W polskim systemie oœwiaty, polskiej strukturze oœwiaty szko³y przysposa-biaj¹ce do pracy pojawi³y siê jako niezale¿ne, odrêbne placówki w 2004 roku na podstawie uchwalenia w³aœciwej ustawy edukacyjnej (Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 6 listopada 2003 r.; Dz. U. 2003 nr 210, poz. 2041). W tym roku mija 10 lat od wprowadzenia tego typu szkó³ – miejsc do edu-kacyjnej rzeczywistoœci uczniów z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ w stopniu umiarkowanym i znacznym. Szko³y te maj¹ ju¿ swoich absolwentów, którzy roz-poczêli doœwiadczanie i kreowanie swojego doros³ego ¿ycia poza systemem edu-kacji. W zamyœle ustawodawców szko³y przysposabiaj¹ce do pracy s¹ trzyletnimi szko³ami ponadgimnazjalnymi przeznaczonymi dla uczniów z noœci¹ intelektualn¹ w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz z niepe³nospraw-noœciami sprzê¿onymi. Ich funkcjonowanie reguluje Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kszta³cenia ogólnego w poszczególnych typach
szkó³ (Dz.U. 2009 nr 4, poz. 17) oraz póŸniejsze Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szko³ach publicznych (Dz.U. 2012, poz. 204). W Za³¹czniku nr 7 i nr 10 do tych rozporz¹dzeñ czytamy, ¿e w szko³ach przysposabiaj¹cych do pracy, przeznaczo-nych dla uczniów z umiarkowan¹ i znaczn¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ oraz z niepe³nosprawnoœciami sprzê¿onymi, kszta³cenie dostosowane jest do potrzeb edukacyjnych i psychofizycznych mo¿liwoœci uczniów.
Jak ukazuje podstawa programowa kszta³cenia ogólnego dla szkó³ specjal-nych przysposabiaj¹cych do pracy dla uczniów z upoœledzeniem umys³owym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepe³nosprawno-œciami sprzê¿onymi: szko³a specjalna przysposabiaj¹ca do pracy dla uczniów z upoœledzeniem umys³owym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepe³nosprawnoœciami sprzê¿onymi przygotowuje m³odzie¿ do pe³nienia ró¿nych ról spo³ecznych oraz autonomicznego (na miarê ich mo¿liwo-œci rozwojowych) i aktywnego doros³ego ¿ycia. Polega na ca³omo¿liwo-œciowej i jednoczes-nej realizacji funkcji dydaktyczjednoczes-nej, wychowawczej, opiekuñczej i profilaktyczjednoczes-nej szko³y, z uwzglêdnieniem specyficznych form i metod pracy oraz zasad naucza-nia, opisanych przez wspó³czesne nauki spo³eczno-pedagogiczne. Kszta³cenie wed³ug podstawy programowej obejmuje: kszta³cenie ogólne umo¿liwiaj¹ce utrwalenie i poszerzenie zakresu posiadanej wiedzy i nabywanie nowych umiejêt-noœci; przysposobienie do pracy rozumiane jako: kszta³towanie w³aœciwych po-staw wobec pracy, przyswajanie podpo-stawowej wiedzy o pracy i poznawanie ty-powych sytuacji zwi¹zanych z prac¹, uczenie wykonywania ró¿nych prac, w tym porz¹dkowych i pomocniczych oraz opanowanie podstawowych umiejêtnoœci i czynnoœci pracy, a tak¿e przygotowanie do podjêcia samodzielnej lub wspoma-ganej pracy na okreœlonym stanowisku na wolnym lub chronionym rynku pracy.
W procesie kszta³cenia uczniów wyodrêbnia siê: zajêcia edukacyjne: funkcjo-nowanie osobiste i spo³eczne w tym: wychowanie fizyczne, przysposobienie do pracy, etyka. Zajêcia rewalidacyjne; zajêcia sportowe; zajêcia kszta³tuj¹ce kreatyw-noœæ, w szczególnoœci muzykê, plastykê, zajêcia rozwijaj¹ce zainteresowania, za-jêcia kszta³tuj¹ce umiejêtnoœæ spêdzania wolnego czasu.
Celem edukacji uczniów z upoœledzeniem umys³owym w stopniu umiarko-wanym lub znacznym oraz uczniów z niepe³nosprawnoœciami sprzê¿onymi jest utrwalanie i poszerzanie zakresu posiadanej wiedzy, kszta³cenie kompetencji spo³ecznych, zdolnoœci adaptacyjnych i nabywanie nowych umiejêtnoœci umo¿li-wiaj¹cych samodzielne, niezale¿ne funkcjonowanie tych uczniów (za³¹cznik nr 7, 2009). Analiza zadañ szko³y wyszczególnionych w podstawie programowej, dziê-ki którym powy¿szy cel edukacji bêdzie zrealizowany, pozwala wyodrêbniæ na-stêpuj¹ce obszary dzia³añ nauczycieli wzglêdem uczniów, dziêki którym nast¹pi: rozbudzanie motywacji i rozwijanie zdolnoœci, kszta³towanie zainteresowañ
i ujawnianie zdolnoœci, rozwijanie w uczniach postawy ciekawoœci, otwartoœci i poszanowania innych; utrwalanie wiadomoœci i umiejêtnoœci zdobytych przez uczniów na wczeœniejszych etapach edukacyjnych; osi¹gniêcie maksymalnej zaradnoœci i niezale¿noœci na miarê indywidualnych mo¿liwoœci uczniów; kszta³towanie prawid³owej postawy uczniów wobec pracy, w aspekcie motywa-cji, kompetencji i wykonania; przygotowanie do wykonywania, indywidualnie i zespo³owo, ró¿nych prac maj¹cych na celu zaspokojenie potrzeb w³asnych i oto-czenia; kszta³towanie umiejêtnoœci pos³ugiwania siê narzêdziami, maszynami i urz¹dzeniami oraz opanowanie prostych umiejêtnoœci i czynnoœci pracy; kszta³towanie umiejêtnoœci zwi¹zanych z poszukiwaniem pracy, w tym korzysta-nia z ró¿nych Ÿróde³ informacji; przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w ró¿nych formach ¿ycia spo³ecznego na równi z innymi cz³onkami danej zbioro-woœci, pe³nienia ról spo³ecznych, kszta³towanie poczucia odpowiedzialnoœci za samodzielnie dokonywane wybory i podejmowane decyzje; kszta³towanie umie-jêtnoœci samodzielnego organizowania wypoczynku i czasu wolnego (za³¹cznik nr 7, 2009).
Wœród wyszczególnionych w podstawie programowej treœci moj¹ szczególn¹ uwagê zwróci³ obszar zwi¹zany z przygotowaniem uczniów do doros³oœci. Wy-mienia siê tu po pierwsze: treœci zwi¹zane z kszta³towaniem umiejêtnoœci nie-zbêdnych w autonomicznym, doros³ym ¿yciu, a wœród nich œwiadomoœci w³asnej to¿samoœci, akceptacji siebie jako osoby niepe³nosprawnej; rozró¿niania kole¿eñ-stwa, przyjaŸni, mi³oœci, wolnoœci osobistej oraz przewidywania konsekwencji w³asnych dzia³añ; ustalania hierarchii potrzeb i podejmowania samodzielnych decyzji, poczucia obowi¹zków; planowania dnia i organizowania czasu wolnego; dokonywania wyborów w ró¿nych sytuacjach ¿yciowych; nawi¹zywania pozyty-wnych relacji z ludŸmi; pos³ugiwania siê dowodem osobistym i innymi dokumen-tami; urz¹dzania miejsca zamieszkania i planowania wydatków; korzystania z us³ug pocztowych, bankowych; samodzielnego lub wspieranego dokonywania zakupów w ró¿nych rodzajach sklepów. Drugi obszar treœci dotyczy: kszta³towa-nia i utrwalakszta³towa-nia zachowañ i nawyków ogólnie akceptowanych w œwiecie ludzi doros³ych w zakresie higieny i wygl¹du zewnêtrznego. Trzeci obszar treœci to wy-chowanie do ¿ycia w rodzinie, którego celem jest: wzmacnianie prawid³owych re-lacji miêdzy osobami przeciwnej p³ci oraz aktywnego udzia³u w ¿yciu rodziny; ukazywanie wartoœci rodziny w ¿yciu cz³owieka; pomoc w zaakceptowaniu i poszanowaniu w³asnego cia³a; zapoznanie ucznia z prawem do ochrony intym-noœci. Kolejny obszar zwi¹zany jest z przygotowanie ucznia (zgodnie z jego mo¿-liwoœciami) do podejmowania pracy, w szczególnoœci w nastêpuj¹cych dziedzi-nach: wytwarzanie przedmiotów dekoracyjnych i pami¹tkarskich; gospodarstwo domowe; prace poligraficzno-introligatorskie; prace ogrodnicze; zadania kurier-skie, prace biurowe; elementy bukieciarstwa; elementy sadownictwa; elementy
tkactwa, elementy szycia rêcznego, maszynowego; sporz¹dzanie i wydawanie posi³ków; hodowla zwierz¹t; prace stolarskie; prace w szatni; pakowanie ró¿nych przedmiotów; elementy dziewiarstwa; ceramika. W trakcie trwania zajêæ przy-sposobienia do pracy s¹ realizowane nastêpuj¹ce zagadnienia: praca i jej znacze-nie w ¿yciu cz³owieka, prawa i obowi¹zki pracownika i pracodawcy; poszukiwa-nie zatrudposzukiwa-nienia i poznaposzukiwa-nie sposobu dope³niania formalnoœci zwi¹zanych z zatrudnianiem; rodzaje pracy i specyficzne zachowania zawodowe; organizacja i œrodowisko pracy; umiejêtnoœæ pracy w zespole (za³¹cznik nr 7, 2009).
Po dokonanej analizie podstawy programowej i za³o¿eñ pracy szkó³ przyspo-sabiaj¹cych do pracy mogê stwierdziæ, ¿e jest to miejsce, powinno byæ to miejsce, w którym bardzo istotne wydaje siê kszta³towanie autonomii, samodzielnoœci i zaradnoœci osobistej uczniów. Uczniów, którzy stoj¹ na progu swojej doros³oœci i s¹ do niej przygotowywani, wdra¿ani poprzez w³aœnie naukê odpowiedzialno-œci za siebie i swoje dzia³anie, dawanie mo¿liwoodpowiedzialno-œci próbowania wielu aktywnoodpowiedzialno-œci z obszaru pracy, uczenia siê tego czym jest praca i jakie obowi¹zki s¹ z ni¹ zwi¹zane. Ale równie¿ jest to miejsce zawierania przyjaŸni i rodzenia siê pierw-szych sympatii, ale tak¿e doœwiadczania swoich potrzeb, swojej seksualnoœci – by-cia mê¿czyzn¹ i kobiet¹. Miejsce budowania pozytywnego obrazu siebie, jako obywatela danej spo³ecznoœci lokalnej, nauki dbania o siebie. Myœlê, ¿e jest, mo¿e to byæ bardzo wa¿ne miejsce w perspektywie wsparcia w dorastaniu, niezbêdny etap na drodze ku doros³oœci.
E. Zakrzewska-Manterys uwa¿a, ¿e szko³y przysposabiaj¹ce do pracy to no-woczesna edukacja otwieraj¹ca perspektywy zawodowe. Jak zauwa¿a autorka, m³odzie¿ upoœledzona umys³owo w stopniu umiarkowanym lub znacznym w wieku powy¿ej 18. roku ¿ycia to przewa¿nie uczniowie szkó³ przysposa-biaj¹cych do pracy. Przed³u¿enie ich obecnoœci w systemie edukacyjnym jest dla nich szans¹ na uczestnictwo w ciekawych, rozwijaj¹cych zajêciach. Jest to o tyle wa¿ne, ¿e do momentu wprowadzenia do polskiego systemu oœwiaty szkó³ przy-sposabiaj¹cych do pracy uczniowie z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ umiar-kowan¹ i znaczn¹ przewa¿nie, z ma³ymi wyj¹tkami, koñczyli edukacjê na pozio-mie gimnazjum. Zasadnicza szko³a zawodowa by³a dostêpna w¹skiemu gronu najlepiej funkcjonuj¹cych osób. Obecnie szko³y przysposabiaj¹ce do pracy s¹ do-stêpne dla wszystkich uczniów, co znacznie wyd³u¿a ich obecnoœæ w systemie edukacyjnym, a tym samym przyczynia siê do podniesienia jakoœci ich ¿ycia. Ucz-niowie szkó³ przysposabiaj¹cych do pracy uczestnicz¹ w wielu ciekawych i wzbo-gacaj¹cych innowacjach edukacyjnych. Indywidualnie dobrane programy na-uczania, konstruowane przez wszystkich nauczycieli pracuj¹cych z danym uczniem i konsultowane z rodzicami, przyczyniaj¹ siê do lepszego wychwytywa-nia osobistych uzdolnieñ i upodobañ prowadz¹ do maksymalnego rozwijawychwytywa-nia po-tencja³u poszczególnych uczniów (Zakrzewska-Manterys 2012, s. 33).