Badania losów absolwentów – badania własne szkół (głównie uczelni) i ELA(głównie uczelni) i ELA

Badania losów absolwentów zasadniczo realizowane są wg dwóch schema-tów – w pierwszym są to absolwenci konkretnej szkoły (często wyższej ze względu na ustawowy wymóg prowadzenia badań losów absolwentów), a badania są ukierunkowane na dotarcie bezpośrednio do tej grupy (z różną efektywnością) ze specjalnie skonstruowanym kwestionariuszem.

Można sądzić, że ich wyniki nie zawsze są publikowane, chociaż wiele raportów lub opartych na uzyskanych w  takich badaniach artykułów jest opublikowanych i dostępnych, np. w odniesieniu do socjologów można wymienić wiele analiz sięgających jeszcze minionego wieku, w których rozważano kwestię celów i sposobów kształcenia (Kwaśniewicz, 1998), później podsumowywano owo kształcenie, rozważając jego celowość i efekty (por. Mateja [red.], 2009; Nowak, 2010; Szafraniec, 2011), by przejść już ściśle do analiz losów (Foltyniewicz, 2007; Jasiewicz, Stasik [red.], brw; Sowiński, Solecki, 2014; Zielińska, Papiór, 2007). W dru-gim schemacie badania mają bardziej systemowy charakter – związane są z  realizacją (w  zamierzeniu reprezentatywnych) badań kategorii społecznej, jaką tworzą absolwenci konkretnego rocznika czy kohorty.

Takie analizy są m.in. częścią Badań Aktywności Ekonomicznej Ludności

(wg stosowanej defi nicji absolwentem jest osoba w wieku 15–30 lat, która w okresie poprzednich 12 miesięcy ukończyła szkołę i nie kontynuuje nauki), można dzięki temu określić współczynnik aktywności zawodowej, wskaźnik zatrudnienia lub stopę bezrobocia wśród absolwentów. Także w monitoringu rynku pracy wykorzystywana jest kategoria absolwenta, zatem analizy raportów na temat bezrobocia rejestrowanego pozwalają na poznanie sytuacji tej grupy z perspektywy jej obecności w rejestrach powiatowych urzędów pracy, w tym przypływów i odpływów np. w prze-krojach geografi cznych. Najbardziej globalnym podejściem jest jednak wprowadzony relatywnie niedawno schemat monitoringu opierający się na integracji danych urzędowych, czyli badanie ELA, tj. „Ekonomicznych Losów Absolwentów”, które łączy dane na temat studentów i absolwen-tów z systemu POL-on i dane Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, co pozwala monitorować sytuację absolwentów poszczególnych kierunków (programów), trybów, poziomów i szkół wyższych. Kompletność pu-blikowanych danych ograniczają jedynie tajemnica statystyczna i fakt niepojawiania się absolwentów w rejestrach ZUS (gdy migrują albo nie podejmują żadnej aktywności zawodowej, o której informacje trafi ają do rejestrów ZUS). Najbardziej ogólne dane dostępne są obecnie w postaci raportów spędzania czasu, przy czym nie jest to kwestia sposobów, ale ka-tegorii opisanych z perspektywy rynku pracy, m.in. jako czas aktywności defi niowanej jako praca, bezrobocie, dalsze studia. Poniżej zostało zapre-zentowane podsumowanie sytuacji absolwentów studiów I i II stopnia z trzech kolejnych roczników (ogółem dla wszystkich trybów, kierunków i uczelni, ale bez studiów jednolitych magisterskich). Dane te wskazują m.in. na różnice w wysokości zarobków między absolwentami studiów I a II stopnia, a także absolwentami przez różny czas obecnymi na rynku pracy. Oddają też skalę bezrobocia i różnych form zatrudnienia (w tym wyższej aktywności zawodowej po ukończeniu studiów II stopnia) oraz zakres dalszego kształcenia, częstego nie tylko wśród absolwentów stu-diów I stopnia, ale także wśród uzyskujących tytuł magistra.

Komentując schematy prowadzenia monitoringu losów absolwen-tów, Żyra (2013) zauważa, że „ciągły monitoring tak złożonego obszaru badawczego wymaga wykorzystania odpowiednio przygotowanych zbio-rów danych. Najlepszym narzędziem do osiągnięcia tego celu wydają się

kompleksowe ogólnokrajowe badania losów zawodowych absolwentów, które sprawdziły się w kilku europejskich krajach” (s. 274). Takie projekty realizowane są m.in. w Wielkiej Brytanii, Irlandii czy we Włoszech, a także jako projekty międzynarodowe (np. REFLEX), które w zależności od konstrukcji pozwalają tylko na śledzenie sytuacji absolwentów na rynku pracy lub uzupełniają te dane pozyskanymi od absolwentów danymi na temat ich kwalifi kacji, dokształcania itp. Wprowadzenie w Polsce (od października 2011 roku) obowiązku realizowania przez szkoły wyższe badania losów ich absolwentów niewątpliwie pobudziło uczelnie do ich realizacji, jeśli wcześniej nie podjęły takich oddolnych prób, ale jednym z napotykanych problemów jest kwestia poziomu zwrotu, tj. uzyskiwania w odpowiedzi na zaproszenie do udziału w badaniu. Jest to jeden z powo-dów, dla których realizacja badań o ogólnopolskim charakterze wydaje się

Tabela 3.2. Zestawienie wybranych wyników monitoringu losów absolwentów dla roczników 2014, 2015 i 2016

Rok uzyskania

dyplomu 2014 2015 2016

Poziom studiów 1 stopnia II stopnia I stopnia II stopnia I stopnia II stopnia Liczba absolwentów 210 439 155 697 208 634 150 970 190 629 142 575 Średnie zarobki

brutto (zł)

2 667 3 066 2 598 3 045 2 511 2 990

Wysokość zarobków w relacji do średnich zarobków w powia-tach zamieszkania (w %)

68 79 66 77 63 74

Czas, jaki przeciętny absolwent spędza na:

pracy etatowej (w %) 46,2 64,7 42,0 64,2 35,8 61,8

pracy nieetatowej (w %)

9,3 12,6 8,1 13,5 7,1 14,0

bezrobociu (w %) 5,7 7,0 4,8 6,8 4,3 7,3

dalszych studiach (w%)

36,0 11,9 46,2 11,9 56,5 10,4

Źródło: opracowanie na podstawie raportów ELA (http://ela.nauka.gov.pl/ [dostęp:

20.02.2019]).

bardziej efektywna, potencjalnie dostarczając informacji przydatnych do:

prognozowania popytu na pracę, tworzenia realistycznych ocen jakości kształcenia i dopasowania oferty uczelni do wymagań pracodawców czy wskazywania obszarów zasługujących na objęcie dodatkowym wsparciem, np. jako kierunki zamawiane (Żyra, 2013, s. 281).

Badania losów absolwentów, prowadzone przez uczelnie charaktery-zuje duże zróżnicowanie, szczególnie w zakresie stosowanych procedur, ale i prowadzonych na ich podstawie analiz. Zanim stały się one powszechną praktyką, Minkiewicz i Szapiro (2001) zauważyli, że „przeprowadzone wcześniej badania nad absolwentami uczelni umożliwiają formułowanie wniosków mających charakter opisowy i niewielką moc objaśniającą dynamikę tych procesów” (s. 103) i proponowali analizy o charakterze mikroekonomicznym, ponieważ wcześniejsze badania nie obejmowały jednoznacznie tego aspektu (np. kwestii wynagrodzeń absolwentów czy wpływu sytuacji na rynku pracy na podaż absolwentów), a ponadto miały rozproszony, nieskoordynowany w skali kraju charakter. Proponowane przez tych autorów podejście biogramowe ma na celu „wykorzystanie danych ankietowych (opisujących przebieg karier edukacyjnej i zawo-dowej podmiotów z badanej populacji) do wykrywania prawidłowości dotyczących kształtowania preferencji pracobiorców i pracodawców”

(Minkiewicz, Szapiro, 2001, s. 116). Autorzy ci dokonali także przeglądu i ogólnej charakterystyki badań losów absolwentów (w zakresie ich metodologii) (Minkiewicz, Szapiro, 2001, s. 121–122). Badania w sche-macie biogramowym zostały zresztą przez tych autorów zrealizowane, a ich wyniki opublikowane w pracy Biogramy edukacyjne (Minkiewicz, Szapiro [red.], 2001). Wykazano w ich wyniku zakres zróżnicowania ścieżek edukacyjnych i zawodowych ze względu na: formę studiów, formę własności uczelni, kierunek studiów, ośrodek akademicki (wyróżniono Warszawę przeciwstawioną wszystkim pozostałym ośrodkom).

Schematem pośrednim (w sensie ogólności danych) mogą być bada-nia dedykowane absolwentom konkretnej uczelni (nie zaś wybranego kierunku). Przykładem takich działań są badania zrealizowane przez Pracownię Ewaluacji Jakości Kształcenia Uniwersytetu Warszawskiego (Bożykowski i in., 2014), którymi objęto wybraną grupę absolwentów (z roczników naboru 2007–2010), łącząc podejście ilościowe i jakościowe,

analizy danych urzędowych i dedykowane badania. W tego typu badaniach mniej istotnym czynnikiem jest analiza losów absolwentów wyróżnionych ze względu na kierunek studiów, a bardziej – ze względu na ukończoną uczelnię. Innym typem analiz są badania uwzględniające kierunek, ale tylko drugorzędnie (jako czynnik różnicujący, a także umożliwiający zdefi niowanie populacji i przygotowanie próby) uwzględniające uczelnię.

Przykładem takich badań (częściowo tylko poświęconych badaniu losów absolwentów, niemniej wątek ten jest w nich wyraźnie obecny) może być projekt „Wizualne Niewidzialne” (Krajewski, Schmidt, 2016).

Dane na temat ekonomicznych losów absolwentów oparte na obiektywnych, urzędowych i pełnych źródłach w świetle problemów z realizacją badań skierowanych do absolwentów poszczególnych uczelni wydają się szczególnie cenne, chociaż jednocześnie mają dosyć ograni-czony charakter, nie pozwalają na dotarcie do indywidualnych opinii, ocen kompetencji i napotkanych oczekiwań pracodawców (i stopnia, w jakim absolwent je spełnił), całej sfery subiektywnych przekonań na temat efektywności kształcenia, przydatności kompetencji itp. Na podstawie danych gromadzonych w ramach ELA możliwe jest prowadze-nie pogłębionych analiz – obok predefi niowanych raportów (np. ogól-nopolskich wg obszarów studiów, dedykowanych konkretnej uczelni albo kierunkowi w jej obrębie) można korzystać z udostępnionych baz danych (np. Jasiński, Bożykowski, Chłoń-Domińczak, Zając, Żółtak, 2017; Rocki, 2017; 2018).

Należy zauważyć, że chociaż powyższe przykłady skupiają się na losach absolwentów szkół wyższych, nie są jedynym obszarem analiz.

Realizowane są badania, których celem jest analogiczne śledzenie zawo-dowych doświadczeń absolwentów szkół zawozawo-dowych. Ich przykładem są chociażby realizowane przez Instytut Badań Edukacyjnych badania

„Monitorowanie losów absolwentów szkół zawodowych” i ich kontynu-acja pt. „Monitorowanie losów edukacyjno-zawodowych absolwentów i młodych dorosłych”. W badaniach tych obok prób przekrojowych realizowane są także badania panelowe (htt p://losyabsolwentow.pl/;

htt p://www.ibe.edu.pl/pl/projekty-krajowe/badanie-losow-absolwen-tow). Szkoły zawodowe wydają się bliższe lokalnych rynków pracy m.in.

ze względu na aspekty kształcenia praktycznego u pracodawcy, jednak

zarówno ogólne analizy sytuacji osób z wykształceniem zawodowym (średnim i poniżej średniego), jak i dedykowane analizy w obrębie poszczególnych zawodów wskazują na duże zróżnicowanie sytuacji.

Jednocześnie, jak zauważają autorzy opracowania na temat ścieżek edu-kacyjnych (Domański i in., 2016), także tych szkół dotyka segmentacja i zróżnicowanie efektów kształcenia – jedne nastawione są na przygoto-wanie do zawodów potrzebnych, kształcenie w innych skutkuje zarówno nietrafnością przygotowania do zawodu, jak i do dalszego kształcenia.

3.6. Monitoring rynku pracy –