W ALDENBURG JAKO „ OBIECTUM ARTYSTYCZNE ” W GRAFICE I MALAR- MALAR-STWIE XVIII WIEKU

Wałbrzych jako „obiectum artystyczne” zainteresował bodajże po raz pierwszy mało znanego rysownika F. G. Schulza, autora najstarszego za-chowanego prospektu miasta (z ok. 1738 r.)¹⁴. W kilka lat później (około 1742 roku[?]) śląski rysownik Friedrich Bernhard Werner (1690-1776)¹⁵ przedstawił waldenburski Kirchplatz na jednej ze swoich grafik¹⁶. Rysunek ten łączy ważniejsze mirabilia ówczesnego miasta. Inny zachowany rysunek miasta autorstwa Wernera to Waldenburg um 1750 (miasto z lotu ptaka).

Na rycinie są widoczne barokowy Rathaus [ratusz] i gotycki Pfarrkirche [ko-ściół parafialny] p. w. Św. Michała Archanioła z wieżą kościelną, a także i wspomniane mirabilia ówczesnego miasta (zbór ewangelicki, dom kazno-dziei – pastora, kościół p. w. Matki Boskiej Bolesnej i cmentarz „Na Piasku”) z rysunku z około 1742 r. Tenże późniejszy rysunek Wernera pozwala do-strzec średniowieczny „szachownicowy” układ przyrynkowych ulic miasta, a zarazem i uznać ratusz miejski oraz główne świątynie (kościół katolicki i zbór ewangelicki) za „centra” życia miejskiego w Waldenburgu w połowie XVIII wieku.

13 Zygmunt Vogel zwany Ptaszkiem (1764-1826), autor licznych widoków miast, ukazywał emocjonalną poetyckość” oraz tajemniczą „magiczność” miasta w swoich wedutach, o czym wspomniano w innym miejscu – Zob.: Z. Baran, Zamyślenia nad Terytorium Ruin, „Ogród”, r. VII: 1994, nr 3 (19), s. 330.

14 Reprodukcja rysunku Schulza – zob. [w:] M. Solecka, op. cit., s. 9.

15 Informacje o życiu i twórczości Friedricha Bernharda Wernera zob. [w:] G. K. Nagler, Werner Friedrich Bernhard, [w:] Idem, Neues allgemeines Künstler – Lexicon, Bd. 21, [Verlag]

E. A. Fleischmann, München 1851, s. 303; G. Reimer, Werner Friedrich Bernhard, [w:] U.

Thieme, F. Becker, Allgemeines Lexikon der Bildenden Künste, Bd. 36, E. A. Seemann [Ver-lag], Leipzig 1947, s. 406; R. Len, Biografia [F. B. Wernera], [w:] Idem, Fryderyka Bernarda Wernera Topografia Wrocławia, Wydawnictwo VIA, Wrocław 1997, ss. 12-36; A. Marsch, Friedrich Bernhard Werner (1690-1776). Śląski rysownik europejskich widoków, tłum.

A. Bok, Towarzystwo Ziemi Głogowskiej, Głogów 1998 oraz: G. Pisarski, Śmierć Wernera – czy koniec epoki?, [w:] J. Harasimowicz, A. Marsch (red. nauk.), Friedrich Bernhard Werner (1690-1776). Życie i twórczość / Leben und Werk, Muzeum Miedzi w Legnicy, Legnica 2004, ss. 307-328.

16 Reprodukcja tegoż rysunku Wernera – zob. [w:] M. Solecka, op. cit., fig. 52.

DAWNA I WSPÓŁCZESNA IKONOGRAFIA WALDENBURGA (WAŁBRZYCHA)

I JEJ EDUKA-CYJNE FUNKCJE W NAUCZANIU DZIECI (I MŁODZIEŻY) 57 Akwaforta kolorowana Alter Marktplatz [lub Alter Ring] von Waldenburg, datowana: „ostatnia dekada XVIII w.”¹⁷, wykonana przez Friedricha Augusta Tittela (1782-1836)¹⁸, znanego ongiś saksońskiego grafika oraz rysownika pejzaży, przedstawia waldenburski rynek, w którego centrum jest widoczny – dzisiaj nieistniejący – barokowy [drewniany] ratusz. Na tejże akwaforcie można bez trudu rozpoznać fasady (dawnych) mieszczańskich kamienic na waldenburskim Rynku – kamienicy „Vier Atlante” i kamienicy

„Drei Rosen”. Oczywiście, jak można zobaczyć, w ostatniej dekadzie XVIII w.

kamienice te miały wyraźnie inne kształty architektoniczne niż dzisiaj w pierwszej ćwierci XXI wieku. Warto, przy okazji, wspomnieć, że Markt (Marktplatz), czyli Rynek (miejski) był atrakcyjnym „przedmiotem” arty-stycznej refleksji – i w dawnej, i we współczesnej sztuce. Piękny Widok ryn-ku [we Frankfurcie nad Menem] przedstawił nieznany artysta na akwaforcie kolorowanej z końca XVIII wieku¹⁹. W sztuce polskiej XIX i XX w. szczególne miejsce zajmują prezentacje Rynku krakowskiego, ale warto wspomnieć mniej znane prezentacje rynków małych miast, jak rynek nowosądecki na akwareli Ratusz w Nowym Sączu Adama Słowikowskiego (1805-1863)²⁰.

Tittel wykonał również i dwie akwaforty kolorowane: Landschaft von Waldenburg [in Schlesien] (ok. 1800)²¹ i Waldenburg in Schlesien (w 1.

ćwierci XIX w.)²², przedstawiające panoramiczny pejzaż Wałbrzycha. Na pierwszej z nich [ukazującej miasto od południa] na szczególną uwagę za-sługują dwie świątynie: kościół [parafialny] rzymsko-katolicki p. w. Św.

Michała Archanioła i kościół (zbór) luterański p. w. Zbawiciela (wzniesiony według projektu Carla Gottharda Langhansa (1732-1808)²³, „najwybitniej-szego” – jak stwierdził Jerzy Kos – „architekta żyjącego we Wrocławiu u schyłku [XVIII] stulecia”²⁴.

Kościół [parafialny] katolicki p. w. Św. Michała [Archanioła]

(przedstawiony na tejże akwaforcie Tittela) jest budowlą gotycką,

17 Oryginał akwaforty Marktplatz von Waldenburg Tittela jest w zbiorach Działu Historii Regio-nu Muzeum Okręgowego w Wałbrzychu; sygn. MWH 3528. Reprodukcja akwaforty jest [w:]

M. Solecka, op. cit., fig. 33.

18 A. Marsch, Friedrich August Tittel (1782-1836), [w:] [K. Borchardt (hrsg.)], Schlesische Lebensbilder, Bd. 10., [Insingen 2010], ss. 117-124 oraz: K. Kułakowska, Tittel Friedrich August, [w:] Słownik biograficzny Ziemi Jeleniogórskiej. [2007] – Zobacz na stronie Internetu:

http://jbc.jelenia-gora.pl/Content/790/tittel_friedrich.html.

19 Akwaforta z tym widokiem jest w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, sygn. III ryc.

28 949.

20 Akwarela Słowikowskiego jest w zbiorach Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu, sygn.

MNS/303/S.

21 Oryginał akwaforty Landschaft von Waldenburg Tittela jest dziś w zbiorach Działu Historii Regionu Muzeum Okręgowego w Wałbrzychu; sygn. MWH 3577. Reprodukcja akwaforty jest [w:] M. Solecka, op. cit., fig. 25.

22 Akwaforta ta jest w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego: [Oddział Zbiorów Gra-ficznych; sygn.: 1040779 I].

23 Życie i twórczość architekta zostały zaprezentowane w monografiach: Walthera Th. Hin-richsa, Carl Gotthard Langhans. Ein schlesischer Baumeister (1733-1808), [Verlag:] Heitz &

Mündel, Strassburg 1909 i: Friedhelma Grundmanna, Carl Gotthard Langhans (1732-1808).

Lebensbild und Architekturführer, [Bergstadtverlag W. G.] Korn, Würzburg 2007.

24 J. K. Kos, Kościoły miejskie Carla Gottharda Langhansa, [w:] J. Harasimowicz (red.

naukowa), Sztuka miast i mieszczaństwa XV – XVIII wieku w Europie Środkowowschodniej, PWN, Warszawa 1990, s. 457.

Zbigniew Baran 58

z prezbiterium płasko (a może prosto) zamkniętym oraz jednonawowym korpusem, szerszym niżeli prezbiterium, flankowaną – wieżą zachodnią (w stylu gotyckim). Prezbiterium kościoła ma gotyckie okna ze szkarpami pomiędzy nimi. Świątynia jest przykryta „gotyckim” dachem dwuspadowym.

Kształt prezbiterium, a również i „gotycki” dach nad nim – pozwalają ostrożnie przyjąć, że ta część świątyni z pewnością miała klasyczne gotyckie (trójprzęsłowe) sklepienie we wnętrzu. Zaś kościół (zbór) luterański p. w.

Zbawiciela to budowla w stylu klasycyzmu, którą wyróżnia dość masywny (na akwareli „kwadratowy”, ale w rzeczywistości prostokątny) – korpus, przykryty wysokim czerwonym dachem (wyraźnie) czterospadowym.

P

>

W

<

XIX

Na rycinach z XIX wieku miasto było przedstawiane znacznie częściej z realizmem. W panoramach Waldenburga pojawiły się liczne motywy zna-mionujące narodziny „nowych czasów”: manufaktury, fabryki, kopalnie, a przede wszystkim kominy przemysłowe i żelazne szyby kopalniane. Tittel jest autorem akwaforty Ansicht der Einfahrt in den schiffbaren Stollen bei Waldenburg (z 1. ćw. XIX w.)²⁵, którą – ze względu na podjętą tematykę – można uznać za dzieło z kręgu „przemysłowych” wizerunków miast europej-skich. Do tego samego kręgu dzieł należą i prace jego uczniów: litograficzna Panorama von Waldenburg (z ok. 1830 roku)²⁶ Carla Theodora Mattisa (1789-1881)²⁷ i Waldenburg gesehen vom Fuchsberge (z ok. 1860 roku?) – panorama „przemysłowego” miasta [zapewne... z kopalnią „Konrad?] Ernsta Wilhelma Knippela (1811-1900)²⁸.

Z XIX w. pochodzą i inne „portrety »przemysłowego« Waldenburga”, na przykład: Manufaktura porcelany Carla [Franza] Kristera²⁹ – litografia nie-znanego autora³⁰, a także Panorama von Waldenburg (z ok. 1865 r.)³¹ Theodora Blätterbauera (1823-1906)³², artysty-malarza i rysownika, autora śląskich pejzaży i „portretów” miast Śląska.

25 Akwaforta jest w Oddziale Zbiorów Graficznych Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego.

26 Litografia jest w zbiorach Działu Historii Regionu Muzeum Okręgowego w Wałbrzychu; sygn.

MWH 3532.

27 K. Kułakowska, Mattis Carl Theodor, [w:] Słownik biograficzny Ziemi Jeleniogórskiej. [2007] – Zobacz na stronie Internetu: [http://jbc.jelenia-gora.pl/Content/795/mattis_carl.html].

28 K. Kułakowska, Knippel Ernst Wilhelm, [w:] Słownik biograficzny Ziemi Jeleniogórskiej. [2008]

– Zobacz na stronie Internetu: [http://jbc.jelenia-gora.pl/Content/1042/knippel_ernst.ht ml]. Knippel był twórcą licznych dolno- i górno-śląskich oraz morawskich pejzaży przemy-słowych.

29 Carl Franz Krister (1802-1869) założył manufakturę porcelany w Waldenburgu w 1831 r.

30 Reprodukcja akwaforty jest [w:] S. Michalkiewicz (red.), Wałbrzych. Zarys monografii miasta na tle regionu, „Monografie regionalne Dolnego Śląska”, Wydawnictwo Dolnośląskiego Towa-rzystwa Społeczno-Kulturalnego – Silesia, Wrocław 1993, fig. 35.

31 Rysunek jest w zbiorach Działu Historii Regionu Muzeum Okręgowego w Wałbrzychu; sygn.

MWH 2716, zaś reprodukcja tego rysunku jest [w:] M. Solecka, op. cit., fig. 115.

32 Wartościowe opracowanie na temat twórczości artysty – Zobacz: V. Schmilewski, Romantisches Schlesien. Bilder von Theodor Blätterbauer, [Bergstadtverlag Wilhelm Gottlieb]

Korn, Würzburg 1993.

DAWNA I WSPÓŁCZESNA IKONOGRAFIA WALDENBURGA (WAŁBRZYCHA)

I JEJ EDUKA-CYJNE FUNKCJE W NAUCZANIU DZIECI (I MŁODZIEŻY) 59 Ta – tak popularna w XIX wieku – ikonografia „przemysłowa” została wprowadzona do europejskiego malarstwa i europejskiej grafiki bodajże w II połowie XVIII w. Wspomnę więc tylko znane, a zarazem i znakomite dzieła – z tamtego właśnie okresu – jak na przykład: Salpêtrière, gwasz (z 1765), którego twórcą był Louis-Jean-Jacques Durameau (1733-1796), znakomity malarz, dekorator i konserwator królewskiej kolekcji obrazów w Wersalu³³, The Forge (The Iron Forge), obraz olejny (z 1772), który malował Joseph Wright of Derby (1734-1797)³⁴, malarz znany i współcześnie³⁵, Ankerschmiede von Söderfors, obraz olejny (z 1781 lub 1782), którego twórcą był Pehr Hilleström (1732-1816), znany malarz w tamtym okresie.

Do listy dopiszę jeszcze dzieło z pierwszego roku kolejnego (XIX) wieku:

Coalbrookdale by Night (1801) Philipa Jamesa [Philipsa Jakoba] Lou (Loutherbourga) (1740-1812).

Pejzaż przemysłowy Waldenburga – rysunek Rudolfa Krafta (z ok. 1930 r.)³⁶, a także cykl fotografii Industrialne pejzaże Wałbrzycha [m. in. Kok-sownia Victoria i Kopalnia Julia] współczesnego artysty-fotografika Grzego-rza Bijaka³⁷ należą także do kolekcji „portretów »przemysłowego«

Waldenburga (Wałbrzycha)”.