Katedra i Zakład Ortodoncji Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie al. Powstańców Wlkp. 72, 70-111 Szczecin
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Maria Syryńska
Summary
Introduction: Recognised and unrecognised bone dis-eases including maxilla and/or mandible may have infl uance on formation of malocclusions. In fi rst stages of diseases the patients are directed or report for orthodontic treat-ment which starting need additional examinations mainly pantomographic views. In spite doing necessary additional examinations sometimes we can’t recognise disorder like patient presented in our study. Then we can observate and if changes will begin disturbing the function – surgical intervention.
Aim: Establishment of orthodontic treatment plan and explanation if during three years the dimension of asym-metry resulting from wrong growth right and left part of mandible and the estimation the rate of changes happening in this time.
Material and method: In study we used the own asym-metry index to estimate the patient’s pantomographic views who reported for orthodontic treatment because of occlusion disorders, facial asymmetry and discomfort of mastication and speech. The telerentgenographic lateral views in right and posterior-anterior (PA) projection were also done. We measured and estimated the own asymmetry index on pan-tomographic views.
Results: The radiographs reveal the asymmetry of left part of mandible. The comparative analysis of pantomo-graphic views enables the estimation of changes happening in time and the telerentgenographic lateral views, PA and computer tomography (CT) confi rm changes which increase the asymmetry.
Conclusions: The asymmetry index is the instrument which enable the estimation of growth changes in mandible with unsteady aetiology and histopathological unrecognised, allow determine the growth rate and facilitate the permanent control the dimension of mandible asymmetry.
K e y w o r d s: asymmetry index – pantomographic view – facial bone diseases.
Streszczenie
Wstęp: Rozpoznane i nierozpoznane choroby kości obejmujące szczękę i/lub żuchwę mogą mieć wpływ na powstawanie wad zgryzu. W początkowych stadiach cho-roby pacjenci zgłaszają się lub są kierowani do leczenia ortodontycznego, którego rozpoczęcie wymaga badań dodatkowych, a przede wszystkim przeglądowych zdjęć radiologicznych. Jednak pomimo wykonania koniecznych badań dodatkowych, niekiedy nie udaje się rozpoznać cho-roby, tak jak u przedstawionej w pracy pacjentki. Pozostaje więc obserwacja, a jeśli zmiany zaczną zaburzać funkcję – interwencja chirurgiczna.
Cel: Ustalenie planu leczenia ortodontycznego i wy-jaśnienie, czy w ciągu 3 lat wzrosła wielkość asymetrii wynikającej z nieprawidłowego wzrostu prawej i lewej części żuchwy, oraz ocena tempa zmian zachodzących w tym czasie.
Materiał i metoda: W pracy posłużono się własnym wskaźnikiem asymetrii do oceny zdjęć pantomografi cz-nych pacjentki, która zgłosiła się do leczenia
ortodontycz-ZASTOSOWANIE WSKAŹNIKA ASYMETRII W OCENIE WIELKOŚCI ŻUCHWY 143 nego z powodu zaburzeń zgryzu, asymetrii twarzy oraz
dyskomfortu żucia i nieprawidłowości mowy. Wykonano również telerentgenogramy boczne w profi lu prawym oraz w projekcji tylno-przedniej (posterior-anterior – PA). Na zdjęciach pantomografi cznych dokonano pomiarów i obli-czono wartość wskaźnika asymetrii.
Wyniki: Radiogramy wykazywały asymetryczną budowę żuchwy w zakresie trzonu, gałęzi i kłykcia lewego. Analiza porównawcza pantomogramów umożliwiła ocenę zmian zachodzących w czasie, a zdjęcia telerentgenografi czne boczne, w projekcji tylno-przedniej (PA) oraz tomografi czne (TK) potwierdziły zachodzące zmiany w trzonie żuchwy, nasilające asymetrię.
Wnioski: Wskaźnik asymetrii jest narzędziem umożli-wiającym ocenę liczbową zmian wzrostowych zachodzą-cych w żuchwie, o nieustalonej etiologii i nierozpoznanych histopatologicznie, pozwala określić tempo wzrostu oraz ułatwia ciągłą kontrolę wielkości asymetrii żuchwy.
H a s ł a: wskaźnik asymetrii – zdjęcia pantomografi czne – choroby kości twarzy.
Wstęp
Do Zakładu Ortodoncji Pomorskiej Akademii Medycz-nej w Szczecinie (PAM) niekiedy kierowani są pacjenci, których leczenie często sprawia znaczne trudności. Dzieje się tak wówczas, gdy przyczyną zaburzeń zgryzu są cho-roby tkanki kostnej, w obrębie twarzowej części czaszki, zwłaszcza szczęki i/lub żuchwy. Należą do nich niewątpli-wie: dysplazja włóknista, cherubizm, włókniak kostnieją-cy, włókniak cementotwórczy, nowotwory (osteosarcoma, osteoblastoma), choroba Pageta, choroba Reclinghausena, stany zapalne kości i inne, takie jak np. jednostronny rozrost kości żuchwy o nieustalonej etiologii [1, 2, 3, 4]. Zwłaszcza w początkowych stadiach choroby pacjenci zauważają stło-czenia zębów, przemieszstło-czenia linii środka, braki zawiąz-ków zębów stałych, co budzi ich niezadowolenie i dlatego kierowani są do poradni ortodontycznych. Pacjent musi posiadać aktualny pantomogram, który obejmuje cały układ stomatognatyczny [5]. Pantomogramy ujawniają wiele istot-nych zmian niezauważalistot-nych podczas badania klinicznego wewnątrz- i zewnątrzustnego [5, 6]. Choroby kości należą do takich trudno rozpoznawalnych zmian, zwłaszcza we wczesnych stadiach rozwoju, kiedy zewnętrznie rysy twarzy pozostają niezmienione. Niekiedy charakterystyczny wyraz twarzy z „oczami wzniesionymi ku niebu” lub niewielka asymetria nie budzi zastrzeżeń, zwłaszcza u dzieci [1, 2, 3, 4]. Jednak stłoczenia i przemieszczenia zębów powodują, że sam pacjent, bądź rodzice lub opiekunowie dziecka szukają pomocy u ortodonty, głównie ze względów estetycznych dotyczących uzębienia, nie podejrzewając innej przyczyny o znacznie poważniejszym znaczeniu.
U jednego z grupy 16 pacjentów z asymetrią, ze wzglę-du na ujemne wyniki badań histopatologicznych,
scynty-grafi i i badań biochemicznych krwi dla monitorowania przebiegu zachodzących zmian przed podjęciem leczenia posłużono się wskaźnikiem asymetrii opracowanym przez autorki. Wcześniej przeanalizowano możliwość wykorzy-stania wskaźników asymetrii Habetsa [7] i Kjellberga [6, 7]. Pierwszym, który zastosował wskaźnik asymetrii, był Habets [7], natomiast kolejną metodę określania asymetrii zaproponowali w 1994 r. Kjellberg i wsp. [6] oraz Baumann i wsp. [7]. Jednak wskaźniki opracowane przez nich pozwa-lały jedynie na stwierdzenie obecności asymetrii żuchwy.
Były one nieporównywalne, co wynikało z różnych loka-lizacji punktów pomiarowych i stąd różnych rozmiarów kłykcia i gałęzi żuchwy po stronach prawej i lewej. Dzięki zastosowaniu tych wskaźników możliwe jest porównanie i diagnozowanie lub tylko monitorowanie wielu zaburzeń budowy kości oraz tempa ich rozwoju, jeśli są one powta-rzalne, porównywalne i rzeczywiście odzwierciedlają za-chodzące zmiany [1, 2, 3, 4, 8, 9, 10]. Dlatego po wielu pomiarach i ich analizie, skonstruowano i postanowiono wykorzystać własny, kątowy wskaźnik asymetrii (angular asymmetry index – AAI).
Celem pracy było oznaczenie wielkości asymetrii wy-nikającej z nierównomiernego i nieprawidłowego wzrostu żuchwy oraz jej zmiany w czasie u pacjentki KK, lat 24, której wszystkie ukierunkowane badania w celu ustalenia przyczyny miały negatywny wynik.
Materiał i metoda
Do realizacji celu pracy posłużono się przede wszystkim radiologicznymi zdjęciami pantomografi cznymi. Pacjentka KK, lat 24 po raz pierwszy zgłosiła się do Zakładu Orto-doncji PAM w 2003 r. z powodu zaburzeń zgryzu, asy-metrii twarzy oraz dyskomfortu żucia i nieprawidłowości mowy. Pantomogram wykazywał asymetryczną budowę żuchwy w zakresie trzonu, gałęzi i kłykcia lewego (ryc. 1 i 2). Ponownie pacjentka zgłosiła się z nasilonymi proble-mami w lipcu 2006 r. Wykonano wówczas pantomogram (ryc. 3 i 4) oraz telerengenogram prawoboczny, w projekcji tylno-przedniej (PA) i tomogram komputerowy (ryc. 5, 6, 7, 8). Na ich podstawie określono wartość AAI. Wskaźnik asymetrii oparto na pomiarach kąta powstałego z przecięcia dwu linii prostych łączących punkty Condylion i Gonion obu gałęzi żuchwy. Pomiary liniowe gałęzi żuchwy od punk-tu Condylion do punkpunk-tu Gonion posłużyły do wyrażenia różnic pomiędzy długością obu gałęzi żuchwy za pomocą proporcji (pantomogramy – ryc. 1, 2, 3, 4). Wskaźnik ten jest oznaczalny również na zdjęciach tomografi cznych w cię-ciach czołowych, jak przedstawiono na rycinie 7. W tym przypadku wielkość oznaczanego kąta jest dwukrotnie większa niż oznaczonego na pantomogramie, co wynika z odległości gałęzi prawej od lewej na „wyprostowanym”
trzonie żuchwy (ryc. 7). Wskaźnik ten jest oznaczalny tak-że na telerentgenogramach wykonanych w projekcji tylno--przedniej (ryc. 6).
Ryc. 3. Pantomogram pacjentki wykonany w 2006 r.
Fig. 3. The patient’s pantomographic view from 2006 Ryc. 1. Pantomogram pacjentki wykonany w 2003 r.
Fig. 1. The patient’s pantomographic view from 2003
Ryc. 2. Pomiar wskaźnika kątowego AAI 8 stopni oraz proporcji długości gałęzi żuchwy strony prawej i lewej 64:85 na wysokości punktów Co-Go
oraz na wysokości punktów Inc- Go: 48:61
Fig. 2. Measurement of angular index AAI 8 grades and proportion of length mandible ramus of the right and left side 64:85 on height Co-Go and
Inc-Go: 48:61
Ryc. 4. Pomiar wskaźnika kątowego AAI 8 stopni oraz proporcji długości gałęzi żuchwy strony prawej i lewej 64:93 na wysokości punktów Co-Go
oraz na wysokości punktów Inc- Go: 48:62
Fig. 4. Measurement of angular index AAI 8 grades and proportion of length mandible ramus of the right and left side 64:93 on height Co-Go and
Inc-Go: 48:62
Ryc. 5. Zdjęcie telerentgenografi czne pacjentki KK. Podwójny zarys trzonu żuchwy; radiologiczne cechy wady klasy II; doprzednie tłoczenie zęba 8+
Fig. 5. The patient’s telerentgenographic view. The double trait of mandible body; the radiological features of malocclusion class II; the frontal trust of
8+ tooth
Ryc. 6. Zdjęcie czaszki w projekcji PA. Pomiar wskaźnika kątowego AAI Fig. 6. The cranial radiographic in PA projection. Measurement of angular
index AAI
ZASTOSOWANIE WSKAŹNIKA ASYMETRII W OCENIE WIELKOŚCI ŻUCHWY 145 w wymiarze poziomym i pionowym, o szerokości 14 mm i wysokości mierzonej od szczytu wyrostka kłykciowego do wcięcia żuchwy (Co-Inc) wynoszącej 28 mm. Zdjęcie pantomografi czne z 2006 r. obrazuje dalszą, znaczną defor-mację budowy gałęzi żuchwy po stronie lewej. Szerokość i wysokość wyrostka kłykciowego są większe w porówna-niu do zmian z 2003 r. (ryc. 3 i 4). Zmiany dotyczą także deformacji wyrostka dziobiastego, na którym pojawiło się zagłębienie zmieniające jego kształt (ryc. 3 i 4). Równocze-śnie, analiza porównawcza pantomogramów pozwoliła na ocenę nasilenia zmian w ramieniu żuchwy odpowiedzialnym za asymetrię oraz wielkość zmian zachodzących w cza-sie (1:1,3 w 2003 r., 1:1,45 w 2006 r.). Z analizy odległości przedstawionych na rycinach 2 i 4 wynika, że ich wartości po stronie lewej różnią się od strony prawej oraz są więk-sze w 2006 r. w porównaniu do 2003 r. Przeanalizowano także zdjęcia PA czaszki i odległościowe boczne. Zarówno cefalogram boczny (ryc. 5), jak i w projekcji tylno-przed-niej (ryc. 6) obrazują asymetrię żuchwy. Na cefalogramie bocznym widoczny jest podwójny zarys podstawy trzonu żuchwy, świadczący o znacznej dysproporcji wymiarów między prawą a lewą stroną żuchwy (ryc. 5).
Dyskusja
Na powstawanie wad zgryzu mają wpływ choroby kości w obrębie twarzoczaszki, takie jak dysplazja włóknista, cherubizm, włókniak kostniejący i inne do końca nieroz-poznane [1, 2, 3, 4]. W początkowych stadiach choroby pacjenci zgłaszają się lub kierowani są do leczenia ortodon-tycznego, którego rozpoczęcie wymaga wykonania zdjęć przeglądowych, najlepiej pantomografi cznych [5, 6]. Na podstawie tych zdjęć w niektórych przypadkach zauważa-ne są zmiany kostzauważa-ne, które przyczyniają się do powstania wady zgryzu [2, 3, 4].
Określenie wielkości asymetrii żuchwy i tempa wzrostu oraz lokalizacji zmian, ich wielkości i dolegliwości spra-wia trudności diagnostyczne. Dodatkowym utrudnieniem w diagnostyce asymetrii jest ich różnorodna etiologia.
Problemem jest ustalenie, czy asymetria jest wynikiem jednostronnym zaburzenia rozwoju i aktywności ośrodka wzrostu żuchwy, czy wynikiem choroby kości, np. dysplazji włóknistej [2, 3, 4, 11, 12, 13]. U badanej pacjentki pomimo wielokierunkowych badań, takich jak scyntygrafi a kośćca, próby biochemiczne – poziom fosfatazy alkalicznej we krwi i hydroksyproliny w moczu, badanie histopatologiczne, nie ustalono ostatecznego rozpoznania, co nakazuje ostrożność w podejmowaniu decyzji terapeutycznych. Badania te nie potwierdziły podejrzenia dysplazji włóknistej, jedno- lub wieloogniskowej. Również badanie radiologiczne nie wy-kazało cech typowych dla tej jednostki chorobowej [2, 3, 4, 6]. Według Cawsona i wsp. [3] i Stafne [4] można byłoby sugerować rozpoznanie dysplazji włóknistej na podstawie obrazu RTG. Jednak inni autorzy [1, 2] uważają, że do rozpoznania konieczny jest dodatni wynik badania
histo-Ryc. 7. TK pacjentki KK w płaszczyźnie czołowej przez gałęzie żuchwy Fig. 7. CT of patient’s KK in frontal surface across mandible ramus
Ryc. 8. TK pacjentki KK w płaszczyźnie horyzontalnej; widoczna różnica w budowie kłykcia
Fig. 8. CT of patient’s KK in horizontal surface; difference in condylar appearance
Na pantomogramach wykonano pomiary gałęzi żuchwy od punktu Incisivus do punktu Gonion po prawej i lewej stronie żuchwy (ryc. 1, 2, 3, 4). W pomiarach liniowych wartości przedstawiono w postaci proporcji, unikając w ten sposób błędów odczytu zależnych od projekcji czy stabili-zacji głowy pacjenta.
Wyniki
Wyniki badań przedstawiono na rycinach. Analiza bu-dowy kłykcia i gałęzi żuchwy po stronie lewej wykazała znaczne odchylenia od kształtu prawidłowego (ryc. 8). Na zdjęciu pantomografi cznym wykonanym w 2003 r. wyrostek kłykciowy po stronie lewej jest nieznacznie zdeformowany
patologicznego i ewentualnie dodatnie próby biochemiczne.
Dlatego w pracy własnej uznano za konieczną dalszą stałą współpracę z Kliniką Chirurgii Twarzowo-Szczękowej, obserwację stanu klinicznego i wartości wskaźnika asyme-trii na podstawie wykonywanych, porównywalnych zdjęć radiologicznych. Posługując się zdjęciami radiologicznymi i wskaźnikami asymetrii można monitorować zmiany o nie-ustalonej etiologii, zwłaszcza we wczesnym okresie objawów i nie tylko. U opisanej pacjentki pojawiły się one około 20 r.ż., co nie odpowiada okresowi pojawiania się dysplazji włóknistej. Z obserwacji własnych wynika, że w okresie do 24 r.ż. zmiany te nasiliły się, chociaż wykonana w tym czasie scyntygrafi a i próby biochemiczne są negatywne.
Być może ich nasilenie i aktywność miały miejsce przed zgłoszeniem się do poradni ortodontycznej.
Potrzeba leczenia ortodontycznego to stwierdzenie w narządzie żucia zaburzeń morfologicznych i/lub czyn-nościowych odbiegających od normy zgryzowej, uznanych za wymagające leczenia. Potrzebę leczenia określać powinny racjonalne, obiektywne i jednoznaczne kryteria [10]. Za-potrzebowanie na leczenie ortodontyczne z założenia nie jest cechą obiektywną; wyraża dostrzeganie przez pacjenta problemów związanych z uzębieniem i chęć ich rozwiązania oraz może być pojęciem dotyczącym jednostkowego pa-cjenta, tak jak w opisywanym przypadku. Kwalifi kowanie do podjęcia leczenia ortodontycznego w indywidualnym przypadku powinno mieć miejsce wówczas, gdy lekarz widzi wskazania do leczenia, a pacjent jest nim zainteresowany [10]. Problem stanowić mogą ciężkie anomalie szczękowo--twarzowe upośledzające znacznie funkcjonowanie orga-nizmu, jak u opisywanej pacjentki.
Wnioski
1. Nasilenie zmian rozrostowych w trzonie i gałęzi żuchwy, chociaż widoczne, jest trudne do oceny ilościo-wej ze względu na niepełną powtarzalność radiogramów wykorzystywanych w okresach obserwacji.
2. Obiektywnym narzędziem do oceny zmian rozro-stowych w żuchwie po okresie, w którym wzrost fi zjolo-giczny powinien być już zakończony, może być wskaźnik asymetrii.
3. Zastosowany wskaźnik własny asymetrii umożliwił ocenę nasilenia asymetrii pomiędzy kolejnymi wizytami pacjentki w poradni ortodontycznej.
4. Wartości kątowe oraz proporcje redukują ewentual-ne błędy pomiarów linijnych wynikające z projekcyjnych wielkości obrazu.
5. Największe problemy czynnościowe stwarzał naj-prawdopodobniej kłykieć lewy, który wypełnił ściśle dół stawowy i zmienił swój kształt.
Piśmiennictwo
1. Kowalik S., Janicki W., Halczy-Kowalik L., Mazuryk R.: Zwyrodnie-nie włókniste kości twarzy i czaszki. Otolaryngol. Pol. 1996, 50, 3, 263–271.
2. Pasller F.A.: Fibrose Dysplasia (Jaffe-Lichtenstein). In: Radiologia.
Georg Thieme Verlag Stuttgart, New York 1991, 228–233.
3. Cawson A., Binnie W.H., Barrett A.W., Wright J.M.: Oral disease. Mosby W.B. Saunders, Philadelfi a 2001.
4. Stafne E.C.: Oral roentgenographic diagnosis. W.B. Saunders, Phila-dephia and London 1963, 16, 241–247.
5. Wędrychowska-Szulc B.: Analiza zdjęć pantomografi cznych u pacjen-tów podejmujących leczenie ortodontyczne. Forum Stom. 2005, 2, 4, 256–261.
6. Kjellberg H., Ekestubbe A., Kiliaridis H., Thilander B.: Condylar height on panoramic radiographs. Acta Odontol. Scand. 1994, 52, 43–50.
7. Bumann A., Lotzmann U., Math J.: TMJ disorders and orafacial pain:
The role of dentistry in multidisciplinary diagnostic approach. Thieme Medical Publishers, New York-Stuttgart 2002, 146–147.
8. Miller V.J., Bodner L.: Condylar asymmetry measurements in patients with an Angle’s Class III malocclusion. J. Oral Rehabil. 1997, 24, 247–249.
9. Miller V.J., Yoeli Z., Barnea E., Zeltser C.: The effect of parafunction on condylar asymmetry in patients with temporomandibular disorders.
J. Oral Rehabil. 1998, 25, 721–724.
10. Grzywacz I.: Ocena przydatności wskaźników IOTN w określaniu potrzeb leczniczych i wskazań do leczenia ortodontycznego. [Maszy-nopis powielany]. Szczecin 2003.
11. Syryńska M., Szyszka L., Wędrychowska-Szulc B., Kowalczyk R.: Dys-plazja włóknista w obrębie szczęki a leczenie ortodontyczne – opis przypadku. Ann. Acad. Med. Stetin. 2007, 53, 3, 100–106.
12. Syryńska M., Szyszka L., Kowalczyk R., Bielawska H.: Ortodontyczne aspekty dysplazji włóknistej w obrębie żuchwy w przypadku trudnym diagnostycznie. Twój Prz. Stom. 2007, 11, 34–39.
13. Syryńska M., Szyszka L.,Budzyńska A., Bielawska H.: Dysplazja włók-nista kości szczęk w praktyce stomatologicznej – opisy przypadków.
Onkol. Pol. 2008, 11, 1–8.
A N N A L E S A C A D E M I A E M E D I C A E S T E T I N E N S I S
R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E 2008, 54, 1, 147–151
ELŻBIETA ŁUCZAJ-CEPOWICZ, MAŁGORZATA PAWIŃSKA1, GRAŻYNA MARCZUK-KOLADA, KATARZYNA LESZCZYŃSKA2, DANUTA WASZKIEL