polskiej łacinie, sądzić by można, że mamy tu do czynienia z polonizmem. My znamy formacje tego typu w polskiej łacinie:
a podymowe - de qualibet stuba podworowe - de singulis curiis godne - dacio festivitatum przesieka - incisio nemorum
narzaz - incisio
powołowe - post bove..,sl.
Gdyby więc w języku polskim na oznaczenie czasowego, rocznego stosunku umownego istniał określnik ręczny, geneza przym. manualis byłaby dla nas jasna: powiedzielibyśmy wówczas, że to językowa kalka, pol. ręczny oddają pisarze przez łac. manualis. - Rozejrzyjmy się przeto za odpowied-nikami polskimi. Jeden z nich znajdujemy w paru uniwersałach łacińskich z początku XVI w.:
41. CIP, s. 318, p. 7: item molendina manualia alias poźrebne et folusz a singula rota [...] solvent sex grossos.
42. CIP, s. 343, p. 4: molendina vero manualia alias poźrebne solvant antiquae taxae medietatem.
51 Por. moją pozycję pod tytułem Meszne istolowe, ogłoszoną w Sprawozdaniach ŁTN
Molendinum manuale 123 43. CIP, s. 351, p. 3: item molendina [...], quae poźrebne vocantur, manuales seu anniversarios molendinatores habentia [...], sex grossos persolvent; haereditarii vero molendinatores et folusze [...] unum fertonem persolvent52.
Nieco wcześniej wyrazu poźrebny użył Długosz:
44. LB 3, s. 295: in qua (villa) sunt viginti quatuor lanei cmethonales, quorum viginti sunt emptitii alias zakupne, item duo alii emptitii, et quilibet laneus de dictis viginti duobus laneis solvit pro annuo censu viginti scottos communis pecuniae. Item ibidem sunt duo lanei ultra viginti duos praefatos, qui vocantur potrzebny, quorum quilibet solvit pro annuo censu mediam marcam; et omnia alia iura. labores et tributa. quemadmodum et alii cmethones
zakupny53.
Ostatnie cztery teksty wykazują istnienie znanej nam opozycji łac.
emptitius : manualis. Jej odpowiednikami polskimi są zakupny : poźrzebny.
Młyny poźrzebne musimy więc poczytać za takie, które są oddane w dzierżawę roczną. To samo powiemy i o łanach pośrzebnych. Tym samym musimy odrzucić sugestię SStp., dopatrującego się w ostatnim wypadku istnienia związku dziedzicznego54• Przyznajemy zresztą, że polskie słowo poźrebny niewiele nam pomogło w zrozumieniu łacińskiego przymiotnika manualis.
Raczej sytuacja przedstawia się odwrotnie; słowo polskie wyjaśniamy sobie za pomocą kontekstów łacińskich.
x
Cytaty nasze, czerpane z ustaw podatkowych, wydawanych w początku XV w., mają brzmienie łacińskie. Czasami tylko przeplata się je technicznymi wyrazami polskimi. Pół wieku później pojawią się uniwersały redagowane w całości po polsku. Jakiego w nich używa się terminu na owe przedsiębior-stwa manualne?
45. VL 2, s. 848 (1673 r.): Karczmarze dziedziczni [...] po 20 groszy.
karczmy doroczne - po 12 groszy.
Mlyny [...] dziedziczne od każdego kola walnego [...] po 24 gr. Od
dorocznych mlynów wszelakich od każdego kola jakiegokolwiek po 12 gr. Od mlynów wietrznych [...] od dziedzicznych po 10 gr. A od dorocznych - po 5 gr.
Piły dziedziczne od każdego kola po 12 gr. A od dorocznych od każdego kola 6 gr.
52 Por. wyżej przyp. 34 oraz niemal dosłowne powtórzenia w AT, t. 9, s.81, oraz ib.,
t. 14, nr 24, s. 58. 53 Cytuje SStp.
54 zauważ zwykłą proporcję czynszów: łan poźrzebny płaci 24 gr (media marca), natomiasc łan zakupny - 40 gr (20 scow).
46. VL 2, f. 983 (1578 r.): Młynarze od kół walnych dziedzicznych [...]
po gr. 24, a od dorocznych koł po gr. 12.
A od wietrznych młynów zakupnych po gr. 10 [...], a od dorocznych po gr. 5.
47. VL 2, f. 1248 (1588 r.): Młynarze od koł [...] dziedzicznych [...] po
gr. 24, a od dorocznych koł po gr. 12.
Od wietrznych młynów zakupnych po gr. 10 [...] a od dorocznych po gr. 5. Młyny [...] tak dziedziczne, jako i doroczne ...55
Znowu zatem mamy do czynienia z dwiema grupami terminów, tym razem polskich, stojących do siebie w opozycji:
dziedziczny zakupny56
doroczny poźrebny
Młynarze doroczni płacą połowę taksy uiszczanej przez młynarzy dzie-dzicznych57•
Z zestawienia polskich uniwersałów z łacińskimi widać, że łac. haereditarius odpowiada pol. dziedziczny, łac. manualis - pol. doroczny, a nie ręczny, jakby można oczekiwać. Tym samym potwierdza się nasze rozumienie
manualis, osiągnięte z zestawienia tekstów łacińskich: niedziedziczny, czasowy, wynajęty na rok.
XI
Przymiotnik manualis ma więc w polskiej łacinie dwa znaczenia: ręczny
i doroczny. Ta dwuznaczność na ogół nie pociąga za sobą błędów w rozu-mieniu tekstów. Nikt nie będzie pisał o ręcznej karczmie, foluszu czy kuźnicy. Jedynie przy molendinum manuale istnieje możliwość dwojakiej
55 O kołach dziedzicznych i dorocznych częste wzmianki w Źr. dziej., np. t. 17, cz. l, s. 134, 136-137, 139-140, 144, 152, 154; t. 17, cz. 3, s. 82, 165; młyny dziedziczne i doroczne odróżnia Jabłonowski, źr. dziej., t. 19, s. 43.
56Zauważ charakterystyczne miano, jakie nosi jeden z młynów: Po Zawsze, T. Gołębiowska, o.C., s. 116.
57 Przeciwstawienie młynarzy dziedzicznych dorocznym występuje też w lustracjach, por. Lustracje województwa płockiego 1565-1789, wyd. A. Sucheni-Grabowska, S. M. Szacherska, Warszawa 1965, s. 13,41 (1565 r.), 158, 179, 187 (1572 r.); Lustracja woj. mazowieckiego 1565, cz. l, wyd. 1. Gieysztorowa, A. Żaboklicka, Warszawa 1967, s. 139; młynarczyk niedziedziczny
nazywa się tu rzędnym do roku, s. 66. W pierwszej lustracji mówi się też o młynarzu
uprzywilejowanym, s. 209, w drugiej - o młynarzu, mającym przywilej względnie prawo, s. 66, 139. Pojęcie karczmy dorocznej czy karczmarza dorocznego nieobce też inwentarzom, Inwentarze dóbr szlacheckich powiatu kaliskiego, t. l, wyd. W. Rusiński, Wrocław 1955: karczma doroczna (s. 16, nr 18, r. 1568); kowal, karczmarz, młynarz, owczarz doroczny (s. 216, nr.171, r. 1685); młynarz okupny (s. 126, nr 97, r. 1653).
Molendinwn manuale 125 interpretacji, żarna (por. wyżej ust. II-III) i młyn doroczny. Ofiarą takiej właśnie pomyłki padł Jabłonowski. Oto co czytamy w jego pracy: "Znajdujemy tedy w wykazie pobor(owym) 1515 r. na przykład daleko więcej chyba podanych żaren (molendinum manuale) niż młynów właściwych (molendinum.
walnyk)". W dalszym ciągu tenże autor zlicza owe młyny w ziemi sanockiej, podając następujący wynik:
młynów
29
żaren
41
Z czego wysuwa wniosek: "a więc żaren o 1/3 więcej niż młynów walnych". Pod koniec XVI w. ten stan rzeczy uległ całkowitej zmianie: "reg(estry) pobor(owe) o żarnach nie wspominają nawet". Występują natomiast "młyny znaczne wszelkiej kategorii, dziedziczne i doroczne,,58. Dla nas nie ulega żadnej wątpliwości, że i teksty łacińskie z początku XVI w. nie mówią o żarnach, lecz o młynach manualnych 'dorocznych'. Tym samym powołane wyżej zestawienie mówi o stosunku młynów dziedzicznych i dorocznych, a nie młynów i żaren. Wniosek Jabłonowskiego o rozwoju techniki w XVI w. od żaren do młynów jest pozbawiony wszelkiej podstawy źródłowej.
Jedno wszakże pozostaje dla nas stale niejasne: dlaczego ów walor znaczeniowy znalazł swój odpowiednik w wyrazie łacińskim, będącym derywatem od rzecz. manus?
XII
Ułóżmy następujące proporcje: rok: roczny do roku : doroczny
annus : annalis
in annum : manualis (!)
Manualis zajmuje pozycję, na której oczekiwalibyśmy innego przymiotnika, urobionego na ten sam sposób, co jego odpowiednik polski, a więc inannalis. Czy więc tutaj nie doszło do błędnej lekcji?
Nie kwestionujemy odczytu -a- ani -alis. Natomiast pionowe pałeczki nie wykluczają odmiennej od dotychczasowej lekcji. Wiemy, jak często następuje omyłka przy ich odszyfrowaniu59. Pierwsze trzy kreseczki, odczytywane
58ŹJ:. dziej, t. 18, cz. 2, s.454. Por. też Z. Libiszowska, o.C., s. 511; B. Baranowski, Polskie mlynarstwo, Wrocław 1977, S.27.
59 Przypomnijmy, jak to kopista odczytałferia una, co się wydawało podejrzane H. Grotefen-dowi, który stawił domysł, że musiało tu stać f"nn", Zeitrechnung des deutschen Mittelalters, t. l, Hannover 1891, s. 60. Przypuszczenie to potwierdziło obejrzenie oryginału, ib., t. 2, Hannover 1892, s. 195. Por. też nasz artykuł Filologia w slużbie historii, Zeszyty Naukowe UŁ, ser. I, z. 32, 1979, s. 11-14 [w tymże tomie].
dotąd jako m-, można też uznać za in-; idące po -a- cztery kreseczki pionowe, odczytywane dotychczas jako -nu-, można potraktować jako -nn-. Paleograficznie propozycja nie budzi żadnych zastrzeżeń, a jej prawdopo-dobieństwo semantyczne olbrzymie. W rezultacie w miejsce
m a nu alis odczytujemy: in a nn alis60•
Od razu, jakby za dotknięciem różdżki czarodziejskiej, wszystko jasne i motywowane, paleograficznie i semantycznie. Mamy do czynienia z młynami, tartakami, karczmami, kuźnicami dziedzicznymi i dorocznymi, molendina, tabernae, serrae, minerariae, haereditaria i inannalia. Również młynarze, karczmarze i tracze są raz dziedziczni - haereditarii, to znów - łącznie z kaznodziejami i mansjonariuszami - doroczni, inannales, 'ugodzeni na rok'. Podstawmy proponowany wyraz w miejsce manualis w podanych wyżej cytatach. Otrzymamy wówczas następujące konteksty:
tabernae inannales (8) - taberna annalis (9), tabernae annales sive inannales (10),
taberna inannalis. ad annum propinans (12), molendinatores inannales seu temporales (29, 31), mansionarii temporales seu inannales (39),
molendinatores inannales seu anniversarii (27, 43),
molendinatores [...] non haereditarius duntaxat inannalis (25),
qui [...] tenent molendina in arenda pro certo tempore. ut sunt inannales molendinatores (26).
Zakończmy to zestawienie zdaniem: est et alia taberna inannalis. ad annum propinans, taką karczmę może dzierżawca opuścić, dum annus advenerit, quia annalis dicitur (12).
We wszystkich cytatach podstawienie wyrazu inannalis w miejsce manualis nie budzi żadnych zastrzeżeń. Zawsze otrzymujemy wypowiedzi sensowne. Nieraz, przyznajemy, suponowany przymiotnik okazuje się redundantny. Fakt ten wszakże nie zaskoczy czytelnika, dobrze obznajomionego ze średniowieczną łaciną. Istotne przy tym, że nie ma ani jednego wypadku, który by był sprzeczny z naszą supozycją.
Co więcej, nie obala naszej supozycji żaden odpowiednik polski, raczej oba ją wręcz popierają:
in-anna/es po-źrebne do-roczne61•
60 Oczywiście przedrostka in- nie poczytamy w tym wyrazie jako łacińskiej negacji; ów
wielofunkcyjny preHks wykorzystano dla oddania polskiego do-(roczny) 'in (annum)'.
61 Słownik polszczyzny XVI wieku nie zna łac. terminu manualis jako odpowiednika
M olendinum manuale 127 Co prawda w źródłach występuje obocznie druga jeszcze opozycja
manualis : prvilegiatus (37)
manualis : absque prvilegiis (36) : haereditarius
Wszakże w przejrzanych przez nas materiałach brak polskiego od-powiednika ręczny, który dopiero byłby decydujący.
Gdyby nasze wyjaśnienie paleograficzne uznać za nieprzekonywające, musielibyśmy wówczas stwierdzić, że polska łacina nadała przymiotnikowi
manualis znaczenie, jakiego nie ma on ani w łacinie klasycznej, ani w