W latach 1817–1915 we wszystkich parafiach Królestwa Pol-skiego istniały dozory kościelne. Ich zakładanie nakazał car Alek-sander I dekretem z 6 (18) marca 1817 r. W skład dozorów ko-ścielnych wchodziło początkowo pięć osób: kolator, proboszcz oraz wskazani przez nich trzej parafianie – właściciele dóbr nierucho-mych. Tych ostatnich zatwierdzała komisja wojewódzka (rząd gu-bernialny). Od 1824 r. dozory kościelne liczyły sześć osób. Wcho-dzili do nich z urzędu kolator, dziedzic i miejscowy dziekan (we własnej parafii zastępował go wicedziekan lub dziekan sąsiedniego dekanatu), ci zaś, jak dawniej, wybierali pozostałych członków spośród posiadaczy nieruchomości mieszkających w parafii. „Gdy-by w parafii nie „Gdy-było trzech właścicieli dóbr nieruchomych – głosił ukaz rządowy z 25 grudnia (6 stycznia) 1823/1824 r. – natenczas Dozór kościelny z mniejszej liczby członków, a nawet w zupełnym braku innych osób, do kościelnego Dozoru wybranymi być mogą-cych, z dziedzica gruntu, na którym się znajduje kościół, kolatora
i dziekana miejscowego składać się może”169. Kadencja członków
dozoru trwała sześć lat, a ich wybór odbywał się na zebraniach parafialnych. Prezesem dozoru był z założenia kolator miejscowego kościoła, a w razie gdyby ten nie mógł objąć tej funkcji, wójt lub sołtys.
Co się tyczy zadań omawianej tu instytucji, to ustawa rządowa określała je w sposób następujący: „Dozór kościelny ma czuwać w całym składzie swoim nad całością i dobrym stanem kościoła, kaplic, cmentarza i wszelkich zabudowań mieszkalnych i gospo-darczych własność parafialną stanowiących i za ich stan jest
od-powiedzialny”170. Gdy koszty prac związanych z remontem
istnieją-cych budynków lub wznoszeniem nowych nie przekraczały 300 rb, dozór kościelny winien sporządzić plan, specyfikację kosztów, określić wysokość składki i jej rozkład pomiędzy parafian, a
169 Cyt. za: K. Dębiński, Dozory kościelne rzymskokatolickie w Królestwie Polskim, Warszawa 1913, s. 3.
Rozdział II 123
stępnie przesłać to wszystko za pośrednictwem rządu gubernialne-go do Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicz-nego w Warszawie. Przeprowadzenie remontu, którego koszty sza-cowano powyżej wspomnianej kwoty, wymagało natomiast zgody władz państwowych. Wówczas to budowniczy powiatu wykonywał kosztorys (anszlag), a naczelnik powiatu otrzymany anszlag przed-stawiał rządowi gubernialnemu do zatwierdzenia. W przypadku śmierci proboszcza lub przeniesienia go na inne beneficjum, dozór w obecności miejscowego dziekana i wójta gminy sporządzał do-kładny spis majątku parafii (inwentarz fundi instructi) oraz przeka-zywał probostwo następnemu administratorowi. Oprócz tego, na żądanie ustępującego i nowo mianowanego beneficjata, dozór wi-nien „oszacować podług cen miejscowych zboże, siano, owoce i ogrodowiznę, zebraną z gruntu kościelnego i zrobić między nimi
podział”171, stosownie do obwiązujących w tym zakresie przepisów.
Do obowiązków dozoru należało też dochodzenie długów księży, którzy czasowo administrowali parafią i przechowywanie pieniędzy
z pokładnego (opłata za miejsce na cmentarzu)172.
W zbiorach kieleckiego Archiwum Państwowego znajduje się protokół z wyborów dozoru kościelnego parafii Rembieszyce, prze-prowadzonych w dniu 10 (22) grudnia 1851 r. Wynika z niego, że prezesem dozoru kościoła pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w latach 1852–1857 był Romuald Kozłowski, dziedzic Woli Tesse-rowej, co było zgodnie z ówczesnymi przepisami prawa
państwo-wego173. W skład dozoru weszli ponadto: z urzędu – dziekan
deka-natu kieleckiego, ks. Stanisław Zygmuntowicz, z wyboru – Jan Sa-ski, dziedzic dóbr Mieronice, Stanisław CieślińSa-ski, syn właścicielki
Karsznic, oraz Ignacy Rudzki, dzierżawca Rembieszyc174. W świetle
zachowanych źródeł kościelnych należy stwierdzić, iż dozór
171 Cyt. za: ibidem, s. 21.
172 Więcej na temat dozorów kościelnych por. ibidem, s. 1–99; W. Jemielity, Dozory kościelne w Królestwie Polskim, „Prawo Kanoniczne” 1993, t. XXXVI, nr 3– 4, s. 171–184 (tu też ustawy rządowe dotyczące dozorów kościelnych).
173 Kolatorem świątyni był w owym czasie Stanisław Krosnowski, właściciel Rembieszyc. Z uwagi jednak na fakt, że był on urzędnikiem i mieszkał na stałe w Kielcach, nie mógł prezydować w dozorze kościelnym. Prawo dopuszczało w ta-kim wypadku zwolnienie kolatora z funkcji prezesa i wybór na to stanowisko innego posiadacza dóbr ziemskich. Por. W. Jemielity, op. cit., s. 177.
174 Protokół wyboru dozoru kościelnego parafii Rembieszyce z 10 (22) XII 1851, APK, RzGR, Akta specialla tyczące się reperacji kościoła w Rembieszycach, sygn. 6354, k. 63–65.
ścielny w Rembieszycach realizował swoje zadania zgodnie z pra-wodawstwem państwowym.
Po upadku Powstania Styczniowego nastąpiło większe niż do-tychczas podporządkowanie dozorów kościelnych władzom pań-stwowym. W parafiach wiejskich, gdzie prawo patronatu posiadał rząd lub Żyd, w dozorze przewodniczył wójt bądź sołtys wsi, na terenie której znajdował się kościół, jeśli byli wyznania rzymskoka-tolickiego. Badano też postawę polityczną przyszłych członków do-zoru i żądano od nich podpisania deklaracji o lojalności. Na pod-stawie zachowanych archiwaliów z drugiej połowy XIX w. nie da się ustalić pełnej listy członków omawianej tu instytucji w parafii pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Z protokołu wizytacji dzie-kańskiej z 1871 r. wynika, że funkcję prezesa piastował Romuald Kozłowski, właściciel Woli Tesserowej i Rembieszyc, członkami do-zoru byli natomiast: Gustaw Olszowski, Ignacy Tiede, dziedzic
Karsz-nic, i Józef Caliński175. W aktach z 1875 r. wymieniony jest
nato-miast jako prezydujący w dozorze Józef Gołucki, a jako jego człon-kowie: Ignacy Tiede, Ludwik Widurski, Franciszek Szatański,
Ka-rol Grzesik i Maciej Grzesik176. W następnych latach skład dozoru
kościelnego nie uległ większym zmianom (w 1878 r. zamiast Fran-ciszka Szatańskiego zasiadał w nim Tomasz Szatański, w 1882 r.
Józef Szatański, w 1886 r. zaś Dominik Grzyb)177. W głosowaniu
przeprowadzonym 10 października 1886 r. w obecności wójta gmi-ny Złotniki i „przy liczgmi-nym zgromadzeniu parafian Rembieszyce”, prezesem dozoru został wybrany Romuald Kozłowski, a jego człon-kami – Ignacy Tiede, Józef Gołucki z Rembieszyc, Jan Grzesik
z Woli Tesserowej oraz Maciej Grzesik z Mieronic178. W
dokumen-cie z roku 1894 występuje jako prezes Stefan Kozłowski, sukcesor poprzedniego kolatora, wśród członków znaleźli się natomiast
175 Wykaz dotyczący stanu kościołów parafialnych w dekanacie andrzejow-skim, sporządzony podczas wizytacji rzeczonych kościołów przez miejscowego dziekana w 1871 r., ADK, Akta konsystorskie. Dekanat jędrzejowski, sygn. OD- -7J/1, k. 233.
176 Sprawozdanie z wizytacji parafii z 1875 r., ADK, Wizytacje dziekańskie 1870–1897, sygn. OD-5/34, k. 45; Protokoł sostawlenija inwientarnoj opisi Ko-stielnomu imuszestwu w prichod Rembieszyce z 31 I (12 II) 1875 r., ibidem, Akta konsystorskie 1818–1938, sygn. PR-6/2, k. 232. Ten sam protokół por. ibidem, Zbiór dokumentów, sygn. II PR-IV/1, k. 118–124.
177 Inwentarze parafii z 1878 i 1882 r., ADK, Akta konsystorskie 1818–1938, sygn. PR-6/2, k. 245, 269v. Te same protokoły por. Zbiór dokumentów, sygn. II PR-IV/1, k. 125–132v, 134–138v.
Rozdział II 125
Ignacy Tiede, Jan Grzesik i Walenty Niechciał179. Jak więc widać,
ludzie zasiadający w dozorze kościelnym parafii rembieskiej pia-stowali powierzone im funkcje przez szereg lat, co niewątpliwie usprawniało działalność tej instytucji. Doświadczenie nabyte przez nich w czasie pierwszej kadencji procentowało bowiem w następ-nych latach. Należy również stwierdzić, że członkostwo w dozorze przechodziło niejednokrotnie z ojca na syna lub też innego członka rodziny. To z kolei świadczyć może o pewnej roli i znaczeniu nie-których rodów w lokalnej społeczności, jaką tworzyli członkowie rembieskiej parafii.
Po pierwszej wojnie światowej obowiązki dozoru kościelnego przejęła rada parafialna. Jej zadania określało ówczesne prawo-dawstwo kościelne. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. naka-zywał tworzenie w parafiach rad parafialnych. Zalecenie to powtó-rzył pierwszy synod diecezji kieleckiej, zwołany z inicjatywy bisku-pa Augustyna Łosińskiego w 1927 r. Synod ten określił obowiązki rad parafialnych w następujący sposób: „Utrzymanie w dobrym stanie zabudowań kościelnych, cmentarza, budynków plebańskich i niższej służby kościelnej [...] Zdobywanie środków na pokrycie wydatków oraz przygotowanie planów i kosztorysów dla robót
ko-ścielnych”180. Dokumentacja źródłowa dotycząca rady parafialnej
w Rembieszycach jest niezwykle uboga. Nie wiemy, jaką prowadzi-ła ona dziaprowadzi-łalność w okresie międzywojennym i w latach drugiej wojny światowej. Niewiele też można powiedzieć na temat jej skła-du. Wiadomo jedynie, że w 1946 r. radę parafialną tworzyli: Stani-sław Wiśniewski z Mieronic, lat 32, BoleStani-sław Basa z Karsznic, lat 31, Stefan Gawlik z Woli Tesserowej, lat 34, oraz Feliks Kozieł
z Rembieszyc, lat 55181. Dwa lata później w skład rady parafialnej
wchodziły również cztery osoby. Funkcję jej sekretarza pełnił ów-czesny proboszcz, ks. Józef Wojas, skarbnikiem był natomiast Stanisław Niechciał182.
179 Inwentarz kościoła z 1894 r., ibidem, k. 148v. Por. Kwestionariusz o sta-nie majątkowym parafii z 1941 r., ibidem, Akta parafii Rembieszyce 1939–1948, sygn. PR-6/3, k. 15.
180 Cyt. za: W. Kowalski, D. Olszewski, op. cit., s. 260.
181 Ks. S. Brzozowski do kurii biskupiej w Kielcach, Rembieszyce 26 IX 1946, ADK, Akta parafii Rembieszyce 1939–1948, sygn. PR-6/3, k. 38; Kuria diecezjal-na do proboszcza parafii Rembieszyce, Kielce 11 XII 1947, ibidem, k. 49.
182 Protokół wizytacji dziekańskiej za rok 1948, ADK, Akta kurialne. Protoko-ły wizytacji dziekańskich 1948, sygn. OD-5/49, k. 301. Ten sam protokół por. APR, teczka: Wizytacje dziekańskie.