W tej części opracowania chcielibyśmy odnieść się do specyfiki na-rzędzi wykorzystywanych w trakcie analiz codzienności i opisywa-nych w materiałach zgromadzoopisywa-nych w Archiwum. Interesować nas będą trzy kwestie: po pierwsze to, jakich narzędzi używano, po dru-gie to, jak i z czego złożone są skrzynki narzędziowe służące badaczom w poszczególnych projektach, po trzecie to, czy wśród tych ostat-nich znajdują się te, które wychodzą poza metodologie jakościowe i uzupełniają je również tymi o ilościowym charakterze38.
Zacznijmy od tej pierwszej kwestii. Analiza materiałów zgroma-dzonych w bazie nie przynosi jakiś szczególnie zaskakujących wnio-sków, jeżeli chodzi o specyfikę narzędzi używanych w trakcie ana-liz codzienności. Rodzajem badawczego niezbędnika są tu przede wszystkim różne warianty jakościowych wywiadów (poczynając od
38 Ponieważ, określając zasady funkcjonowania Archiwum, przyjęliśmy, iż gromadzimy w nim wyłącznie materiały z badań nad codziennością, które mają jakościowy charakter, w naszym zbiorze w zasadzie nie ma analiz o charakterze ilościowym i to pomimo tego, iż tego rodzaju próby są oczywiście podejmowane. Koncentracja na badaniach jakościowych wynikała z tego, iż tym, co wyróżnia spo-łeczne i humanistyczne analizy codzienności, jest nie tylko ich przedmiot, ale też sposób jego analizy – silnie zakorzeniony w interpretatywnych modelach badań, najpełniej wpisujący się w to, co Ritzer określa mianem paradygmatu społecznej
defini-cji (G. Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, Poznań 2004). Istotą badań tego rodzaju
jest przede wszystkim rekonstrukcja sensów, nie zaś określanie powszechności, czę-stości występowania pewnych zjawisk czy też ich wyjaśnianie.
tych częściowo ustrukturyzowanych, swobodnych i pogłębionych przez narracyjne, a kończąc na tych o charakterze biograficznym). Co znaczące (a przy tym dosyć niepokojące), prowadzący badania stosunkowo często piszą po prostu o wywiadach, nie określając ich specyfiki, czasami zaś określają tym mianem luźne, nieustruktury-zowane rozmowy towarzyszące prowadzonej obserwacji. Wśród technik, których podstawą jest rozmowa prowadzona z responden-tem, w naszej bazie znalazły się również wywiady kwestionariuszo-we, w tym te o sondażowym charakterze. Bardzo rzadko można od-naleźć też tego rodzaju analizy, w których informacje pozyskiwano dzięki wywiadom wspieranym przez różnorodne pomoce – takie jak: zdjęcia, materiały wideo, spacery czy obiekty, wokół których prowadzona była rozmowa. W pojedynczych przypadkach jako podstawę wywiadu wykorzystywano technikę autofotografii czy materiały samodzielnie wykonywane przez respondenta przed roz-poczęciem właściwej rozmowy. Dosyć popularną formą wspierają-cą wywiady są różnego rodzaju dzienniczki wypełniane przez re-spondentów, w których systematycznie opisują oni swoje codzienne działania, odczucia czy oceny (tak jak w przypadku badań recepcji programów telewizyjnych). Osobną kategorią wywiadów są oczy-wiście te silnie powiązane z metodą biograficzną i oparte na doku-mentach osobistych (chodzi tu przede wszystkim pamiętniki oraz listy). Warto również zaznaczyć, iż analizowane projekty badawcze (zwłaszcza te leżące u podstaw prac magisterskich) opierały się na rozmowach przeprowadzanych z małą grupą respondentów (od 5 do 12 osób) i to mimo iż odnosiły się do tego, co wyżej zostało określone jako społeczeństwo. Do rzadkości należą zaś przedsięwzię-cia gromadzące złożony materiał pochodzący z wywiadów jako-ściowych, a więc takie, w których rozmawiano z kilkudziesięcioma osobami. Rozmowy nie zawsze prowadzone są z pojedynczymi re-spondentami, czasami przybierają one postać wywiadów w parach, wywiadów grupowych, zaś w niektórych projektach wykorzystuje się też technikę wywiadu zogniskowanego.
Drugim narzędziem wykorzystywanym w trakcie badań co-dzienności, są wszelkie odmiany analiz materiałów zastanych –
poczy-nając od eksplorowania zawartości przekazów medialnych (po-chodzących i ze starych i nowych mediów, dzieł sztuki oraz dzieł literackich) poprzez analizy danych zastanych gromadzonych przez różnego rodzaju instytucje, analizy dyskursu oraz badania ikono-graficzne i semiologiczne, a kończąc na analizach dokumentów osobistych (listy, pamiętniki, zapiski, wpisy na blogach i portalach społecznościowych, fotografie rodzinne, prywatne obiekty, listy do redakcji itd.). W przypadku technik tego drugiego rodzaju zakłada się, iż nasze codzienne praktyki pozostawiają różnorodne ślady bo-gate w informacje, których wiarygodność zwiększa fakt, iż zostały one wytworzone na inne potrzeby niż te związane z prowadzonymi aktualnie badaniami.
Trzecia technika wykorzystywana w badaniach nad codzienno-ścią to obserwacja, w różnych jej wariantach, często zresztą niedo-określonych przez badaczy wykorzystujących to narzędzie. Najczę-ściej chodzi o obserwację uczestniczącą, a badania mają charakter insiderski oraz opierają się na próbie poznania analizowanego zja-wiska od środka, z perspektywy osób biorących w nim udział. Nie może to dziwić, tylko tak przecież można zrozumieć sens czyjegoś świata, a o jego rekonstrukcję w badaniach codzienności przecież przede wszystkim chodzi. Mamy również do czynienia z licznymi wariantami obserwacji pośredniej, realizowanej za pomocą zdjęć, filmów oraz nagrań dźwiękowych, a od czasu do czasu stosuje się obserwację niejawną.
W skrzynkach narzędziowych badaczy codzienności można od-naleźć również pojedyncze przykłady innych technik badawczych. Nale-żą do nich m.in.: inwentaryzacja różnego rodzaju obiektów w prze-strzeniach domowych czy tworzenie schematów organizacji tychże przestrzeni przez badaczy, mapowanie oraz geotagowanie sposobów przemieszczania się jednostek w przestrzeniach miejskich, tworze-nie wspóltworze-nie z badanymi map mentalnych dotyczących sposobów doświadczania przez nich miasta (ale też przestrzeni domowych), emocji oraz odczuć, jakie wywołują określone jego regiony, field-re-cording skoncentrowany na próbie pozyskiwania informacji o do-świadczeniach akustycznych, jakie niosą określone przestrzenie.
Biorąc pod uwagę repertuar technik wykorzystywanych dla po-zyskania informacji w badaniach nad codziennością, należy stwier-dzić, iż jest on dosyć konserwatywny i z rzadka wykracza poza typo-wy narzędziownik badań jakościotypo-wych. Jeżeli mamy do czynienia z innowacjami, to dotyczą one przede wszystkim dwu kwestii. Po pierwsze tego, co uznaje się za źródło informacji. Dziś stają się nimi nie tylko wypowiedzi, lecz także wszelkiego rodzaju reprezentacje pozawerbalne i pozatekstowe – obiekty, zapachy, obrazy. Po drugie, technicznych środków umożliwiających pozyskiwanie informacji. Wywiady prowadzone są za pośrednictwem sieci, używa się cyfro-wych narzędzi rejestracji obrazów i dźwięków, pamiętniki sporzą-dza się w przestrzeni internetu, sytuacje dla wywiadów grupowych konstruuje się za pośrednictwem mediów społecznościowych itd. Możemy więc powiedzieć, iż badania codzienności nie są specjal-nie innowacyjne pod względem metodologicznym. Zdarzają się co prawda odstępstwa od tej normy – tak, jak ma to miejsce w przy-padku analiz lokowanych poza paradygmatem reprezentacjoni-stycznym, gdzie próbuje się badać komunikację pozasymboliczną, nawyki i rutyny, wiedzę ucieleśnioną. Nawet jednak w tego rodzaju analizach badacze sięgają najczęściej po najbardziej klasyczne narzę-dzie badań naukowych, jakim jest obserwacja.
Jeżeli chodzi o drugą kwestię, a więc o złożoność skrzynek na-rzędziowych wykorzystywanych w poszczególnych projektach, to w 43% analizowanych przedsięwzięć badawczych wykorzystywa-no tylko jedną technikę pozyskiwania informacji. W ¼ tego rodza-ju analiz były nimi różnego rodzarodza-ju wywiady; w ponad 60% tego rodzaju projektów wykorzystywano różnego rodzaju analizy ma-teriałów zastanych, zaś w pozostałych badaniach należących do tej grupy różne warianty obserwacji. Warto też zaznaczyć, iż analizy materiałów zastanych to przede wszystkim badania medialnych re-prezentacji. Dzieje się tak nieprzypadkowo. Ich analiza, zwłaszcza w kontekście cielesności, płci, ale też zamieszkiwania, należała do najpopularniejszych rodzajów badań w latach dziewięćdziesiątych i w pierwszej dekadzie XXI wieku. Mniej więcej ¼ analizowanych opracowań odnosi się do przedsięwzięć badawczych, w których