P OJĘCIE I CHARAKTERYSTYKA AGRESYWNOŚCI

W bogatej literaturze naukowej dotyczącej problematyki agresji istnieje wiele jej definicji, obejmujących różne rodzaje zachowań człowieka (np. jako reakcje agresywną określa się pobicie kogoś, jak również fakt pokłócenia się z kimś czy wyrażenie ostrej krytyki pod czyimś adresem). Podkreśla się, że agresja jest zjawiskiem niejednolitym, istnieją różne formy i rodzaje agresji,

27 T. Tomaszewski, Wstęp do psychologii, Warszawa 1976, PWN, s. 138.

28 Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968, PWN, s. 16.

29 Tamże: s. 16.

30 Tamże, s. 17 – 18.

31 D. Kubacka-Jasiecka, Funkcjonowanie społeczne osób agresywnych i samoagresywnych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975, Ossolineum, PAN, s. 65.

32 M. Tyszkowa, Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych, Warszawa 1986, PWN, s. 52.

33 Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968, PWN, s. 31.

34 Tamże: s. 43.

35 Zob. Cz. G. Toboła, Ryzykowne zachowania seksualne młodzieży będące następstwem wczesnej inicjacji seksualnej, [w:] „Pedagogiczno-psychologiczne uwarunkowania wybranych zachowań ryzykownych, M. Dubis (red.), Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji. Lublin 2017, s. 98 – 112.

OSIĄGNIĘCIA SZKOLNE UCZNIÓW W OKRESIE ADOLESCENCJI

PRZEJAWIAJĄCYCH AGRESYWNE ZACHOWANIA 159

a jej przyczyny i źródła są różnorodne³⁶, Autorzy odróżniają zachowania agresywne zawierające komponentę emocjonalną i zachowania agresywne typu instrumentalnego, źródłem agresji może być frustracja, inne bodźce szkodliwe dla człowieka, sytuacja uczenia np. przez modelowanie czy otrzymanie zadania polegającego na działaniu agresywnym³⁷. Ta ogromna różnorodność reakcji agresywnych utrudnia sformułowanie i przyjęcie jed-nolitej definicji agresji. Większość autorów mówiąc o agresji ma na uwadze zorganizowane działanie ukierunkowane na wyrządzenie szkody innemu człowiekowi. Przy definiowaniu agresji przyjmowano różne kryteria. Jedna grupa autorów definiując agresję uwzględnia intencję i zamiar sprawcy, jakim jest szkodzenie ofierze, lub mówi o występowaniu negatywnych sta-nów emocjonalnych (jak gniew, niechęć, złość) w stosunku do osoby będą-cej przedmiotem agresji³⁸. Występowanie określonych emocji uważa się za istotny czynnik generujący agresję. Sądzi się również, że pewne rodzaje emocji wywołują określony rodzaj agresji. Rozróżnia się agresję, której pod-łożem jest gniew, oraz taką, która za podstawę ma wrogość³⁹. Ten typ defi-niowania agresji uwzględniający procesy emocjonalno-motywacyjne kryty-kowany jest głównie z uwagi na trudność w obiektywnej ocenie motywacji sprawcy⁴⁰. Inni autorzy, określając agresję, koncentrowali się przeważnie na obiektywnie obserwowanych konsekwencjach szkodliwych społecznie, jakie powoduje reakcja agresywna, abstrahując od intencji sprawcy. Buss określa agresję jako działanie polegające na wyrządzeniu szkody innemu organizmowi⁴¹. Uważa on także, że gniew i wrogość nie są istotnymi skład-nikami agresji, mogą jednak towarzyszyć agresji i ułatwić jej wystąpienie.

O szkodliwości reakcji agresywnej wnioskowano na podstawie obserwacji faktycznego zachowania danej osoby. Zarzuty przeciwko podejściu, zwane-mu obiektywnym, polegają na stwierdzeniu, że w definicjach tych można wykryć elementy poglądu subiektywnego, co świadczy o trudności czy nie-możności określenia agresji bez wprowadzenia pojęcia intencji czy zamiaru działania sprawcy⁴². U pewnych ludzi zachowania agresywne występują niezmiernie rzadko, tylko przy bardzo silnych bodźcach, u innych zaś tego typu zachowania mogą występować wielokrotnie, odznaczają się znacznym nasileniem, są przejawiane w stosunku do dużej ilości osób, a także są wy-wołane stosunkowo drobnymi przyczynami i występują w wielu różnorod-nych sytuacjach. Mówimy wówczas o agresywności jako o pewnej stałej

36 D. Wójcik, Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nie prze-stępczej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, Ossolineum, PAN, s. 5.

37 A. Frączek, Agresja – psychologiczny punkt widzenia, [w:] A. Frączek, Z zagadnień psycholo-gii agresji, Warszawa 1975, PWN, s. 127.

38 U. Bronfenbrenner, Czynniki społeczne w rozwoju osobowości, [w:] „Psychologia Wychowaw-cza” nr 1/1970, s. 1 – 19.

39 Tamże: s. 1 – 19.

40 Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968, WSiP, s. 87.

41 D. Wójcik, Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nie prze-stępczej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, Ossolineum, PAN, s. 7.

42 M. Kosewski, Geneza, mechanizmy psychospołeczne oraz terapeutyka zachowania agresyw-nego u przestępców, Warszawa 1977, Ossolineum, PAN, s. 53.

Czesław Gerard Toboła 160

właściwości człowieka⁴³. W literaturze psychologicznej można wyróżnić dwie zasadnicze koncepcje teoretyczne ujmujące agresywność bądź jako wrodzo-ny popęd, instynkt (teorie psychoanalityczne, etiologiczne) lub też jako wy-uczoną dyspozycję czy nawyk (teorie uczenia). Berkowitz mówi o agresyw-ności jako o „wyuczonej gotowości do reagowania agresją”, a Buss traktuje agresywność jako „nawyk do atakowania”⁴⁴. W tym rozumieniu wielokrotne zachowania agresywne jednostki nie będą ujmowane jako reakcje na po-szczególne bodźce, ale będą wyrazem stałej, wyuczonej tendencji, trwałej gotowości do agresji w różnorodnych sytuacjach. Człowiek agresywny za-chowa się gwałtownie nie ze względu na szczególną sytuację, np. silny bo-dziec, lecz dlatego, że nauczył się takiego reagowania, tj. nauczył się po-strzegać i interpretować otoczenie jako zagrażające, wrogie czy prowokujące oraz nauczył się w agresywny sposób odpowiadać na tak postrzeganą sytu-ację⁴⁵. Jedną z najbardziej znanych teorii uznających, że zachowaniem lu-dzi rządzą instynkty, jest teoria Z. Freuda. Początkowo Z. Freud zajmował się głównie zagadnieniami rozwoju ludzi dorosłych z objawami neurotycz-nymi. W tym czasie traktował agresję jako jeden z objawów popędu seksu-alnego⁴⁶. W pierwszej fazie rozwoju psychoseksualnego – w fazie oralnej – objawem agresji jest gryzienie przedmiotów. Fazę tę Z. Freud przyporząd-kowuje do wieku, kiedy dziecku zaczynają się wyrzynać zęby. W fazie anal-nej agresja przejawia się w tendencji do narzucania innym swojej woli.

Dziecko staje się wtedy uparte i przejawia negatywizm. W dalszym rozwoju psychoseksualnym agresja ma powstawać pod wpływem kompleksu Edypa lub Elektry. Przybiera wtedy formę rywalizacji z rodzicami tej samej co dziecko płci i przejawia się we wrogich pragnieniach⁴⁷. W okresie tworzenia ogólnej koncepcji osobowości z jej trzema warstwami, reprezentującymi różne siły dynamiczne pozostające w ciągłym konflikcie i ustawicznie ze sobą walczące (id – ego – superego) – Z. Freud uznał, że przyczyną agresji jest frustracja, będąca efektem wspomnianych konfliktów⁴⁸. W trzecim okresie swej twórczości naukowej Z. Freud doszedł do wniosku, że zasadni-czym składnikiem natury człowieka, decydującym o jego zachowaniu, są dwa podstawowe instynkty: instynkt życia i instynkt śmierci. Są one źró-dłem sprzecznych tendencji i dążeń; w wyniku ich zwalczania się powstają wszelkie formy ludzkiej aktywności. Agresja jest również skutkiem sprzecz-ności między tymi dwoma głównymi instynktami. Instynkt śmierci, będący źródłem skłonności do samounicestwienia, jest zwalczany przez instynkt życia. W rezultacie tego konfliktu destruktywne popędy skierowane pier-wotnie na własną osobę przesuwają się na osoby i rzeczy znajdujące się w otoczeniu. Wszelkie konflikty międzyludzkie są zdaniem Z. Freuda,

43 A. Frączek, Mechanizmy regulacyjne czynności agresywnych. [w:] I. Kurcz, J. Reykowski (red.), Studia nad teorią czynności ludzkich, Warszawa 1975, PWN, s. 19 – 20.

44 A. Bandura, R.H. Walters, Agresja w okresie dorastania, Warszawa 1968, PWN, s. 82.

45 Tamże: s. 83.

46 Zob. Cz. G. Toboła, Zaburzenia osobowości u przestępców seksualnych, [w:] Policja. Kwartal-nik Kadry Kierowniczej Policji nr 3/2017, Wolumen 18, s. 80 – 87, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie.

47 E.R. Hilgard, Wprowadzenie do psychologii, Warszawa 1972, PWN, s. 237.

48 Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968, PWN, s. 24 –32

OSIĄGNIĘCIA SZKOLNE UCZNIÓW W OKRESIE ADOLESCENCJI

PRZEJAWIAJĄCYCH AGRESYWNE ZACHOWANIA 161

niknione, ponieważ powstają pod wpływem wrodzonych, niezmiennych składników natury ludzkiej – instynktów. Jedyne czynniki hamujące, prze-ciwdziałające przejawom instynktu agresji to strach przed karą i użyciem siły⁴⁹.