Analiza przejawów dezintegracji Europy

Integracja europejska jest złożonym procesem ze względu na różnorodność państw członkowskich, odmienne doświadczenia historyczne, światopoglądy i różnice religijno-kulturowe państw członkowskich. W kwestii dalszej perspektywy rozwoju Unii Europejskiej ogromny wpływ będą odgrywać czynniki polityczne. Przede wszystkim mowa o sprzecznościach między interesami poszczególnych państw członkowskich.

Ponadto znaczące bariery dla dalszego rozwoju stanowią ³³⁹ :

• różne wizje dalszej integracji wśród polityków unijnych;

• zróżnicowany poziom rozwoju gospodarczego państw członkowskich;

• zróżnicowane systemy prawne państw członkowskich;

• nadmierne ambicje przywódców głównych państw unijnych;

• zaznaczająca się coraz wyraźniej obojętność społeczeństw wobec idei integracyjnej;

• trudności w realizacji strategii lizbońskiej;

• przesadne regulacje biurokratyczne UE;

• partykularyzmy etniczne w państwach członkowskich;

• zależność systemu obronnego UE od NATO;

• kryzys politycznego przywództwa w rozwoju Unii Europejskiej;

• niechęć bogatych państw do dalszego realizowania polityki solidarności;

• niezadowolenie społeczeństw „starych” państw z rozszerzenia Unii na Wschód.

Procesy dezintegracyjne wynikają również z wprowadzania zmian, opartych na działaniu mechanizmów rynkowych i przyjmowanych dobrowolnie przez

339 K. Lastawski, Współnotowy model funkcjonowania Unii Europejskiej, [w:] pod redakcją M.

Stolarczyk, Unia Europejska i Polska wobec dylematów integracyjnych na początku XXI wieku, Toruń 2006, s.47.

współpracujące – w ramach Wspólnoty – ze sobą kraje. W związku z tym coraz wyraźniejszy staje się konflikt między rozbieżnymi modelami gospodarczymi w Unii Europejskiej³⁴⁰. Dodatkowo ta tendencja została wzmocniona przez problemy wynikające z niskiego wzrostu gospodarczego, bezrobocia w Unii Europejskiej oraz coraz bardziej wyraźnej konkurencji między nowymi i starymi krajami Unii Europejskiej. W konsekwencji brak solidarności między państwami członkowskimi powoduje zagrożenie dla dalszej integracji. Ilustracją tej tezy było francuskie „nie”

w referendum, spowodowane nie tylko strachem przed polskim hydraulikiem, lecz obawami związanymi ze zmniejszeniem zarobków, sprzeciwem wobec dalszej liberalizacji rynku i co się z tym wiąże rozpadem francuskiego modelu ochrony praw pracowniczych oraz przede wszystkim delokalizacją przemysłu. Z kolei problemy wewnątrz krajów członkowskich odzwierciedlają się w postaci niezadowolenia społecznego nie tylko wobec polityków narodowych, ale również wobec integracji

europejskiej. Coraz częściej dominuje przekonanie w państwach członkowskich, iż zanikają stopniowo normy postępowania i wartości, które miały jednoczyć

państwa Wspólnoty. Równocześnie Unia pozostaje nieskuteczna w rozwiązywaniu problemów jej obywateli. Kryzys legitymizacji dotyczy także budowy instytucji europejskich i postępów integracji. Unia Europejska jest coraz częściej pojmowana jako projekt elit, który nie uwzględnia problemów zwykłego człowieka³⁴¹. Środowiska akademickie od dawna wskazują na niewystarczającą demokratyzację instytucji unijnych, brak klarownego mechanizmu odpowiedzialności decydentów europejskich przed wyborcami i nadmierną biurokratyzację funkcjonowania Unii³⁴².

Jednocześnie utrzymuje się przekonanie o zanikaniu tradycji narodowych,

postępującym społecznym regresie, brakiem poczucia solidarności i jedności.

W konsekwencji coraz częściej pojawiają się rozbieżności między państwami członkowskimi, które postrzegają unijne dyrektywy, przepisy i normy jako niesprawiedliwe, zwłaszcza w nowych państwach członkowskich oraz podkreślają

340 T. G. Grosse, Kondycja integracji europejskiej po szczycie Unii oraz referendach we Francji i Holandii [w:] Analizy i opinie Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, czerwiec 2005, nr 39, s. 5.

341 Ibidem, s.6.

342 Ibidem, s.6.

zbytnie zbiurokratyzowanie instytucji unijnych, co rodzi z kolei brak ducha wspólnoty.

Kolejnym problemem jest poszerzenie Unii o nowe państwa. Dalsze jej rozszerzanie budzi kontrowersje oraz obawy związane z przyłączaniem do Wspólnoty nowych państw, znajdujących się na niższym poziomie rozwoju. Pomoc Unii Europejskiej, jaką przekazuje biedniejszym krajom, związana wewnętrznymi zależnościami, rodzi konflikty i bariery pomiędzy krajami bogatszymi, należącymi do Unii Europejskiej.

W związku z tym wyzwaniem, wiążącym się z procesem poszerzania UE, będzie konieczność przeprowadzenia reform instytucjonalnych, pozwalających w przyszłości na efektywniejsze i bardziej skoncentrowane wykorzystanie środków strukturalnych, by uczynić Unię Europejską bardziej efektywną i bliższą obywatelowi, a w konsekwencji – zdolną do dalszego procesu rozszerzenia. W tym celu poszukuje się skutecznych metod integracji, by państwa wiodące mogły realizować swe aspiracje bez przeszkód, przy jednoczesnym umożliwieniu państwom słabszym na zrównanie szans w rozwoju unijnej gospodarki. „Dynamika integracji wymaga stopniowego uczenia się etosu współpracy między państwami – warunkującego wytworzenie się

„poczucia my” w sferze interesów, tożsamości i poczucia suwerenności. Oznacza to, że europejska lojalność i tożsamość będą tworzyły się stopniowo dzięki praktyce współpracy i współdziałania; kolejne konkretne przedsięwzięcia integracyjne umożliwią wykształcenie się europejskiej solidarności³⁴³”.

Źródło kryzysu tkwi również w problemach europejskich elit politycznych.

Przede wszystkim jest wynikiem braku nadziei i wiary w procesy integracyjne pokolenia założycieli Europy. Kolejne trudne zadanie stanowi zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa w Europie. Coraz częściej mówi się o braku bezpieczeństwa w samej Unii, wynikającego z napływu legalnych bądź nielegalnych imigrantów oraz ich trudnościami z asymilacją, natomiast brak bezpieczeństwa na arenie międzynarodowej wiąże się z działalnością terrorystyczną. Znacznie lepiej postrzegane są sprawy związane z rozwojem współpracy czy wysiłków podejmowanych w celu zapewnienia skutecznej kompatybilność systemów

343 A. Zielińska – Głębocka, Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji, « Studia Europejskie », Warszawa 1999, nr 3, s. 16.

prawnych w zakresie zwalczania przestępczości czy nielegalnego handlu.

Przyłączanie do Wspólnoty kolejnych państw europejskich miało zbliżyć kraje i narody Europy, jednak w miarę rozszerzania się i przyjmowania coraz nowych obowiązków Unia Europejska postawiona została przed niezwykle trudnym zadaniem umożliwienia wszystkim państwom członkowskim czerpania korzyści związanych z przystąpieniem do Wspólnoty i wspierania państw uboższych w ramach wspólpracy.

Państwa członkowskie wchodzące w skład europejskiej Wspólnoty, w ramach szeroko rozumianej współpracy, realizują wspólną politykę jednoczesnego pogłębienia i rozszerzenia UE, która uwzględnia czynniki gospodarcze i społeczne.

„Rośnie znaczenie proceduralnego consensusu, czyli szukania porozumienia w celu realizacji własnych interesów. Interesy polityczne nie muszą być z założenia zgodne, ale to, co jest niezbędne, to ramy instytucjonalne dla szukania wspólnej platformy działania elit politycznych. Psychologia zachowania się tych elit w procesie integracyjnym jest źródłem nowego systemu politycznego, wymagającego specyficznego procesu decyzyjnego i połączenia instytucjonalnych struktur na szczeblu narodowym i na szczeblu wspólnotowym”³⁴⁴. Proces przyjmowanie do Unii Europejskiej nowych państw komplikuje także przejściowo jej zróżnicowanie. Wyniki referendum we Francji i Holandii mogą być interpretowane jako społeczny sprzeciw wobec ostatniego poszerzenia Unii Europejskiej, a także kolejnych planowanych etapów zwiększania liczby członków Unii Europejskiej, zwłaszcza o Turcję³⁴⁵.

Procesy integracyjne będą zależeć w równym stopniu od przeprowadzenia reform gospodarczych zarówno na poziomie unijnym, jak i narodowym, zwłaszcza tych zmierzających do uelastycznienia rynku pracy oraz zmniejszenia wydatków socjalnych.

Działania te mogą doprowadzić do zwiększenia niepewności i niezadowolenia społeczeństwa. Dezintegracja zagrażająca Unii Europejskiej wiąże się również z pogłębianiem przepaści pomiędzy, nie tylko państwami, ale także regionami Wspólnoty. Ogromne wyzwanie stanowi więc reforma polityki rolnej, gdyż dotychczasowa działalność wiąże się z ponoszeniem ogromnych kosztów. Także

344 A. Zielińska – Głębocka, Dynamika Unii Europejskiej..., s.28.

345 T. G. Grosse, Kondycja integracji europejskiej po szczycie Unii oraz referendach we Francji i Holandii [w:] Analizy i opinie Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, czerwiec 2005, nr 39, s.4.

wykorzystywanie funduszy regionalnych wymaga szybkich zmian, ponieważ dotychczasowe zasady rozporządzania środkami pochodzącymi z funduszy regionalnych nie zdołały zniwelować w sposób znaczący różnic pomiędzy regionami europejskimi. Również unijny system finansowy, a więc wysokość wkładów poszczególnych krajów członkowskich do budżetu Wspólnoty oraz sprawiedliwy podział środków budzi wiele wątpliwości, dając tym samym sposobność do wciąż powracających sporów. Chociażby uprzywilejowana pozycja Wielkiej Brytanii stanowi kwestię trudną do wytłumaczenia i jest zachętą dla innych krajów członkowskich do podobnych roszczeń. Przejrzysty i sprawiedliwy sposób finansowania i rozdzielania środków wzmocniłby legitymizację Unii Europejskiej. W wielu krajach członkowskich dochodzi także do licznych kryzysów na płaszczyźnie społecznej. Wynikają one z wciąż rosnącego bezrobocia oraz pogarszającej się sytuacji związanej z systemem socjalnym powodującymi w konsekwencji kryzys gospodarczy i społeczny, bowiem obywatele uboższych państw czy regionów UE przypisują winę za zaistniały stan unijnej polityce otwarcia narodowych gospodarek i społeczeństw. „Poszerzenie UE niewątpliwie zwiększa presję na dalszą liberalizację rynku pracy w krajach kontynentalnych UE, a także powoduje osłabienie dotychczasowego systemu dialogu społecznego między pracownikami i pracodawcami. (…) Problemem pozostaje jednak presja konkurencyjna ze strony liberalnych krajów pozaeuropejskich, a także tańszych i mniej obciążonych wydatkami społecznymi krajów azjatyckich. Wyjściem z tej sytuacji może być próba szukania konkurencyjności UE w najbardziej zaawansowanych technologicznie segmentach gospodarki, co daje podstawy do utrzymania pozostałości europejskiego modelu społecznego w UE”³⁴⁶. Wśród niezadowolonych pojawiają się coraz częściej głosy przemawiające za ograniczeniem napływu imigrantów. Według sondażu³⁴⁷, przeprowadzonego, w dwudziestu pięciu krajach członkowskich w 2006r. obywatele krajów członkowskich Unii Europejskiej sygnalizują niepewność i obawy dotyczące zazwyczaj dziedzin społeczno–

ekonomicznych. Przede wszystkim respondenci wyrażają obawy związane z utratą

346 T. G. Grosse, Kondycja integracji europejskiej, s.5.

347 Obywatele i jej przyszłość- badania jakościowe w 25 państwach członkowskich, maj 2006, Dyrekcja generalna ds. Komunikacji, Komisja Europejska. [opracowane według badań zamieszczonych na stronie internetowej www.ukie.gov.pl].

pracy bądź stwierdzają, iż warunki pracy stają się coraz gorsze, a naciski na pracowników coraz większe. Jako przyczynę wymieniają wpływy globalizacji i otwarcia granic, co wiąże się z napływem taniej siły roboczej. Oprócz problemów związanych z zatrudnieniem, pojawiają się także częste niepokoje wynikające z braku mieszkań czy ich kosztów oraz związane z tym obawy, zwłaszcza młodych ludzi dotyczące możliwości rozpoczęcia samodzielnego życia oraz założenia rodziny.

Coraz częściej mówi się także o rosnącym podziale społecznym pomiędzy nielicznymi obywatelami, którzy korzystają na bieżących przemianach, a tymi, którzy na tych przemianach tracą.

Pogorszenie sytuacji ekonomicznej oraz rosnąca bieda w niektórych regionach Wspólnoty sprzyja powstawaniu skrajnych czy ekstremistycznych partii politycznych, które zagrażają demokracji nie tylko w rodzimych państwach, ale także w samej Unii Europejskiej. Coraz większy sceptycyzm wobec polityki unijnej może sprzyjać także kształtowaniu się postaw antyeuropejskich, a co się z tym wiąże ograniczeniu poparcia dla europejskich reform, a nawet nacisków wywieranych na rządy poszczególnych państw członkowskich zmierzających do prowadzenia mniej konstruktywnej polityki wobec Unii Europejskiej. Taka sytuacja mogłaby w konsekwencji doprowadzić do znacznego osłabienia bądź pogorszenia współpracy i odejścia od polityki wspólnotowej, na rzecz realizowania własnych interesów narodowych. Przejawem kryzysu legitymizacji wobec integracji europejskiej jest także zmniejszająca się frekwencja udziału w wyborach do Parlamentu Europejskiego, wreszcie fiasko referendów konstytucyjnych we Francji i Holandii. Słabnie także związek pomiędzy instytucjami UE a obywatelami Wspólnoty. Wśród obywateli państw członkowskich spadło zainteresowanie polityką prowadzoną przez Unię Europejską. Coraz częściej obywatele Wspólnoty wykazują się niechęcią, zazwyczaj wynikającą z nieznajomości instytucjonalnego działania UE oraz podejmowanych decyzji, przeprowadzania reform czy ustaleń poszczególnych traktatów. Widoczne jest również coraz mniejsze zaangażowanie obywateli w politykę, także na szczeblu krajowym. „Sprzeciw społeczny wobec skutków integracji europejskiej ma przynajmniej kilka komponentów. Jest między innymi związany z zaostrzającą się wewnątrz Unii rywalizacją o miejsca pracy, i szerzej – coraz bardziej gwałtowną

konkurencją gospodarczą między starymi i nowymi krajami członkowskimi.

Przykładem tej rywalizacji jest ożywiona dyskusja na temat dyrektywy o liberalizacji usług. W ten sposób zmniejsza się gotowość do europejskiej solidarności i jednocześnie zwiększa się zakres narodowych egoizmów oraz chęć poprawiania wewnętrznej sytuacji kosztem partnerów europejskich”³⁴⁸.

Kolejny problem dalszej integracji wiąże się z likwidacją państwa opiekuńczego będącego obecnie dominującym modelem w Unii Europejskiej. Odchodzenie od tego modelu z pewnością zrodzi sprzeciw obywateli krajów członkowskich. Następnym wyzwaniem Unii Europejskiej jest konieczność przeprowadzenia reform instytucjonalnych, pozwalających w przyszłości na efektywniejsze i bardziej skoncentrowane wykorzystanie środków strukturalnych, by uczynić Unię Europejską bardziej efektywną i bliższą obywatelowi, a w konsekwencji – zdolną do dalszego procesu rozszerzenia. Coraz częściej, obok konieczności wprowadzenia istotnych reform korzystnych dla polityki gospodarczej Unii Europejskiej, mówi się o potrzebie zreformowania unijnych instytucji oraz uskutecznienia sposobów podejmowania ostatecznych decyzji, mających usprawnić działania na rozmaitych obszarach prowadzonej polityki wspólnotowej oraz skutecznego radzenia sobie z coraz większą ilością państw członkowskich. Unia Europejska musi dysponować większymi środkami finansowymi oraz kompetencjami politycznymi, które umożliwią realizowanie założeń polityki wspólnotowej. Celem reformy byłoby zabezpieczenie większościowego poparcia dla polityki Unii, mającej przynieść poprawę efektywności Wspólnoty, przy jednoczesnym eliminowaniu możliwości zablokowania działań wspierających owocną współpracę.

Aby Unia Europejska stała się bardziej skuteczna na płaszczyźnie gospodarczej, ale także politycznej należy także dążyć do zmniejszania poziomu bezrobocia w jej ramach oraz zadbać o konkurencyjną pozycję poszczególnych gospodarek krajów członkowskich. Unia Europejska powinna również uporać się z

wewnętrznymi problemami w celu sprostania wyzwaniom globalizacji.

Do podstawowych wyzwań globalizacji należą: konkurencyjność gospodarki

348 T. G. Grosse, Kondycja integracji europejskiej po szczycie Unii oraz referendach we Francji i Holandii [w:] Analizy i opinie, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, czerwiec 2005, nr 39, s.4.

światowej, gwałtowny postęp technologiczny i informacyjny oraz fundamentalizm narastający w różnych częściach globu³⁴⁹.

Sprostowanie konkurencji światowej, zwłaszcza gospodarkom USA, Japonii, Chinom wymaga od Unii Europejskiej przyśpieszenia postępu technologicznego i informatycznego, a przede wszystkim transferu istotnego strumienia środków ze sfery socjalnej do sfery nauki, co z kolei grozi sprzeciwem społecznym. Unia Europejska chcąc sprostać globalizacji będzie musiała również już w najbliższym przyszłości rozstrzygnąć pewien fundamentalny dylemat, dotyczący modelu Unii Europejskiej po ostatnim rozszerzeniu. Konflikty wewnątrz Unii wynikające z braku solidaryzmu ogólnoeuropejskiego, czego ilustracją jest między innymi konflikt między krajami płatnikami netto, chcącymi zmniejszyć obciążenia a państwami, do których adresowany byłby strumień środków na cele socjalne, stanowią kolejny czynnik dezintegracji.

W związku z tym Europa potrzebuje przede wszystkim wartości społecznych takich jak odpowiedzialność, zdolność do poświęceń ze strony państw członkowskich, aby nie pogrążyła się w narodowych egoizmach i wszelkiego rodzaju partykularyzmach³⁵⁰.

349 E. Wnuk-Lipiński, System wartości UE wobec wyzwań globalizacji [w:] pod red. E. Skalskiej, Czy wartości i normy społeczne są barierą reform w Unii Europejskiej, Gdańsk 2004, s.36.

350 L. Hard, Europa potrzebuje wartości,[w :] pod red. E. Skalskiej, Czy wartości i normy społeczne są barierą reform w Unii Europejskiej, Gdańsk 2004 [w:], s.25.