Zakład Stomatologii Zachowawczej Katedry Stomatologii Zachowawczej i Periodontologii Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie
al. Powstańców Wlkp. 72, 70-111 Szczecin
Kierownik: dr hab. n. med., prof. PAM Jadwiga Buczkowska-Radlińska
Summary
It seems likely that one of the reasons for failures in the endodontic treatment is the presence of biofi lm in root canals.
Biofi lm bacteria have a slower metabolism and higher resist-ance and virulence due to phenotypic changes. The occurrence of biofi lms has been reported both inside the canal and on the external root surface. The results of many studies suggest that biofi lm may be associated with refractory periapical periodontitis and is often caused by the coronal leakage.
K e y w o r d s: biofi lm – root canal.
Streszczenie
Jedną z wielu przyczyn niepowodzenia leczenia en-dodontycznego zębów wydaje się być obecność biofi lmu w kanałach korzeniowych. Bakterie tworzące biofi lm charakteryzują się zwolnionym metabolizmem i podlega-ją zmianom fenotypowym, które warunkupodlega-ją ich oporność i zjadliwość. W piśmiennictwie opisano występowanie biofi lmu zarówno wewnątrz kanału, jak i na zewnętrznej powierzchni korzenia. Wyniki badań sugerują, że biofi lm może być powiązany z refractory periapical periodontitis (przetrwałym zapaleniem tkanek okołowierzchołkowych) i często powstaje na skutek przecieku koronowego.
H a s ł a: biofi lm – kanał korzeniowy.
*
Biofi lmem określa się złożone skupisko bakterii przyle-gających do powierzchni lub do siebie nawzajem. Bakterie
osadzone są w macierzy (matrix) zbudowanej z substancji zewnątrzkomórkowych [1, 2, 3]. W naturze większość bak-terii żyje w bliskim połączeniu z powierzchniami, tworząc kompleks zwany błoną biologiczną, w której bakterie posia-dają zupełnie inne właściwości niż ich odpowiednie formy planktoniczne [4]. Bakterie wolno występujące w środowi-sku wodnym, zwane mikroorganizmami planktonicznymi, są konieczne do formowania się biofi lmów. Takie biofi lmy mogą się tworzyć na jakiejkolwiek organicznej czy nieorga-nicznej powierzchni, w pobliżu której żyją mikroorgani-zmy planktoniczne w roztworze wodnym. Biofi lm może być zbudowany z bakterii, grzybów, organizmów jedno-komórkowych [5]. Badania biofi lmu przeszły długą drogę.
Wprowadzającą charakterystykę biofi lmu zapoczątkował Antoni van Leewenhoek, który już w XVII w. badał płytkę bakteryjną pokrywającą własne zęby.
Nazwa biofi lm powstała w oparciu o makroskopowe obserwacje tej struktury, wyglądającej jak cienka war-stwa śluzu. Ma on wyraźną architekturę składającą się z wieżo- i grzybokształtnych mikrokolonii zamkniętych w uwodnionej macierzy zbudowanej z zewnątrzkomórko-wych substancji (polisacharydów i protein, które są produ-kowane przez mikroorganizmy znajdujące się w biofi lmie) [6]. Pierwszym etapem powstania biofi lmu jest przylega-nie komórki bakteryjnej do powierzchni i zmprzylega-niejszeprzylega-nie jej ruchliwości. Bakterie mogą przejściowo łączyć się ze sobą lub z powierzchnią stałą. Po wytworzeniu stałego połączenia z powierzchnią tworzą mikrokolonie poprzez podział oraz wytwarzają chemoatraktanty (związki orga-niczne lub nieorgaorga-niczne indukujące procesy chemotaksji dodatniej w komórkach posiadających zdolność do ruchu lub innej spolaryzowanej odpowiedzi na bodźce) i egzo-polisacharydy. Biofi lm to kompleks z trójwymiarowymi
BIOFILM W KANAŁACH KORZENIOWYCH W ŚWIETLE PIŚMIENNICTWA 153 strukturami złożonymi ze zgrupowań komórek bakterii,
między którymi tworzą się kanały, a przez nie następuje wymiana substancji odżywczych i metabolitów bakteryj-nych [2]. W tej strukturze międzykomórkowa komunika-cja zachodzi przez substancje sygnałowe, które dyfundują z jednej komórki do drugiej [7]. Biofi lm jest dynamicznym środowiskiem zorganizowanym optymalnie dla komórek w nim występujących [8]. Większa biomasa osiągana przez bakterie, które łączą się w grupy i kooperują przy rozkła-dzie cząstek używając uzupełniających się profi li enzymów zewnątrzkomórkowych, powoduje to, że bakterie funkcjo-nujące razem są w stanie rozłożyć duże cząstki odżywcze, które nie mogłyby być rozłożone przez pojedynczą bakterię [5]. Drobnoustroje wchodzące w skład biofi lmu wykazują różny poziom transkrypcji genów, a w zależności od fazy wzrostu wykazują zmienność fenotypową [2, 9]. Struktu-ralna adaptacja i wewnętrzna zależność w biofi lmie może być odpowiedzialna za ekspresję genów, które w rezultacie zmieniają całkowicie fenotyp od form tych bakterii wy-stępujących w postaci planktonicznej [10].
Pewne gatunki bakterii wykazują nową, większą wiru-lencję oraz zwiększoną odporność na czynniki antybakteryj-ne w porównaniu z ich formami planktonicznymi. Rozwa-żane są różne mechanizmy, które mogą to powodować, m.in.
macierz biofi lmu może oddziaływać jak fi ltr zatrzymujący działanie czynników przeciwbakteryjnych. Inną teorią jest spowolniony wzrost bakterii w biofi lmie. Ogólnie wiadomo, że czynniki antybakteryjne nie działają tak skutecznie na biofi lm jak na formy planktoniczne bakterii [3, 4, 11].
Jednogatunkowe lub wielogatunkowe biofi lmy zbudo-wane z bakterii lub grzybów mogą być przyczyną wielu chorób, co przedstawiono w tabeli 1 [12].
W jamie ustnej mikroorganizmy występują również w postaci planktonicznej oraz biofi lmów. Najlepiej pozna-nym i zbadapozna-nym jest biofi lm zapoczątkowujący powstanie płytki nazębnej. W tym wypadku bakterie występujące w ślinie są głównym źródłem powstania tej specyfi cznej błony biologicznej [13].
Jama ustna jest głównym źródłem bakterii, które mogą kolonizować również kanały korzeniowe. Prawdopodobnie pierwszej identyfi kacji struktur biofi lmowych w zainfeko-wanych kanałach dokonał Nair [14], który zbadał 31 zębów z dużym zniszczeniem próchnicowym tkanek korony zęba i z zapaleniem tkanek okołowierzchołkowych. Zaobserwo-wał on, że większa część mikroorganizmów funkcjonoZaobserwo-wała w postaci luźnych zbiorów ziarenkowców, pałeczek, bakterii nitkowatych i krętków zawieszonych w czymś, co uważał za wilgotną przestrzeń kanału oraz gęste zbiorowiska, które przyczepione były do zębiny i tworzyły różnej grubości warstwy bakterii.
Biofi lm występujący w kanałach korzeniowych zaobser-wowali również inni badacze, posługując się elektronowym mikroskopem skaningowym. Molven i wsp. [15] zbadali w elektronowym mikroskopie skaningowym (scanning electron microscopy – SEM) wierzchołki korzeni zębów z zapaleniem tkanek okołowierzchołkowych. Zaobserwowali
wewnątrz kanałów ziarenkowce, pałeczki, bakterie nitko-wate oraz krętki. Formy nitkonitko-wate i ziarenkowce tworzyły charakterystyczne „kolby kukurydzy” (corn-cob), znane przede wszystkim z występowania w płytce nazębnej. W ba-daniu Tronstada i wsp. [16] oglądano w SEM powierzchnie wierzchołków korzeni zębów usuniętych podczas zabiegu resekcji. Stwierdzono, że powierzchnia korzenia w okoli-cy otworu wierzchołkowego pokryta była nieprzerwaną, gładką, amorfi czną warstwą. Warstwa ta występowała w zagłębieniach na powierzchni korzenia. Bakterie wy-stępowały w skupiskach w substancji zewnątrzkomórkowej.
Rozpoznano ziarenkowce, pałeczki oraz formy nitkowate z ziarenkowcami przyczepionymi do ich powierzchni.
Siqueira i Lopes [17] zbadali 27 usuniętych zębów z przewlekłymi zmianami zapalnymi w przyzębiu około-wierzchołkowym. W SEM stwierdzono występowanie bak-terii w kanałach korzeniowych (tylko w jednym przypadku bakterie występowały poza kanałem). Morfologicznie były to ziarenkowce i pałeczki; rozpoznano również charakte-rystyczne „kolby kukurydzy”. W pierwotnych infekcjach endodontycznych agregacje bakterii mogą również zacho-dzić na zewnętrznej powierzchni korzenia, w okolicy otworu wierzchołkowego.
Lomçali i wsp. [18] badali zewnętrzną powierzchnię wierzchołków zębów z przewlekłymi zapaleniami tkanek okołowierzchołkowych. Obserwacje w SEM wierzchołków korzeni zębów wykazały obecność stref resorpcji na ich powierzchniach, a także warstwy bakterii różnej grubości występujące w okolicy otworu wierzchołkowego i w miejscu resorpcji. Bakterie znajdowały się w gładkiej, pozbawionej struktury substancji. Nie określono typów bakterii w niej się znajdujących, natomiast zidentyfi kowano w tym badaniu znajdujące się na tych powierzchniach komórki drożdży.
Uznano, że ten gładki bezstrukturalny materiał wraz z mi-kroorganizmami w nim się znajdującymi może stanowić ważny czynnik podtrzymujący stan zapalny tkanek około-wierzchołkowych. Sen i wsp. [19] zbadali nieleczone zęby z zapaleniem tkanek okołowierzchołkowych. Z użyciem SEM zidentyfi kowali ziarniaki i pałeczki, które penetrowa-ły kanaliki zębinowe na głębokość 10–150 mikrometrów.
W kilku przypadkach stwierdzono infekcję drożdżaka-mi. Należy również przytoczyć badania Ferreiry i wsp.
[20], którzy badali przypadek ponownie leczonego zęba przedtrzonowego w szczęce z przetoką i zapaleniem tkanek okołowierzchołkowych. Ząb był leczony w przeciągu około jednego roku metodą wielowizytową. W trakcie leczenia nie uzyskano poprawy, więc zakwalifi kowano go do resek-cji wierzchołka i wypełnienia wstecznego kanału. Część zresekowana korzenia została zbadana w SEM. Stwier-dzono występowanie bakterii i grzybów. Nie zauważono jednak, by tworzyły one biofi lm.
Każda z bakterii znajdujących się w jamie ustnej może zainfekować kanały korzeniowe. Jednak istnieje duża różnica pomiędzy potencjalną a faktycznie wykrytą w kanałach ko-rzeniowych fl orą bakteryjną. Przyczyną tego jest specyfi cz-ność środowiska wewnątrzkanałowego, w którym selekcja
T a b e l a 1. Częściowa lista infekcji ludzkich związana z biofi lmem T a b l e 1. Partial list of human infections involving biofi lms Infekcja lub choroba
Infection or disease
Gatunki bakterii powszechnie występujące w biofi lmie Common biofi lm bacterial species
Próchnica zębów Dental caries
Kwasotwórcze Gram-dodatnie ziarenkowce (np. Streptococcus) Acidogenic Gram-positive cocci (e.g., Streptococcus)
Zapalenie tkanek okołowierzchołkowych Periodontitis apicalis
Gram-ujemne beztlenowce jamy ustnej Gram-negative anaerobic oral bacteria Zapalenie ucha środkowego
Otitis media
Nietypowe gatunki Haemophilus infl uenzae Nontypable strains of Haemophilus infl uenzae Infekcje układu mięśniowo-szkieletowego
Musculoskeletal infections
Gram-dodatnie ziarniaki (np. staphylococci) Gram-positive cocci (e.g., staphylococci) Martwicze zapalenie powięzi
Bakterie jelitowe (np. Escherichia coli) Enteric bacteria (e.g., Escherichia coli) Zapalenie szpiku
Osteomyelitis
Różne bakterie i grzyby – często wymieszane Various bacterial and fungal species – often mixed Bakteryjne zapalenie prostaty
Bacterial prostatitis
E coli i inne Gram-ujemne bakterie E. coli and other Gram-negative bacteria Infekcyjne zapalenie wsierdzia w obrębie zastawki własnej
Native valve endocarditis
Paciorkowce zieleniejące Viridans group streptococci Zapalenie płuc w przebiegu mukowiscydozy
Cystic fi brosis pneumonia
P. aeruginosa i Burkholderia cepacia P. aeruginosa and Burkholderia cepacia Zakażenia szpitalne / Nosocomial infections
OIOM zapalenie płuc
Staphylococcus epidermidis i S. aureus Staphylococcus epidermidis and S. aureus Wrota wejścia, np. wkłucie
Exit sites
S. epidermidis i S. aureus S. epidermidis and S. aureus Przeciek tętniczo-żylny
Arteriovenous shunts
S. epidermidis i S. aureus S. epidermidis and S. aureus Szkła kontaktowe
Contact lenses
P. aeruginosa i Gram-dodatnie ziarenkowce P. aeruginosa and Gram-positive coci Zapalenia pęcherza moczowego po cewnikowaniu
Urinary catheter cystitis
E. coli i inne Gram-ujemne pałeczki E. coli and other Gram-negative rods Zapalenie otrzewnej po dializach otrzewnowych
Peritoneal dialysis (CAPD) peritonitis
Różnorodne bakterie i grzyby A variety of bacteria and fungi Dotchawicza rurka
Endotracheal tube
Różnorodne bakterie i grzyby A variety of bacteria and fungi Cewnik Hickmana
Hickman catheters
S. epidermidis i C. albicans S. epidermidis and C. albicans Cewniki do wkłucia centralnego żylnego
Central venous catheters
S. epidermidis i inne S. epidermidis and other Mechaniczna proteza zastawki
Mechanical heart valves
S. aureus i S. epidermidis S. aureus and S. epidermidis Pomost naczyniowy
Vascular grafts
Gram-dodatnie ziarniaki Gram-positive cocci Zatkanie stentu w drogach żółciowych
Biliary stent blockage
Różnorodne bakterie jelitowe i grzyby A variety of enteric bacteria and fungi Ortopedyczne urządzenia
Orthopedic devices
S. aureus i S. epidermidis S. aureus and S. epidermidis Proteza prącia
Penile prostheses
S. aureus i S. epidermidis S. aureus and S. epidermidis
BIOFILM W KANAŁACH KORZENIOWYCH W ŚWIETLE PIŚMIENNICTWA 155 biologiczna determinuje przebieg i typ infekcji. Czynniki
decydujące o składzie mikrobiologicznym w tym przypadku, to: brak tlenu w środowisku, dostępność pożywienia, inte-rakcje między mikroorganizmami. Badania nad dynamiką infekcji kanału korzeniowego wykazują wzrost w trakcie trwania infekcji organizmów beztlenowych, a spadek fakul-tatywnych beztlenowców. Tlen i produkty tlenowe odgrywają istotną rolę jako determinanty w rozwoju fl ory bakteryjnej.
Składniki odżywcze mogą być dostarczane z jamy ustnej, ze zdegenerowanej tkanki łącznej, z kanalików zębinowych lub płynu z tkanek okołowierzchołkowych (serum) [21].
Na dostępność składników odżywczych oraz napływ drobnoustrojów ma wpływ przeciek koronowy. Tak więc droga prowadząca do powstania przecieku koronowego (złamanie odbudowy zęba, nieszczelne wypełnienie lub korona) może udostępnić substancje odżywcze, które po-magają odżyć uśpionym organizmom w niewypełnionych przestrzeniach kanałów, ale również wprowadzić nowe or-ganizmy. W ten sposób można również tłumaczyć nawrót zmian zapalnych po leczeniu endodontycznym – zaostrzenie zmian ( fl are-up lesion). George i Kishen [22] na podstawie przeprowadzonych badań wysnuli wniosek dotyczący prze-cieku koronowego śliny, który może odgrywać ważną rolę w przyczepianiu i formowaniu się biofi lmu w kanałach ko-rzeniowych oraz w dostarczeniu nowych substancji odżyw-czych dla mikroorganizmów przetrwałych w kanałach.
Badania przeprowadzone przez Barrieshiego i wsp. [23]
wykazały, że zęby z zamkniętymi kanałami korzeniowymi narażone na działanie beztlenowców są przez nie kolonizo-wane. Obserwacje w SEM wykazały obecność heterogen-nego biofi lmu z ziarenkowców i pałeczek kolonizujących część wierzchołkową korzeni oraz ściany kanałów korzenio-wych. Na tej podstawie można wysnuć wnioski dotyczące możliwości penetracji bakterii również przez wypełnienia kanałów, w tym także gutaperkę. Zostało to potwierdzone w najnowszych badaniach Ferk Luketić i wsp. [24], którzy przebadali 108 zębów wypełnionych różnymi metodami i różnymi materiałami oraz poddanych inokulacji miesza-niną bakterii Streptococcus mutans, Streptococcus mitis, Lactobacilus, Staphylococcus aureus, Enterococcus faecalis.
Pomimo zastosowania nowoczesnych metod i materiałów do zamknięcia kanałów, autorzy zaobserwowali przeciek bakteryjny w obrębie wypełnień kanałów korzeniowych.
Podobne badania dotyczące przecieku bakteryjnego pro-wadzone były również przez Brosco i wsp. [25].
Nieprawidłowe leczenie endodontyczne polegające na wprowadzeniu narzędzi poza otwór wierzchołkowy korzenia (overinstrumentation) może mieć swoje następstwa w po-wstawaniu biofi lmu na zewnętrznej powierzchni korzenia zęba. Przepchnięcie zawartości zainfekowanego kanału poza otwór wierzchołkowy badali Gutiérrez i wsp. [26], porównując zęby z zainfekowanymi kanałami z zębami, w których była żywa miazga. W obu grupach wykonano leczenie endodontyczne, przechodząc poza wierzchołek, i tylko w grupie zębów z zainfekowanymi kanałami wy-kryto bakterie w okolicy otworu wierzchołkowego. Zatem
błędne opracowanie kanału przenosi infekcję na zewnętrzną powierzchnią korzenia, co może dać początek tworzeniu się biofi lmu na tej powierzchni.
Powstanie rany tkanek okolicy wierzchołkowej na sku-tek błędnego opracowania powoduje wytwarzanie wysięku zapalnego, który może doprowadzić do wzrostu bakterii proteolitycznych, dostarczając składników odżywczych mikroorganizmom, które mogły przetrwać proces leczenia endodontycznego. Jak wykazano w badaniach Furusawy i Asai [27], znaczne poszerzenie otworu wierzchołkowego dotyczyło 80% badanych przypadków. Może to być przyczy-ną powstania resorpcji wierzchołka oraz zmiany przebiegu infekcji, za które jest odpowiedzialny bezpośredni kontakt mikrobów przeniesionych z zainfekowanych kanałów i za-każenie tkanek okołowierzchołkowych.
Biofi lmowy model wzrostu bakterii jest strategią do przetrwania w ciężkich warunkach. Potwierdzeniem tego jest m.in. badanie przeprowadzone przez Distela i wsp. [28], które wykazało kolonizacje bakteryjną Enterococcus fa-ecalis kanałów korzeniowych leczonych wodorotlenkiem wapnia. Odkryto również charakterystyczne dla tej bak-terii grzybokształtne formy biofi lmu w zębach po leczeniu wodorotlenkiem wapnia. Oporność bakterii występujących w biofi lmie w kanale korzeniowym wykazali także Ozok i wsp. [29]. Mieszany biofi lm z Fusobacterium nucleatum i Peptostreptococcus (micromonas) micros cechuje się znacznie większą opornością na działanie podchlorynu sodu niż biofi lmy jednogatunkowe badanych bakterii (ba-dania in vitro).
Zastosowanie nowoczesnych technik badawczych po-zwala na lepsze zrozumienie istoty biofi lmu oraz pokazuje potrzebę nowoczesnego podejścia do leczenia endodontycz-nego, którego głównym celem jest eliminacja mikroorga-nizmów z kanałów korzeniowych.
Piśmiennictwo
1. Beyenal H., Lewandowski Z., Harkin G.: Quantifying biofi lm structure:
facts and fi ction. Biofouling. 2004, 20, 1, 1–23.
2. Stańkowska D., Kaca W.: Systemy komunikacji międzykomórkowej bakterii gram-ujemnych i ich znaczenie w ekspresji cech fenotypowych.
Post. Mikrob. 2005, 44, 2, 99–111.
3. Donlan R.M., Costerton J.W.: Biofi lms: survival mechanisms of cli-nically relevant microorganisms. Clin. Microbiol. Rev. 2002, 15, 2, 167–193.
4. Costerton J.W., Lewandowski Z., Caldwell D., Korber D., Lappin-Scott H.M.:
Microbial biofi lms. Annu. Rev. Microbiol. 1995, 49, 711–745.
5. Svensäter G., Bergenholtz G.: Biofi lms in endodontic infections. Endod.
Topics, 2004, 9, 27–36.
6. Sauer K.: The genomics and proteomics of biofi lm formation. Genome Biol. 2003, 4, 6, 219.
7. Lawrence J.R., Korber D.R., Hoyle B.D., Costerton J.W., Caldwell D.E.:
Optical sectioning of microbial biofi lms. J. Bacteriol. 1991, 173, 20, 6558–6567.
8. Sutherland I.W.: The biofi lm matrix – an immobilized but dynamic microbial environment. Trends Microbiol. 2001, 9, 5, 222–227.
9. Kolenbrander P.E.: Oral microbial communities: biofi lms, interactions, and genetic systems. Annu. Rev. Microbiol. 2000, 54, 413–437.
10. Stoodley P., Sauer K., Davies D.G., Costerton J.W.: Biofi lms as complex differentiated communities. Annu. Rev. Microbiol. 2002, 56, 187–209.
11. Donlan R.M.: Role of biofi lms in antimicrobial resistance. ASAIO J.
2000, 46, 6, 47–52. Erratum in: ASAIO J. 2001, 47, 1, 99.
12. Costerton J.W., Stewart P.S., Greenberg E.P.: Bacterial biofi lms:
a common cause of persistent infections. Science, 1999, 284, 5418, 1318–1322.
13. Bowden G.H., Hamilton I.R.: Survival of oral bacteria. Crit. Rev. Oral Biol. Med. 1998, 9, 1, 54–85.
14. Nair P.N.R.: Light and electron microscopic studies of root canal fl ora and periapical lesions. J. Endod. 1987, 13, 1, 29–39.
15. Molven O., Olsen I., Kerekes K.: Scanning electron microscopy of bacteria in the apical part of root canals in permanent teeth with pe-riapical lesions. Endod. Dent. Traumatol. 1991, 7, 5, 226–229.
16. Tronstad L., Barnett F., Cervone F.: Periapical bacterial plaque in teeth refractory to endodontic treatment. Endod. Dent. Traumatol. 1990, 6, 2, 73–77.
17. Siqueira J.F. Jr., Lopes H.P.: Bacteria on the apical root surfaces of untreated teeth with periradicular lesions: a scanning electron micro-scopy study. Int. Endod. J. 2001, 34, 3, 216–220.
18. Lomçali G., Sen B.H., Cankaya H.: Scanning electron microscopic observations of apical root surfaces of teeth with apical periodontitis.
Endod. Dent. Traumatol. 1996, 12, 2, 70–76.
19. Sen B.H., Piskin B., Demirci T.: Observation of bacteria and fungi in infected root canals and dentinal tubules by SEM. Endod. Dent.
Traumatol. 1995, 11, 1, 6–9.
20. Ferreira F.B., Ferreira A.L., Gomes B.P., Souza-Filho F.J.: Resolution of persistent periapical infection by endodontic surgery. Int. Endod. J.
2004, 37, 1, 61–69.
21. Figdor D., Sundqvist G.: A big role for the very small – understanding the endodontic microbial fl ora. Aust. Dent. J. 2007, 52, 38–51.
22. George S., Kishen A.: Effect of tissue fl uids on hydrophobicity and adherence of Enterococcus faecalis to dentin. J. Endod. 2007, 33, 12, 1421–1425.
23. Barrieshi K.M., Walton R.E., Johnson W.T., Drake D.R.: Coronal le-akage of mixed anaerobic bacteria after obturation and post space preparation. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod.
1997, 84, 3, 310–314.
24. Ferk Luketić S., Malcić A., Jukić S., Anić I., Segović S., Kalenić S.:
Coronal microleakage of two root-end fi lling materials using a poly-microbial marker. J. Endod. 2008, 34, 2, 201–203.
25. Brosco V.H., Bernardineli N., Torres S.A., Consolaro A., Bramante C.M., de Moraes I.G. et al.: Bacterial leakage in root canals obturated by different techniques. Part 1: microbiologic evaluation.
Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 2008, 105, 1, 48–53.
26. Gutiérrez J.H., Brizuela C., Villota E.: Human teeth with periapical pathosis after overinstrumentation and overfi lling of the root canals:
a scanning electron microscopic study. Int. Endod. J. 1999, 32, 1, 40–48.
27. Furusawa M., Asai Y.: SEM observations of resected root canal ends following apicoectomy. Bull. Tokyo Dent. Coll. 2002, 43, 1, 7–12.
28. Distel J.W., Hatton J.F., Gillespie M.J.: Biofi lm formation in medicated root canals. J. Endod. 2002, 28, 10, 689–693.
29. Ozok A.R., Wu M.K., Luppens S.B., Wesselink P.R.: Comparison of growth and susceptibility to sodium hypochlorite of mono- and dual--species biofi lms of Fusobacterium nucleatum and Peptostreptococcus (micromonas) micros. J. Endod. 2007, 33, 7, 819–822.
A N N A L E S A C A D E M I A E M E D I C A E S T E T I N E N S I S
R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E 2008, 54, 1, 157–163
ELŻBIETA GRESZTA, MARIA J. SIEMIŃSKA1