Badania jakościowe, zwane także środowiskowo-behawioralnymi lub badaniami środowiska zbudowanego, są związane z psychologią środowiskową i obejmują analizę związków pomiędzy środowiskiem a zachowaniem ludzi. Jest to dziedzina, która doskonale rozwija się na świecie, natomiast w Polsce jest prowadzona w bardzo ograniczonym, fragmentarycznym zakresie. W ocenach jakościowych występują trzy typy badań:
29 Ibidem, s. 31.
30 Pierwszą próbą całościowego spojrzenia na problematykę elewacji był podręcznik akademicki „Elewacje budynków biurowych: Forma, funkcja, percepcja”, współautorstwo B. Komar i J. Tymkiewicz, op. cit.
24
eksperymentalne, korelacyjne i opisowe31, które w odniesieniu do zagadnień elewacyjnych mogą być wykorzystane następująco:
• w ramach badań eksperymentalnych można stosować techniki symulacyjne, z wykorzystaniem zdjęć, filmów lub projekcji multimedialnych, uzyskując w ten sposób informacje np.: o preferencjach estetycznych32,
• w ramach badań korelacyjnych, które m. in. zajmują się badaniem związków między warunkami tworzonymi przez środowisko zbudowane a danymi archiwalnymi, można dokonać analizy wpływu uwarunkowań przestrzennych na bezpieczeństwo w otoczeniu budynku, z wykorzystaniem statystyk policyjnych33,
• w ramach badań opisowych, tworzących opisy cech lub zachowań występujących w określonych sytuacjach, można badać zagadnienia percepcji elewacji czy też stopnia satysfakcji użytkowników.
Stosowanymi metodami badawczymi są34:
• metody archiwalne, czyli analizy dokumentacji (np.: projektowej) oraz wszelkich innych źródeł, takich jak fotografie, książki, czasopisma; metody tego typu mogą posłużyć uzyskaniu informacji o historii danego obiektu, jego pierwotnym wyglądzie oraz ewentualnych przebudowach, które są niezbędne, zwłaszcza w przypadku modernizacji elewacji obiektów objętych ochroną konserwatora zabytków,
• obserwacja śladów fizycznych polegająca na analizie wizualnej otoczenia i zaobserwowaniu dowodów aktywności człowieka (np.: w przypadku rejonów zagrożonych wandalizmem - grafitti na ścianach, stłuczone szyby czy ślady odbijanej od elewacji piłki),
• bezpośrednia obserwacja zachowania ludzi w budynku, z zaznaczeniem typów zachowań charakterystycznych dla pojedynczych osób, małych lub większych grup oraz interakcji, które pomiędzy nimi zachodzą. Celem tej metody jest poznanie „scenariusza użytkowania” środowiska zbudowanego, który może być zupełnie odmienny od tego, jaki zakładał architekt. W odniesieniu do elewacji można w ten sposób badać na przykład zagadnienia „wayfinding”, czyli odnajdywania drogi (fasady jako znaki rozpoznawcze w mieście, czytelność wejść oraz elementów informacji graficznej),
31 Typy badań podano za: Bell P.A., Greene Th.C., Fisher J.D., Baum A.: Psychologia środowiskowa. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004; omówienie typów i metod ewaluacji zawiera artykuł: Tymkiewicz J.: Metody badań środowiska mieszkaniowego, Materiały Sympozjum „Architektura i Technika a Zdrowie”, Gliwice 2004, s. 261-266.
32 Krampen M.: Meaning in the Urban Environment. Taylor and Francis, London 2007; Lenartowicz K.J.:
Czytanie Krampena. Artykuł w: Recenzje, Kraków 1994.
33 Czyński M.: Stres w środowisku zbudowanym. Materiały Sympozjum „Architektura i Technika a Zdrowie”, Gliwice 2003.
34 Metody badawcze podano za: Lenartowicz K.J.: Słownik psychologii architektury dla studiujących architekturę. Politechnika Krakowska, Kraków 1992. Autorka odniosła je do problematyki ścian zewnętrznych i elewacji.
25
• wywiady, które za pomocą odpowiednio sformułowanych pytań mają za zadanie uzyskanie odpowiedzi na to, co ludzie czują, myślą, co im się podoba, czego oczekują.
• ankietowanie - metoda łatwa w zastosowaniu nawet na dużej liczbie osób, stosunkowo tania i anonimowa, umożliwia porównanie odpowiedzi, a następnie sformułowanie wniosków wskazujących pewne prawidłowości występujące w danych grupach. Stosuje się ją zwłaszcza w przypadku trudności w uzyskaniu jednoznacznej odpowiedzi w trakcie przeprowadzanych wywiadów. Ankietowanie umożliwia diagnozę powodów tych rozbieżności. Techniką wykorzystywaną w omawianej metodzie jest między innymi dyferencjał semantyczny, służący do oceny subiektywnych odczuć (posługiwał się nim Krampen, badając subiektywne reakcje na style architektoniczne)35.
Powyższe metody są również stosowane w jednej z najbardziej rozpowszechnionych metod - jaką jest POE (ang. Post-Occupancy Evaluation), czyli całościowa ocena jakości obiektu architektonicznego pod względem technicznym, funkcjonalnym, behawioralnym, organizacyjnym i ekonomicznym wykonywana w trakcie użytkowania budynku, po jego zasiedleniu36. Przedmiotem ewaluacji POE jest użytkowanie i doświadczenia z tym związane, przy czym najbardziej rozwinięte są badania związane z jakością funkcjonalną budynków37.
Historia rozwoju POE na przestrzeni XX wieku w skrócie przedstawia się następująco:
• Początkowo badania nie były związane z budynkami i dotyczyły reakcji na bodźce, takie jak światło, dźwięk czy ciężar. Później uwagę naukowców skupiało rozpoznawanie procesów uczenia się. Po 1940 roku prowadzono badania z zakresu psychologii poznawczych map środowiska oraz socjologii miasta. Od lat 50. XX w. istniały już systematyczne studia nad interakcjami pomiędzy cechami budynków a zachowaniem się ludzi, w których obiektami badań były głównie środowiska studenckie, szpitalne i więzienne38.
• Lata 60. – były prowadzone badania środowiskowe oraz były realizowane projekty, które stwarzały przestrzeń dla rozwoju POE. Skupiały się one wokół zagadnień behawioralnych, takich jak.: sąsiedztwo, terytorialność i prywatność w środowiskach akademików oraz szpitali39.
35 Podobne metody badawcze – obserwację środowiska fizycznego i zachowania ludzi, zadawanie pytań w wywiadach oraz korzystanie z materiałów archiwalnych omawia w swoich pracach J. Zeisel, (Zeisel J.:
Inquiry by Design: Tools for Environment-Behavior Research, Cambridge University Press Archive, 1984;
Zeisel J.: Inquiry by Design: Environment/Behavior/Neuroscience in Architecture, Interiors, Landscape, and Planning, W.W. Norton & Company, NY, London 2006).
36 Preiser W.F.E., Rabinowitz H.Z., White E.T.: Post-occupancy Evaluation. Van Nostrand Reinhold, 1988;
Preiser W.F.E.: Building Evaluation. Plenum Publishing Corporation, New York 1989.
37 de Jong T.M. and van der Voordt D.J.M.: Ways to Study and Research Architectural, Urban and Technical Design. Delft University Press, 2002.
38 Bell P.A., Greene Th.C., Fisher J.D., Baum A.: Psychologia środowiskowa…, op. cit.
39 Preiser W.F.E.: Building Evaluation.., op. cit.
26
• Lata 70. (druga generacja POE) – rozwój systematycznych badań POE oraz metod, na wypracowaniu których skupiali się badacze; same badania były prowadzone na poziomie orientacyjnym; dodano badanie problemów technicznych i funkcjonalnych40.
• Lata 80. – POE staje się rutynowymi badaniami wykonywanymi przez agencje rządowe oraz firmy prywatne; ten typ badań został zaakceptowany i szeroko stosowany;
wprowadzono trzy poziomy: orientacyjny, badawczy i diagnostyczny41.
Od lat 80. XX w. metoda POE jest doskonalona jako narzędzie badań jakościowych w architekturze. Obecnie funkcjonują różne metody oceny powstałe na bazie POE. Ich przegląd zawierają artykuły E. Niezabitowskiej42 i D. Masły43.
Badania po pewnym okresie użytkowania budynku, w obiektach komercyjnych w bogatych krajach Unii Europejskiej są standardowo przeprowadzane przez wyspecjalizowane biura. Przykładem może być London City Hall, w którym po dwóch latach użytkowania zostały przeprowadzone badania POE przez specjalistyczną firmę44, które w takich obiektach w odniesieniu do elewacji dotyczą przede wszystkim zagadnień energooszczędności oraz, co się z tym wiąże, wentylacji, ogrzewania i oświetlenia naturalnego.
Obszerna literatura dotycząca badań POE to podręczniki do programowania i badań, opisy metod badawczych oraz przykłady studiów przypadków przeprowadzonych w budynkach.
W literaturze anglojęzycznej funkcjonuje duża ilość książek typu poradnikowego dla projektantów architektury, które w swoich treściach przeważnie zawierają praktycznie wnioski z przeprowadzonych studiów przypadku. Można tu wspomnieć serię zainicjowaną przez S. A. Klimenta „Building Type Basics…” będącą formą przewodników dla projektantów budynków różnych typów funkcjonalnych (uczelni wyższych, szkół, szpitali, muzeów, laboratoriów naukowych czy biur).
Oprócz cytowanych powyżej pozycji literaturowych dotyczących POE, można jeszcze wymienić W. F. E. Preiser, Jacqueline Vischer: Assessing Building Performance Butterworth-Heinemann, Oxford 2005 omawiającą fazy cyklu życia budynku i prezentującą studia przypadków budynków oraz D.J.M van der Voordt, H.B.R van Wegen: Architecture in Use.
An Introduction to the Programming, Design and Evaluation of Buildings, Architecture Press, Oxford 2005, gdzie omówiono zasady programowania, projektowania i oceny budynku.
Rozpoczęto od spojrzenia na relacje pomiędzy formą i funkcją z historycznej perspektywy, poprzez ukazanie różnego podejścia do projektowania formy, aż po omówienie, jak pożądana
40 Ibidem.
41 Preiser W.F.E.: Building Evaluation.., op. cit.; Federal Facilities Council: Learning from our Buildings:
A State-of-the-practice Summary of Post-occupancy Evaluation, National Academies Press, Washington 2001, s. 11; więcej na temat poziomów, na których są przeprowadzane badania POE w rozdziale IV.
42 Niezabitowska E.: Zrównoważony rozwój a metody badań jakościowych w architekturze i budownictwie.
Materiały XV Ogólnopolskiej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowo-Technicznej, Bielsko-Biała 2003.
43 Masły D.: Badania jakościowe w architekturze – ogólny obraz, bariery i kierunki rozwoju w Polsce. Materiały XV Ogólnopolskiej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowo-Technicznej, Bielsko-Biała 2003.
44 www.aleximarmot.com
27
jakość i wartość użyteczna budynków może być wyrażona przez architekta fizycznym kształtem budynku. Został także ukazany praktyczny wpływ decyzji architektonicznych na wartość użytkową budynków.
Na gruncie polskim tematykę badań jakościowych w architekturze z wykorzystaniem metodologii POE prezentują liczne publikacje E. Niezabitowskiej, A. Niezabitowskiego, w tym m. in.: Niezabitowska E. [red]: Jakość przestrzeni biurowej. Tom I serii wydawniczej pt.: Jakość i zarządzanie w przestrzeni architektonicznej pod red. A. Niezabitowskiego.
Projekt Tempus. Gliwice 1998, Niezabitowska E., Niezabitowski A.: POE – ocena jakości obiektu lub zespołu obiektów architektonicznych jako pomoc w ustalaniu wartości rynkowej nieruchomości – część I i II” [w]: Rzeczoznawca majątkowy. Kwartalnik Polskiej Federacji Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych. Nr 2/2000; Niezabitowska E. [red]: Badania jakościowe środowiska zbudowanego. Zachowania, Środowisko, Architektura – Behavior, Environment, Architecture. Seria Wydawnicza Stowarzyszenia Psychologia i Architektura.
Nr 4. Poznań 2006; Niezabitowska E., Masły D., [red.]: Oceny jakości środowiska zbudowanego i ich znaczenie dla rozwoju koncepcji budynku zrównoważonego. Monografia, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2007.
Obecnie coraz powszechniejsze stają się systemy certyfikacji budynków, z których popularność (również w Polsce) zyskuje amerykański system LEED, służący ocenie budynków przyjaznych środowisku. Opracowany w 2000 roku stał się najpopularniejszym
systemem na świecie, potwierdzającym zastosowanie „zielonych rozwiązań”
(m. in. oszczędzanie energii, ograniczenie emisji odpadów i CO2) w danym budynku, na wszystkich etapach jego życia. W krajach Unii Europejskiej często jest używany inny system, dostosowany do norm europejskich – BREEAM (Building Research Establishment Environmental Assessment Method). W systemach tych budynek jest traktowany całościowo, a elewacje, jako osobna struktura, nie są poddawane analizie. Punkty kredytowe przyznawane są natomiast za warunki środowiska wewnętrznego, energooszczędność, ekologię, które to czynniki pośrednio są związane z wyposażeniem technicznym budynku oraz rozwiązaniem architektonicznym ścian zewnętrznych i elewacji.
Badając elewacje, nie sposób uciec od zagadnień estetycznych, przysparzających najwięcej problemów, ze względu na trudność uzyskania obiektywnych wyników ewaluacji.
W aspektach oceny jakości estetycznej, na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat analizy skupiają się na kwestiach wpływu ukształtowania środowiska życia na zachowanie ludzi.
Jednym z nurtów są badania, należące do dziedziny psychologii i estetyki środowiskowej, rozpatrujące jakość estetyczną w kategoriach obiektywnych, poddając ocenie szereg cech fizycznych obiektu, takich jak: kształt, rozmiary, barwa, faktura, proporcje, transparentność, artykulacja i dekoracja powierzchni ściany zewnętrznej. Metodą badawczą reprezentującą takie właśnie podejście jest Visual Impact Assessment (VIA), dzięki której można na
28
przykład dokonać oceny dopasowania nowego obiektu do warunków istniejących. Powyższą metodę wykorzystuje się również do ustalania w lokalnym prawie budowlanym zasad kształtowania estetyki budynków45.