b - liczba moŜliwych interakcji z wykształceniem i oraz j. ij
4. Analiza kształtowania się zasobów kapitału ludzkiego w Polsce w ujęciu wojewódzkim
4.1. Charakterystyka województw
W Polsce w 2002 roku mieszkało około 32,5 miliona mieszkańców w wieku 15 i więcej lat. Największymi województwami pod względem ludności było mazowieckie (13,5 % ludności) oraz śląskie (12,6%) (patrz rys. 3). Udział pozostałych województw nie przekraczał 10 %. Najmniej licznymi były województwo podlaskie (3,1%), opolskie (2,8%) oraz lubuskie (2,6%).
Rysunek 3. Udział ludności województw w ogóle mieszkańców Polski w wieku 15 i więcej
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Większość mieszkańców Polski w wieku 15 i więcej lat mieszkała w miastach.
Jednak proces urbanizacji był zróŜnicowany w przekroju wojewódzkim. Najbardziej zurbanizowanym województwem było śląskie, gdzie w miastach w 2002 roku Ŝyło około 80% populacji (rys. 4). Nieco mniej, bo około 72% zanotowano w województwie dolnośląskim. W trzech z pośród siedemnastu województw współczynnik urbanizacji nie przekroczył 50%, tj. w woj. lubelskim (47,5%), świętokrzyskim (47%) oraz podkarpackim (41,7%).
Rysunek 4. Udział mieszkańców miast w ogóle populacji województw w Polsce w 2002 roku
79,7%
72,4% 70,8% 69,8%
66,1% 66,1% 65,5% 63,5% 61,5% 59,4% 59,0%
53,1% 52,0%
47,5% 47,0%
41,7%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
Zachodniopomorskie Pom
orskie
Mazowieckie Lubuskie
Kujawsko-pomorskie Warm-mazurskie
Podlaskie Wielkopolskie
Opolskie
Lubelskie
Podkarpackie
% miasto % wieś
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Tablica 3 przedstawia strukturę według wykształcenia w poszczególnych województwach. NajwyŜszy poziom wykształcenia moŜna zaobserwować w Mazowieckiem, gdzie udział osób z wyŜszym wykształceniem wynosi 13,77%. Wysoki był równieŜ udział osób ze średnim wykształceniem, który w 2002 roku wynosił 30,6%.
Udział powyŜej 10% osób z wyŜszym wykształceniem zanotowało jeszcze województwo pomorskie (10,9%) oraz małopolskie (10%). W pozostałych województwach udział mieszkańców z tym wykształceniem wynosiła w granicach 8-9% z wyjątkiem województwa zachodniopomorskiego. W województwie zachodniopomorskim zanotowano zdecydowanie niŜszy od pozostałych poziom wykształcenia. Jedynie 4,8%
osób w wieku 15 lat i więcej posiadało wyŜsze wykształcenie a niecałe 20% średnie.
Najwięcej w tym województwie było osób z wykształceniem podstawowym - aŜ 40%.
Tablica 3. Poziom wykształcenia według województw w Polsce w 2002 roku Źródło: GUS, NSP 2002, www.stat.gov.pl.
4.2. Zasoby kapitału ludzkiego w Polsce według województw
Na podstawie przyjętej metody w pierwszej kolejności dokonano oszacowania kapitału ludzkiego nagromadzonego w konkretnej jednostce. ZróŜnicowanie w poziomie tego kapitału zaleŜy od wieku, wykształcenia oraz płci. W tablicy 4 przedstawiono wyniki dotyczące męŜczyzn. W kaŜdej grupie wykształcenia najwyŜszy zasób kapitału posiadały osoby w wieku 45-55 lat. Osoby z wyŜszym wykształceniem osiągnęły wartość 29,78 ED-ów, czyli zanotowały około 65% wzrost zasobu od czasu zakończenia formalnej edukacji.
Poziom powyŜej 20 ED-ów osiągnęły osoby z wykształceniem średnim, policealnym oraz średnim, a takŜe osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym w wieku 45-55 lat.
NajniŜszy, nie przekraczający 10 ED-ów, poziom osiągnęły jednostki z grupy niepełne podstawowe, gdzie najwyŜszy wynik wyniósł 8,22 ED (jedynie 27% najlepszego wyniku w grupie męŜczyzn).
Tablica 4. Nagromadzony zasób kapitału ludzkiego w grupie męŜczyzn według wieku i wykształcenia (w ED-ach)
Poziom wykształcenia Wiek
WyŜsze Policealne Średnie Zasadnicze
zawodowe Podstawowe Niepełne podstawowe
15-25 18,14 14,01 13 12,06 9,88 5,64
25-35 21,96 19,37 18,51 16,53 12,95 7,04
35-45 27,67 23,44 22,21 19,55 15,02 7,98
45-55 29,78 24,87 23,5 20,57 15,67 8,22
55-65 27,35 22,82 21,56 18,86 14,33 7,48
65+ 20,08 16,89 15,98 14,02 10,69 5,57
Źródło: opracowanie własne.
W populacji kobiet wystąpiła podobna sytuacja jak w przypadku męŜczyzn. Jednak poziom nagromadzonego zasobu ludzkiego był dla większości grup wieku i wykształcenia wyŜszy niŜ wśród odpowiednich grup męŜczyzn (zob. tabl. 5). Jest to spowodowane wolniejszym procesem zapominania wiedzy w przypadku kobiet. W przyjętej metodzie proces utraty nabytej wiedzy jest uzaleŜniony od długości trwania Ŝycia. Kobiety cechują się wolniejszym wymieraniem i dłuŜszym trwaniem Ŝycia, co skutkuje właśnie w wolniejszym przebiegu procesu zapominania wiedzy. NajwyŜszy poziom zasobu ludzkiego osiągnęły kobiety w wieku 45-55 lat i wynosił on 31,53 ED-ów (poziom wyŜszy o 1,75 ED-a niŜ w przypadku odpowiedniej grupy męŜczyzn).
Tablica 5. Nagromadzony zasób kapitału ludzkiego w grupie kobiet według wieku i wykształcenia (w ED-ach)
Poziom wykształcenia Wiek
WyŜsze Policealne Średnie Zasadnicze
zawodowe Podstawowe Niepełne podstawowe
15-25 18,14 14,01 13,00 12,07 9,91 5,65
25-35 22,07 19,54 18,68 16,71 13,10 7,13
35-45 28,23 24,00 22,76 20,06 15,42 8,20
45-55 31,53 26,42 24,99 21,90 16,70 8,76
55-65 31,50 26,37 24,93 21,84 16,61 8,67
65+ 27,62 23,31 22,08 19,40 14,80 7,72
Źródło: opracowanie własne.
W 2002 roku nagromadzony zasób kapitału ludzkiego per capita w województwach przyjmował wartości od 17,14 do 18,33 ED-ów. NajwyŜszy poziom zanotowano w województwie mazowieckim, śląskim oraz pomorskim - wartości powyŜej 18 ED-ów (zob.
tabl. 6). Najmniej zasobu na osobę było zgromadzonego w lubelskim (17,36), warmińsko-mazurskim (17,25) oraz podlaskim (17,14).
Porównując populacje wyodrębnione ze względu na płeć moŜna zauwaŜyć, Ŝe poziom kapitału per capita jest wyŜszy u kobiet we wszystkich województwach. Ranking województw ze względu na wielkość zasobu jest inny w populacji męŜczyzn niŜ w populacji kobiet. Wśród męŜczyzn największy kapitał posiadało województwo śląskie (17,44) a następnie mazowieckie (17,43) oraz pomorskie (17,33). W tym miejscu naleŜy dodać, Ŝe najlepsze wyniki u męŜczyzn są znacznie gorsze niŜ najniŜsze wyniki u kobiet.
W populacji męŜczyzn najmniejszy zasób kapitału posiadało, tak jak w przypadku populacji ogółem, województwo podlaskie (16,34), lubelskie (16,56) oraz warmińsko-mazurskie (16,58). W populacji kobiet najwyŜszy poziom osiągnięto w mazowieckim (19,14). Kolejnymi województwami były śląskie (18,72) oraz pomorskie (18,70).
NajniŜsze wartości zanotowano w warmińsko-mazurskim (17,88), podlaskim (17,88) oraz podkarpackim (18,09). DuŜe róŜnice w relatywnym poziomie zasobu moŜna zauwaŜyć w Małopolsce. Poziom zgromadzonego kapitału w populacji męŜczyzn był dopiero dziewiąty z kolei, natomiast wśród kobiet - piąty.
Tablica 6. Zasób kapitału ludzkiego per capita w Polsce w 2002 roku według województw Ogółem /per capita/ MęŜczyźni /per capita/ Kobiety /per capita/
Województwo Zasób
kapitału Województwo Zasób
kapitału Województwo Zasób kapitału
Mazowieckie 18,33 Śląskie 17,44 Mazowieckie 19,14
Śląskie 18,11 Mazowieckie 17,43 Śląskie 18,72
Pomorskie 18,04 Pomorskie 17,33 Pomorskie 18,70
Dolnośląskie 17,97 Dolnośląskie 17,27 Dolnośląskie 18,60
Małopolskie 17,79 Zachodniopomorskie 17,14 Małopolskie 18,51
Zachodniopomorskie 17,79 Wielkopolskie 17,09 Łódzkie 18,40
Wielkopolskie 17,74 Lubuskie 17,05 Zachodniopomorskie 18,40
Łódzkie 17,67 Opolskie 17,04 Wielkopolskie 18,33
Lubuskie 17,65 Małopolskie 17,01 Opolskie 18,22
Opolskie 17,65 Kujawsko-pomorskie 16,91 Kujawsko-pomorskie 18,22
Kujawsko-pomorskie 17,60 Łódzkie 16,85 Lubuskie 18,21
Podkarpackie 17,43 Podkarpackie 16,73 Świętokrzyskie 18,12
Świętokrzyskie 17,43 Świętokrzyskie 16,69 Lubelskie 18,09
Lubelskie 17,36 Warm-mazurskie 16,58 Podkarpackie 18,09
Warm-mazurskie 17,25 Lubelskie 16,56 Podlaskie 17,88
Podlaskie 17,14 Podlaskie 16,34 Warm-mazurskie 17,88
Źródło: opracowanie własne.
Na rysunku 5 moŜna zauwaŜyć wyraźny podział geograficzny województw ze względu na zasób kapitału ludzkiego per capita, który pokrywa się z podziałem Polski na dwa regiony A i B. Zachodnia część cechuje się wyŜszym poziomem zasobu tego kapitału.
Natomiast część wschodnia z wyłączeniem województwa mazowieckiego, gdzie zasób jest najwyŜszy w Polsce, ma zdecydowanie niŜsze wartości tego miernika.
Rysunek 5. Zasób kapitału ludzkiego per capita według województw w Polsce w 2002 roku
Źródło: opracowanie własne.
Kolejnym elementem analizy jest oszacowanie zasobu kapitału ludzkiego dla całych populacji województw z uwzględnieniem współczynnika interakcji (wzór 8). W tym miejscu naleŜy dodać, Ŝe współczynnik ten powiększa sumę zgromadzonych zasobów poszczególnych jednostek. W Polsce w 2002 roku nagromadzony kapitał ludzki wynosił 891 445 275 ED-ów. Z czego ponad 26,5% było zgromadzonych w dwóch województwach: mazowieckim - 125 milionów ED (14%), oraz śląskim - 113 milionów (12,5%) (zob. rys.6). W wyniku analizy dokonano podziału na cztery grupy województw ze względu na wielkość zasobów kapitału ludzkiego. Pierwszą z nich stanowią regiony o najniŜszej liczbie ED-ów - poniŜej 40 milionów. W tej grupie znalazły się województwa lubuskie (23 miliony ED), opolskie (24), podlaskie (27), świętokrzyskie (30) oraz
warmińsko-mazurskie (31). Są to regiony o niewielkiej liczbie ludności oraz relatywnie niskim poziomie wykształcenia (patrz tabl. 3). Drugą grupę stanowią województwa, których wielkość zasobu nie przekraczała 60 milionów ED-ów. Do tej grupy zaliczono zachodniopomorskie mimo, Ŝe zgromadzono tam 39,5 miliona ED-ów. Jednak wartość ta jest zdecydowanie większa niŜ w przypadku pozostałych przedstawicieli grupy pierwszej.
Do drugiej grupy zaliczono takŜe podkarpackie (47), kujawsko-pomorskie (47) oraz lubelskie (50) i pomorskie (51). Na uwagę zasługuje województwo pomorskie, które pod względem zasobów kapitału per capita było na trzeciej pozycji (wśród męŜczyzn - 4, kobiet -3). Jednak jest to region o małej liczbie ludności (8. miejsce w Polsce), stąd niska ogólna wartość zgromadzonego kapitału.
Kolejną grupę stanowią województwa o liczbie ED-ów nie przekraczającej znacząco 80 milionów. W skład tej grupy wchodzą: łódzkie (62), dolnośląskie (70), małopolskie (75) oraz wielkopolskie (78). Ostatnio grupę stanowią juŜ wspomniane dwa województwa o największej ilości zgromadzonego zasobu kapitału ludzkiego, czyli mazowieckie i śląskie.
Wyodrębnione grupy województw przedstawiono na mapie Polski (rys. 7). W tym przypadku nie moŜna stwierdzić geograficznego uporządkowania tych regionów pod względem wielkości zasobów kapitału ludzkiego. Główną tego przyczyną jest duŜy wpływ wielkości populacji danego województwa na absolutną wartość zasobu. Regiony relatywnie większe posiadają większy ogólny zasób tego kapitału. Najwięcej zasobu kapitału ludzkiego posiadają województwa centralnej Polski: mazowieckie, wielkopolskie oraz łódzkie - około 30% zasobu zgromadzonego w całej Polsce.
Rysunek 7. Zasoby kapitału ludzkiego według województw w Polsce w 2002 roku
Źródło: opracowanie własne.
Dokonano oszacowania zasobu kapitału ludzkiego w przekroju miasto-wieś. W 2002 roku w Polsce w miastach zakumulowano około 599 milionów ED-ów, tj. 67%
całego zasobu Polski. NajwyŜszy poziom zasobu odnotowano w wysokozurbanizowanym województwie śląskim - 91 milionów ED-ów, oraz mazowieckim - 89 milionów.
NajniŜszy poziom zasobu wystąpił w opolskim (14), świętokrzyskim (16) oraz lubuskim (16). Wartości zasobów dla poszczególnych województw przedstawiono na rysunku 8.
Rysunek 8. Zasoby kapitału ludzkiego według województw na obszarach miejskich Polski w 2002 roku (w milionach ED-ów)
91
Dokonując analizy zasobów na obszarach miejskich moŜna porównać otrzymane wyniki z wielkościami, które zostały oszacowane przez J. Kurkiewicz i in. (1999) na podstawie danych z 1995 roku. Wówczas zakumulowany kapitał ludzki na obszarach miejskich wynosił około 539 milionów ED-ów. W ciągu siedmiu lat nastąpił więc przyrost o około 60 milionów ED-ów, czyli o 11%. Niestety szczegółowa analiza i porównania kształtowania się zasobów w tych okresach nie są moŜliwe z powodu zmian w podziale terytorialnym Polski (szacunki dotyczące 1995 roku były dokonywane na podstawie danych z 49 województw). Wydaje się, Ŝe wzrost poziomu zakumulowanego zasobu kapitału ludzkiego w ciągu tego okresu był spowodowany przesuwaniem się pokoleń powojennego wyŜu demograficznego do grup o największej akumulacji kapitału ludzkiego (patrz tabl. 4 i 5), czyli osiąganiu przez te osoby wieku 45-55 lat. Drugą przyczyną jest wzrost poziomu edukacji społeczeństwa polskiego, w szczególności tendencja ta dotyczy obszarów miejskich. Dla przykładu liczba studentów w Polsce zwiększyła się z 1,1 miliona w 1998 roku do poziomu prawie 2 milionów w 2003 roku (Eurostat).
Na obszarach wiejskich wielkość zgromadzonego kapitału oszacowano na 293 miliony ED-ów (33% zasobów Polski). Najbardziej zasobnymi pod względem kapitału
ludzkiego były województwa mazowieckie (36 mln), małopolskie (32), wielkopolskie (29) oraz podkarpackie (25) (zob. rys.9). To ostatnie województwo jako jedyne w Polsce miało wyŜszy poziom zasobu na wsi niŜ na obszarach miejskich, gdzie wartość ta wynosiła 22 miliony ED-ów. Najmniej zasobu zakumulowano w lubuskim - 7 milionów oraz podlaskim - 9 milionów.
Rysunek 9. Zasoby kapitału ludzkiego według województw na obszarach wiejskich Polski w 2002 roku (w milionach ED-ów)
36
4.3. Ocena związku zakumulowanego kapitału ludzkiego ze zmiennymi ekonomicznymi
Oszacowanie zasobów kapitału ludzkiego i jego zmian nie jest wystarczające w kontekście analizy dotyczącej starzenia się populacji. Jak wykazano w rozdziale drugim na skutek zmian demograficznych poziom Ŝycia społeczeństwa moŜe ulec pogorszeniu.
Jednym ze środków zaradczych jest wzrost produktywności. Dlatego teŜ w analizie kształtowania się zasobów kapitału naleŜy zwrócić uwagę nie tylko na jego poziom, ale równieŜ na jego wykorzystanie. W niniejszej pracy wzięto pod uwagę jedynie związek
zasobów kapitału z wybranymi zmiennymi ekonomicznymi, które wskazują na stopień rozwoju gospodarczego, czyli pośrednio ukazują sposób wykorzystania zasobów ludzkich.
Do analiz wybrano produkt krajowy brutto per capita, wskazujący stopień rozwoju gospodarczego, oraz liczbę małych i średnich przedsiębiorstw przypadającą na jednego mieszkańca, która wskazuje na przedsiębiorczość mieszkańców danego terenu. Zasoby kapitału ludzkiego wyraŜono w wartościach per capita.
Rysunek 10. ZaleŜność między zasobem kapitału ludzkiego per capita a PKB per capita
17,0 17,2 17,4 17,6 17,8 18,0 18,2 18,4
Zasób kapitału ludzkiego per capita 10000
12000 14000 16000 18000 20000 22000 24000 26000 28000
PKB per capita
95% p.ufności
r(X,Y) r kwadrat p 0,892 0,795 0,000004 Źródło: opracowanie własne.
Na podstawie danych z 16 województw Polski stwierdzono bardzo silną zaleŜność liniową między PKB per capita a zasobem kapitału ludzkiego per capita (r=0,89) (rys. 10).
Okazuje się więc, Ŝe województwa o wysokim poziomie kapitału cechują się stosunkowo wysokim rozwojem gospodarczym.
Rysunek 11. ZaleŜność między zasobem kapitału ludzkiego per capita a MiSP per capita
17,0 17,2 17,4 17,6 17,8 18,0 18,2 18,4
zasoby kapitału ludzkiego per capita 0,040
0,045 0,050 0,055 0,060 0,065 0,070 0,075 0,080
MiSP per capita
95% p.ufności
r(X,Y) r kwadrat p 0,737 0,543 0,001129 Źródło: opracowanie własne.
Korelacja między liczbą małych i średnich przedsiębiorstw per capita i wielkością zasobów jest umiarkowana, współczynnik korelacji liniowej wynosi 0,74 (zob. rys. 11).
Stąd teŜ moŜna wnioskować, Ŝe aktywność gospodarcza mieszkańców zaleŜy od posiadanego przez nich zasobu kapitału ludzkiego. Im jest on większy, tym większa jest przedsiębiorczość w danym regionie.