Myśl europejska w okresie międzywojennym

W 1914r. ukazała się praca „L’esprit europeen” Louisa Dumont-Wildena.

Tematem głównym tej publikacji było powołanie związku ludu europejskiego.

W kontekście tworzenia federacji autor stwierdził, iż możliwe było przezwyciężenie sentymentów narodowych dzięki pragnieniu wspólnego życia i chęci kontynuowania dziedzictwa przeszłości¹⁷². Jednocześnie dodał, iż sentyment europejski pojawi się w formie powszechnej, kiedy Europa będzie rządzona przez rasę żółtą albo islam, albo nowe narody powstałe poza kontynentem europejskim¹⁷³.

W 1922r. na scenie politycznej pojawił się Richard Coudenhove Kalergi (1894-1972). W artykułule pt. „Paneuropa-ein Vorschlag”, zamieszczony w berlińskim

„Vossichen Zeitung” zapowiedział powołanie wielkiej rodziny europejskiej w postaci organizacji paneuropejskiej. Ponadto namawiał parlamenty narodowe do zgody na zrzeczenie się suwerenności potrzebnej na kontynuowanie procesu zjednoczenia.

Zwołanie konferencji paneuropejskiej miało być pierwszym etapem tej ewolucji.

Kwestie terytorialne powinny były być wyłączone z tej debaty. Drugi etap to traktat arbitrażu i gwarancji między demokratycznymi państwami europejskimi. Trzeci etap to powołanie unii celnej, która pozwoliłaby na stworzenie bloku ekonomicznego homogenicznego i konstytucji paneuropejskiej. Utworzenie Stanów Zjednoczonych Europy na modelu Stanów Zjednoczonych ukoronowałaby wysiłki paneuropejskie.

Umocniłoby to pozycję Europy, która prezentowałaby się jako jednolity blok w porównaniu do innych kontynentów i sił światowych. W 1923r. R. Coudenhove Kalergi przedstawił wizję zjednoczenia Europy w książce „Paneuropa”. Autor zapowiadał powołanie we wszystkich krajach europejskich ruchu i organizacji pod nazwą Unia Paneuropejska, której celem byłoby stworzenie Stanów Zjednoczonych Europy.

Znakiem organizacji miałby być czerwony krzyż na złotym słońcu, symbol ludzkości i rozumu. Unią Paneuropejską miałaby kierować Rada Naczelna, a ciałem wykonawczym Rady byłoby Biuro Centralne, mieszczące się w wiedeńskim Hofburgu.

Według autora, państwa na świecie można było podzielić na kilka grup, w zależności

172 L. Dumont-Wilden, L’esprit europeen, [w :] P. Mioche, De l’idee europenne a l’Europe XIX i XX siecle, Paris 1997.

173 Ibidem,s.34.

od ich poziomu i charakteru kultury, cywilizacji i rozwoju gospodarczego.

Do pierwszej grupy zaliczył państwa Europy (bez Rosji i Wielkiej Brytanii), do drugiej - Wielką Brytanię z jej dominiami, do trzeciej - kraje Ameryki Północnej, do czwartej - Rosję¹⁷⁴. Stany Zjednoczone Europy miały zapewnić członkom federacji równe prawa, bezpieczeństwo i samodzielność administracyjną, a przede wszystkim

zapewnić współpracę i wyeliminować wojnę na kontynencie europejskim.

Z memoriału „Organizacja świata a Paneuropa” z 1926r. wynika, iż organizacja w pierwszym etapie skoncentrowałaby się na współpracy gospodarczej, rozstrzyganiu spornych problemów w sposób pokojowy i regulowaniu praw mniejszości narodowych. Aby zlikwidować konflikt słowiańsko-germański należało, według przewodniczącego Paneuropy, dokonać korekty granic ustanowionych po I wojnie światowej. W drugim etapie należałoby nawiązać ścisłe kontakty z Imperium Brytyjskim, podjąć współpracę gospodarczą z Rosją i przystąpić do współpracy z Unią Panamerykańską. Według Richarda Coudenhove-Kalergi główną instytucją federacji miałby być Parlament wzorowany na amerykańskim modelu, składający się z Izby Narodów, do której byłby wybierany w głosowaniu powszechnym jeden przedstawiciel na jeden milion obywateli danego państwa oraz Izby Państw, do której każde państwo wydelegowałoby jednego przedstawiciela. Negatywną stroną doktryny był pogląd, iż największy wpływ na całość życia gospodarczego w zjednoczonej Europie miałyby Niemcy. Autor wielokrotnie wypowiadając się na temat sporów granicznych polsko-niemieckich - szczególnie korzystnego dla Niemiec stanowiska wobec „korytarza gdańskiego” - zawsze stał po stronie Niemiec, co w konsekwencji stało się przyczyną nikłego poparcia dla polskiej sekcji Unii Paneuropejskiej i przyczyną napięć między nim, a przedstawicielami Polski. Językiem urzędowym federacji europejskiej miałby być angielski przy zachowaniu i poszanowaniu wszystkich języków narodowych. Istotną rolę w tworzeniu Stanów Zjednoczonych Europy mieli odegrać Żydzi, naród cechujący się dążnością do pełnego humanistycznego uniwersalizmu¹⁷⁵. Według tego projektu realizacja Paneuropy powinna następować etapami¹⁷⁶: pierwszym krokiem miałoby być zwołanie

174 L. Dumont-Wilden, L’esprit europeen..., s.74.

175K. Łastawski, op.cit., s.75.

176 Ibidem, s.76.

konfederacji paneuropejskiej, drugim zawarcie umów między członkami federacji o wzajemnym poszanowaniu granic i poddaniu wszelkich sporów pod rozstrzygnięcie sądu rozjemczego, następnie utworzenie paneuropejskiej unii celnej i wspólnego obszaru gospodarczego, a w konsekwencji utworzenie Stanów Zjednoczonych Europy na wzór Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. W nawiązaniu do tworzenia federacji europejskiej w 1926r. R.Coudenhove-Kalergi wystąpił z propozycją reorganizacji Ligi Narodów w organizację ogólnoświatową. Liga miała stanowić międzynarodową federację państw z siedzibą w Genewie. W skład Ligi miałyby wchodzić trzy organizacje ponadnarodowe: Związek Państw Imperium Brytyjskiego, Związek Narodów Rosji, Unia Panamerykańska. Następnymi federacjami miałyby być Federacja Państw Wschodniej Azji z Chinami i Japonią, piątą - Unia Paneuropejska, która skupiałaby dwadzieścia sześć państw zachodniej i środkowej Europy. Ogólnoświatowe Stowarzyszenie Federacji miało rozwiązywać spory między państwami i odpowiadać za plany rozbrojeniowe. Ponadto powołanie organizacji paneuropejskiej przyniosłyby następujące korzyści:

• państwa europejskie nie musiały się obawiać nowej wojny europejskiej;

• członkowie unii mogli pozostać neutralni w konflikcie światowym;

• państwa członkowskie były chronione przed inwazją rosyjską;

• organizacja paneuropejska pozwoliłaby na skuteczniejszą konkurencję z przemysłem amerykańskim i angielskim, rosyjskim, chińskim czy japońskim.

Paneuropa miała stanowić również gwarancję dla Francji i Belgii przeciwko wojnie z państwem niemieckim w ramach rewanżu i rewizji granic ustanowionych ładem wersalskim. Poza tym organizacja paneuropejska obejmująca terytoria od Hiszpanii do Polski, miała stać się imperium zgody i wolności. W szczytowym okresie rozwoju ruch paneuropejski skupił znane osobistości kontynentu takie jak: Konrad Adenauer, Eduard Benes, Eduard Daladier, Albert Einstein, Zygmunt Freud, Richard Strauss, Winston Churchill, Tomas Masaryk i wiele innych ¹⁷⁷.

W 1925r. Edouard Herriot (1872-1957) francuski minister spraw zagranicznych wystąpił na forum Ligi Narodów z ideą Stanów Zjednoczonych Europy. Główną rolę w tworzeniu tego związku przypisywał Francji i Niemcom. Proponował tworzenie

177 K. Łastawski, op.cit., s.62.

regionalnych ugrupowań oraz likwidację barier celnych. W dniu 25 stycznia 1925r.

wygłosił deklarację o powstaniu federacji europejskiej. W 1930 r. opublikował w Paryżu studium pt. „Stany Zjednoczone Europy”, w którym zaproponował europejskie wysiłki integracyjne i poparł stanowisko A. Brianda. Zaproponował utworzenie Stanów Zjednoczonych Europy, które obejmą wszystkie kraje europejskie. Nowa federacja miała obradować w ramach stałych konferencji, posiadała również sekretariat i system arbitrażowy.

W 1927r. minister francuski Louis Loucheur podjął działanie na rzecz zjednoczenia wysiłków na rzecz idei federacji europejskiej. L. Loucheur w książce pt.

„Problem de la cooperation economique international” przedstawił propozycję związku europejskiego węgla, stali i zbóż¹⁷⁸, która de facto była pierwszą wersję późniejszego projektu R.Schumana- ministra spraw zagranicznych Francji.

Kolejną znacząca inicjatywę zgłosił Aristid Briand (1862-1932). W czerwcu 1929r. podczas posiedzenia Rady Ligi Narodów w Madrycie polityk francuski przedstawił projekt, w którym domagał się powołania Stanów Zjednoczonych Europy z dwudziestu siedmiu państw europejskich zachowujących suwerenność polityczną.

W maju 1930r. A. Briand przedstawił „Memorandum sur l’organisation d’union federale europeenne”. W rzeczywistości autorem dokumentu był Alexis Leger, sekretarz generalny Ministerstwa Spraw Zagranicznych Francji i bliski współpracownik A. Brianda¹⁷⁹. Według autora Stany Zjednoczone Europy nie miały ograniczać kompetencji Ligi Narodów, a zadania federacji wynikały z porozumień regionalnych zawartych w ramach Ligi Narodów. A. Briand stał na stanowisku, iż federacja europejska nie powinna być jednym państwem, ale unią państw w formie kolektywnej. Zjednoczona Europa miała być zrealizowana poprzez unię ekonomiczną i finansową, aż do powołania federacji politycznej. Z politycznego punktu widzenia memorandum domagało się rozwoju systemu arbitrażu i bezpieczeństwa, które mogło być rozszerzeniem systemu z Locarno. W rozdziale pierwszym tego dokumentu zostały poruszone prawne zagadnienia funkcjonowania Stanów Zjednoczonych

178 B. Voyenne, Petite histoire de l’idee europeenne, Paris 1954, s. 171.

179 D. Sidjanski, The federal futur of Europe- from the European Community to the European Union, Michigan 2000, s. 9.

Europy¹⁸⁰. W kolejnych rozdziałach mowa była o powołaniu do życia organów Stanów Zjednoczonych Europy m.in.: Konferencji Europejskiej złożonej z przedstawicieli Ligi Narodów i zrzeszonych w nowej federacji, Komitetu Politycznego, Sekretariatu, oraz utworzeniu unii celnej. Ostatecznie projekt upadł ze względu na milczenie i nieufność państw członkowskich wobec możliwości utracenia suwerenności narodowej na rzecz interesów ponadnarodowych.

W 1930 r. została opublikowana praca „Les\Etats –Unis d’Europe” Carla Sforza (1872-1952), dyplomaty, ministra spraw zagranicznych, ambasadora włoskiego we Francji. Przedstawiona w niej propozycja tworzenia Stanów Zjednoczonych Europy miała być remedium na europejskie problemy. Autor opowiadał się jednocześnie za dyskusją europejską, rozpoczynając od najpoważniejszych spraw francusko – niemieckich¹⁸¹ .

Należy stwierdzić, iż idea federacji europejskiej jest mocno zakorzeniona w historii i kulturze europejskiej. Na uwagę zasługuje również fakt, iż koncepcja federacji europejskiej na przestrzeni wieków reprezentowała różnorodne cele.

W starożytności idea związku europejskiego w głównej mierze kojarzona była z zapobieganiem niebezpieczeństwu. Z kolei średniowiecze wniosło do dyskusji europejskiej rolę Kościoła jako głównego spoiwa integracji. W okresie nowożytnym rozwiązania federalistyczne miały zapewnić przede wszystkim rozwiązanie problemu narodowościowego. Koncepcja federacji stanowiła również źródło rozważań wielu wybitnych filozofów na przełomie XVIII i XVIII w. W okresie międzywojennym na uwagę zasługuje inicjatywa R. Coudenhove-Kalergi, która ukształtowała ruch paneuropejski. Projekty ministra spraw zagranicznych Francji A. Brianda wpisują się również w długą tradycję europejskich inicjatyw tworzenie federacji europejskiej.

180 B. Voyenne, op.cit., s.113.

181 C.Sforza, Les\Etats –Unis d’Europe, Revue de l’Universite de Bruxelles, decembre 1929-janvier 1930, s.103-118 [w :] P. Mioche, De l’idee europenne a l’Europe XIX i XX siecle, Paris 1997.