Budownictwo sakralne 6.1. Najstarszy kościół parafialny
6.2. Architektura i wystrój kościoła parafialnego z wieku XVIII z wieku XVIII
W 1751 r. z fundacji Ludwika Sakiewicza wzniesiono w Rem-bieszycach nowy kościół parafialny. Wiadomość o tym zachowała się na okładce metryk kościelnych z 1711 r.: „A.D. 1751 ecclesia
extructa est et readificata tunc Ludov[ico] Sakievicz curato [Roku
Pańskiego 1751 kościół został wzniesiony i odnowiony staraniem
ówczesnego proboszcza Ludwika Sakiewicza]”81. Istniał tylko około
czterdziestu lat. Uległ zniszczeniu w czasie pożaru między 1791
a 1795 r., w bliżej nieznanych okolicznościach82. Architekturę i stan
świątyni przedstawia wizytacja z 1790 r. Był to budynek drewnia-ny, orientowadrewnia-ny, kryty wysokim dachem pobitym gontem. Na jego szczycie znajdowała się niewielka wieżyczka-sygnaturka zwieńczo-na krzyżem. Od zachodu przylegała do niego kwadratowa kruchta. Druga, nieco mniejsza, dobudowana była od południa. Kruchty nie miały drzwi. Z lewej strony prezbiterium znajdowała się zakrystia, z prawej skarbczyk. Posadzka w prezbiterium była kamienna, w
na-wie z tarcic i dylów – obie w złym stanie83.
Wystrój kościoła był raczej skromny. Składały się na niego cztery ołtarze („z tych trzy nowe, dwa odmalowane, trzeci jeszcze, czwarty stary malowany”), ambona oraz organy. W ołtarzu głów-nym, w jego centralnej części, widniał wspomniany już obraz Mat-ki BosMat-kiej z DzieciątMat-kiem. Wydaje się, że był on zasuwany – tak jak dziś – obrazem przedstawiającym Świętych Apostołów Piotra i Paw-ła. Na wprost kruchty południowej mieścił się ołtarz z figurą Ukrzyżowanego Chrystusa. O pozostałych ołtarzach nic nie wiado-mo. Ambona znajdowała się po stronie Ewangelii (z lewej). Organy
nie miały pozytywu84.
Świątynia była dobrze wyposażona w aparaty i paramenty (sza-ty) liturgiczne. Inwentarz z 1790 r. wymienia: monstrancję srebrną „z kawałkami pozłacanymi, której promień jeden oderwany”; dwa
81 Cyt. za: J. Wiśniewki, op. cit., s. 334.
82 [Ks. S. Kamiński], Kościół parafialny we wsi Rembieszyce, bez daty, ADK, Zbiór dokumentów, sygn. II PR-IV/1, k. 166. C. Hadamik, D. Kalina, E. Traczyń-ski, op. cit., s. 207 podają, że do pożaru tego doszło w 1779 r.
83 Ibidem, k. 165v; Opis kościoła z 1790 r., ADK, Zbiór dokumentów, sygn. II PR-IV/1, k. 71.
84 Opis kościoła z 1790 r., ADK, Zbiór dokumentów, sygn. II PR-IV/1, k. 71. Por. [ks. S. Kamiński], Kościół parafialny..., ibidem, k. 166; J. Wiśniewski, op. cit., s. 334.
kielichy srebrne pozłacane; dwie pateny srebrne pozłacane; krucy-fiks „pro SS. Conservando srebrny miejscami pozłacany na wierz-chu, imię Jezus pozłacane”; krzyż procesyjny srebrny; relikwiarz z blachy „cum Opibus SS. Petri et Pauli Apostolanom”; trybularz mosiężny „z łańcuszkami żelaznymi”, łódką blaszaną i łyżeczką mo-siężną; trzy lichtarze cynowe i cztery mosiężne; kociołek miedziany na święconą wodę oraz lustro kryształowe. Nadto odnotowano trzy lampy, jedną srebrną „z łańcuszkami srebrnymi”, drugą mosiężną, a trzecią cynową. Ujęto w spisie: figurę Zmartwychwstałego Pana; trzy krzyże ołtarzowe i dwa procesjonalne; cztery pary chorągiewek małych zepsutych; baldachim stary, także zepsuty; trybularz sta-ry, mosiężny; naczynie cynowe na oleje święte; trzy dzwonki ołta-rzowe i jeden u wejścia do zakrystii.
Opisano ogółem 11 ornatów białych, cztery czerwone, trzy
zie-lone, taką samą liczbę czarnych, dwa fioletowe i cztery kapy85.
Po-niżej zamieszczamy ich charakterystykę. Ornaty białe:
1. Ornat lamowy86 w kwiaty szychowe87 z galonami88, także
szychowymi.
2. Ornat lamowy w kwiaty „na kształt rozowe” z galonami
szychu weneckiego, ze stułą i manipularzem89.
3. Ornat siarczysty90 cały w kwiaty z galonami szychowymi,
ze stułą i manipularzem.
4. Ornat parterowy91 ze stułą i manipularzem.
5. Ornat atłasowy z kolumną różową w kwiaty srebrne i je-dwabne, ze stułą i manipularzem.
85 Opis kościoła z 1790 r., ADK, Zbiór dokumentów, sygn. II PR-IV/1, k. 71v.
86 Lama – gładka lub wzorzysta tkanina jedwabna, bogato przetykana błysz-czącymi, metalowymi nićmi. Wszystkie hasła z zakresu włókiennictwa zostały opracowane w na podstawie pracy: M. Michałowska, Leksykon włókiennictwa, Warszawa 2006.
87 Szych – nić lniana lub bawełniana okręcana spiralnie metalowym druci-kiem, posrebrzanym lub pozłacanym, używana do wyrobu tkanin (rzadziej w haf-ciarstwie).
88 Galon, galonek – wyrób pasamoniczy w formie gładko lub wzorzyście tka-nej, rzadziej plecionej taśmy, wykonanej z nitek jedwabnych, bawełnianych i me-talowych.
89 Manipularz – długa, zdobiona haftem taśma, lekko rozszerzona i zszyta na końcach, tego samego koloru, co ornat i stuła; podczas czynności liturgicznych noszona na lewym przedramieniu.
90 Siarczysty (od siarka) – kolor ostrożółty, może z czerwonawym odcieniem.
91 Parterowe tkaniny – materie jedwabne o kwiatowych wzorach, przypomi-nających geometryczne partery ogrodowe.
ROZDZIAŁ I 49
6. Ornat cały wykonany szychem i jedwabiami w kwiaty, ze stułą i manipularzem.
7. Ornat pikowany w złote kwiaty, z kolumną czerwoną pi-kowaną, ze stułą i manipularzem.
8. Ornat w kwiaty jedwabne z kolumną czerwoną partero-wą, ze stułą i manipularzem.
9. Ornat atłasowy cały jednakowy, ze stułą i manipularzem.
10. Ornat nędzowy92 wzorzysty z kolumną nędzową
od-mienną, ze stułą i manipularzem.
11. Ornat wzorzysty stary z kolumną lamową czerwoną wzorzystą, ze stułą i manipularzem.
Ornaty czerwone:
1. Ornat lamowy z kolumną szychową w kwiaty jedwabne, ze stułą i manipularzem.
2. Ornat tercylenowy93 z kolumną białą parterową w kwiatki
złote i jedwabne, ze stułą i manipularzem.
3. Ornat atłasowy w paski z kolumną nędzową białą w kwia-ty duże, ze stułą i manipularzem.
4. Ornat lamowy wzorzysty z kolumną szychową w kwiaty jedwabne, ze stułą i manipularzem.
Ornaty zielone:
1. Ornat adamaszkowy z kolumną czerwoną w prążki i kwia-ty złote, ze stułą i manipularzem.
2. Ornat aksamitny wzorzysty z kolumną białą, z tyłu szytą
cum Officie Crucifixi, z przodu czerwoną koronkową, ze stułą
i manipularzem.
3. Ornat kitajkowy94 z kolumną czerwoną kitajkową, z
ma-nipularzem, bez stuły. Ornaty fioletowe:
1. Ornat adamaszkowy cały jednakowy, ze stułą i manipu-larzem.
92 Nędza – tkanina jedwabna lub półjedwabna przetykana szychem.
93 Tercylena, tercanela, tercynela – połyskliwa i ziarnista tkanina jedwabna bądź półjedwabna, czasem z wzorem kwiatowym, wyrabiana w XVII i I poł. XVIII w. we Włoszech oraz prawdopodobnie we Francji, importowana do Polski.
94 Kitajka – cienka, dość gęsta, gładka tkanina jedwabna, jednobarwna lub mieniąca się.
2. Ornat tercylenowy z kolumną czerwoną zdobioną drob-nymi kwiatkami w kolorze złotym, ze stułą i manipularzem.
Ornaty czarne:
1. Ornat aksamitny stary z kolumną ceglastą95 lamową, ze
stułą i manipularzem.
2. Ornat aksamitny cały jednakowy, ze stułą i manipularzem. 3. Ornat z jednakowych boków, w jednym kolumna grana-towa, w drugim czarna, ze stułą i manipularzem.
Kapy:
1. Kapa biała wzorzysta z listwą i szczytem
karmazyno-wym96 wzorzystym.
2. Kapa ceglasta z listwą i szczytem zielonym, lamy w drob-ną tęczkę.
3. Kapa lamowa ze szczytem czerwonym i galonem szycho-wym.
4. Kapa czarna w kwiaty białe drobne z listwą i szczytem nędzowym.
Tabela 3 Szaty liturgiczne stanowiące wyposażenie kościoła w Rembieszycach
w świetle spisu z 1790 r.
Kategoria Sztuk
1 2
Alba rąbkowa97 z białym szyciem 1
Alba ze sztuczkowego płótna 4
Alba z „kramskiego”98 płótna 5
Pasy do alb 5
Vela białe na kielichy 4
Vela czerwone na kielichy 7
Vela zielone na kielichy 2
Vela fioletowe na kielichy 3
Vela czarne na kielichy 3
95 Ceglasty – jasnoczerwony jak barwa cegieł.
96 Karmazyn – nasycona, czerwona barwa, uzyskiwana z owadów czerwca, używana do barwienia droższych gatunków tkanin.
97 Rąbek – cienka i rzadka, prawie przezroczysta tkanina lniana.
98 Kramne płótno – importowane płótno, tkaniny nabywane w kramach ryn-kowych i bazarowych.
ROZDZIAŁ I 51 1 2 Humerały 11 Ręczniki 8 Komeszki 3 Antepedia 10
Firanki rozowe zielone 1
Firanki gredyturowe99 koloru cytrynowego 1
Firanki niebieskie wzorzyste 1
Firanki kitajkowe 1
Firanki inflorowe z galonami wąskimi szychowymi 1
Tuwalni100 z obrusami 30
Źródło: Opis kościoła Rębieskiego w roku 1790. Dnia 27 września, ADK, Zbiór dokumentów, sygn. II PR-IV/1, k. 71v–72.
Przy kościele znajdował się cmentarz grzebalny otoczony drew-nianym parkanem, z bramą i dwiema furtkami (od zachodu i po-łudnia). Nie opodal świątyni mieściła się drewniana dzwonnica, wzniesiona – jak się wydaje – razem z kościołem. Wymagała repe-racji. W dzwonnicy wisiały dwa dzwony. Na najstarszym, gotyckim, z XV w., widniał skrócony napis minuskułowy: „In honorem omnium
sanctorum [Ku czci wszystkich świętych]”101. Drugi, mniejszy, został odlany ze spiżu w 1651 r. Wyryty na nim napis głosił: „L.[audate]
D.[ominum] in c.[imbalis] bene sonantibus An.[no] D[omi]ni 1651
[Chwała Bogu z głośnych cymbałów w roku Pańskim 1651]”102.
Niewielki dzwon zwany sygnaturką umieszczony był także na wieży kościelnej103.
99 Zrobione z gredyturu – ciężkiej tkaniny jedwabnej importowanej głównie z Francji, barwionej na różne kolory, czasem wzorzystej.
100 Tuwalnia – w znaczeniu liturgicznym to welon naramienny; szeroki pas tkaniny, nierzadko bogato zdobiony, który trzymano przed przystąpieniem do komunii.
101 J. Kołaczkowski i W. Siarkowski datują go na 1438 r. Z kolei w Katalogu zabytków sztuki w Polsce czytamy, że pochodzi z 1500 r. Por. J. Kołaczkowski, Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kraków 1888, s. 414; W. Siarkowski, Dzwony w gubernji kieleckiej (Rzecz archeologiczno-historyczna), Warszawa 1878, s. 28, 38; Katalogu zabytków sztuki w Polsce, t. III (Wojewódz-two kieleckie), red. J. Łoziński, B. Wolff, z. 3 (Powiat jędrzejowski), opr. T. Przy-pkowski, Warszawa 1957, s. 33.
102 W. Siarkowski, op. cit., s. 38; J. Kołaczkowski, op. cit., s. 414; J. Wiśniew-ski, op. cit., s. 337.