożyteczne dla nauczycieli), uczestniczył w wykładach powszechnych UP, wygłaszał liczne odczyty i pisał artykuły dotyczące wychowania fizycznego i sportu w poznańskiej prasie, np.

w „Kurierze Poznańskim”. Podobnie czynili jego współpracownicy (W. Sikorski, K. Stojanowski, J. Baran i in.). Piasecki działał także na rzecz harcerstwa, ruchu sportowego i abstynenckiego, współpracował z władzami szkolnymi i towa-rzystwami na rzecz opieki społecznej i zdrowia (w szczególności w Oddziale Polskiego Towarzystwa Higienicznego), a na zjazdach lekarzy i przyrodników polskich reprezentował Studium na obradach sekcji higieny szkolnej i wycho-wania fizycznego.

W Poznaniu w dniach 10–16 IX 1933 r. odbywały się – XIV Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich i równocześnie V Wszechsłowiański Kongres Medy-ków oraz IV Zjazd Lekarzy Słowiańskich, połączone z wystawą prezentującą dorobek nauk medycznych oraz wychowania fizycznego. Aktywna była sekcja higieny szkolnej oraz wychowania fizycznego Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych i jej przewodniczący Eugeniusz Piasecki. Wiktor Dega wygłosił refe-rat pt. W sprawie zagadnień postawy u dzieci w wieku szkolnym, a Karol

Stoja-110 Tamże.

111 Tamże.

5. Aktywność naukowa

nowski Ważniejsze wyniki prac antropometrycznych Studium Wychowania Fi-zycznego Uniwersytetu Poznańskiego. Uczestnictwo w wymienionych zjazdach zakończyło się sukcesem Studium i świadczyło o jego wpływie nie tylko w skali lokalnej, ale i krajowej. W sprawach naukowych, dydaktycznych i organizacyj-nych głos Piaseckiego czy Sikorskiego należał do najbardziej kompetentorganizacyj-nych.

Profesor Piasecki działał w Radzie Naukowej Wychowania Fizycznego. Z jego zdaniem w kwestiach naukowych liczono się aż do lat końcowych sanacji, kie-dy ze względów politycznych obywano się już bez jego uwag – jako narodowy demokrata¹¹² pozostawał w opozycji do sanacji i do ówczesnej polityki sporto-wej, nie uznając kompetencji ówczesnych ludzi stojących na czele prorządo-wych organizacji kultury fizycznej¹¹³. Razem z prof. S. Ciechanowskim i W. Si-korskim odsuwał się od udziału w oficjalnych imprezach rządowych, a nawet w przedsięwzięciach naukowych. Spowodowało to powolną utratę prymatu Poznania w konsultacjach naukowych przy różnych państwowych imprezach sportowych na rzecz Warszawy i tamtejszego Centralnego Instytutu Wycho-wania Fizycznego. W dziedzinie czysto naukowej dominowało nadal środowi-sko poznańskie, ponieważ Piasecki znany był niemal we wszystkich naukowych ośrodkach zagranicznych – zwłaszcza w krajach skandynawskich. Publikował (podobnie też Sikorski) w czasopismach skandynawskich („Gymnastikbladet”

i „Nordisk Kwinogymnastik”), a koryfeusze skandynawskiej nauki, prof. Ema-nuel Hansen i K.A. Knudsen (dyrektor Instytutu Gimnastyki w Kopenhadze), byli zarazem jego przyjaciółmi. Bliskie kontakty utrzymywano też z Holandią, Belgią i Francją, a mniej ożywione z Anglią i Ameryką. Redakcje czasopism naukowych, jak „La Medicine Scolaire”, zapraszały Piaseckiego do współpracy i konsultacji.

Autorytet poznańskiego Studium Wychowania Fizycznego został po-twierdzony w trakcie Międzynarodowego Kongresu Wychowania Fizycznego w Sztokholmie w lipcu 1939 r., gdzie Piasecki wygłosił wykład poświęcony stuleciu zgonu Pehra Linga Applications des principes de Ling aux jeux et aux sports éducatifs (Zastosowanie zasad Linga w grach i sportach wycho-wawczych). Był to ostatni akcent przed wybuchem II wojny światowej¹¹⁴. Jak pisał Zdzisław Grot: „Sława naukowa poznańskiego ośrodka promieniowała szeroko na Polskę i świat”¹¹⁵, był on nie tylko pierwszą, ale także najlepszą placówką tego typu w Polsce międzywojennej, reprezentującą najwyższy po-ziom naukowo-dydaktyczny. Opinię tę podzielano nie tylko w kraju, ale rów-nież za granicą.

112 Tamże, s. 70.

113 Tamże, s. 71.

114 Tamże, s. 72.

115 Tamże, s. 68.