Funkcja estetyczna

Jak pisze N. Pevsner, „Termin architektura stosuje się tylko do budynków projektowanych z myślą o wyrazie estetycznym”⁷⁹. Początkowo o wyglądzie ścian zewnętrznych z kamienia, cegły czy drewna decydowały właściwości fizyczne i strukturalne samego materiału, a także jego kształt, wielkość i sposób obróbki⁸⁰. Jednak od zarania dziejów człowiekowi nie wystarczała wyłącznie ochronna funkcja ścian. Próbował je dekorować, tak jak ozdabiał swoje ubranie. Najpierw dotyczyło to domostw, a potem zamków, pałaców i świątyń.

W kształtowaniu wizerunku estetycznego obiektu kluczową rolę odgrywają elewacje, ich forma, wynikająca z kształtu bryły, a także cechy materiału, takie jak struktura, tekstura, barwa. Bardzo istotny jest także detal, tworzony „na powierzchni” lub „z powierzchni”⁸¹, decydujący o helioplastyce.

W procesie percepcji elewacje mogą być zatem odbierane w sposób płaski, dwuwymiarowy, malarski, gdzie źródłem doznań estetycznych są: „opracowanie ścian, proporcje okien, stosunek powierzchni ściennej do powierzchni okiennej, wzajemne relacje kondygnacji, ornamentyka (…)”⁸², lub w sposób trójwymiarowy, bryłowy i rzeźbiarski – bazujący na efekcie kontrastów, światłocieni, rytmów oraz wysuniętych i cofniętych części⁸³.

Pierwszy sposób percepcji jest w dużej mierze charakterystyczny dla historii architektury, kiedy do projektu elewacji przywiązywano ogromną wagę, ale nie wszystkie ściany zewnętrzne traktowano jednakowo. Najważniejszą rolę pełniła elewacja frontowa, czyli tradycyjnie rozumiana fasada, która zyskiwała bogatą dekorację zgodną z panującym aktualnie stylem. Bywało, że jej kompozycji podporządkowywano układ funkcjonalny wnętrza. Antyk europejski stworzył fasadę (łac. facies – twarz), jako unikatową „twarz”

78 Prezentacja obiektu Narodowego Centrum Sportów Wodnych w Pekinie [w:] Architektura – murator 5/2008, s. 114-121.

79 Pevsner N.: Historia architektury…, op. cit., s. 11.

80 Mączeński Z.: Elementy i detale…, op. cit., s. 7.

81 Odniesienie do określenia Wrighta dotyczące jego podejścia do projektowania ornamentu, który powinien być

„z powierzchni, a nie na powierzchni” podano za: Jenks Ch.: Ruch nowoczesny…, s. 144.

82 Pevsner N.: Historia architektury…, op. cit., s. 11.

83 Analizę podstawowych elementów słownika architektury, do których należą punkt, linia, płaszczyzna i kubatura, zawiera praca Ching F.: Architecture: Form, Space, & Order. John Wiley and Sons, 2007.

49

budynku, którą obiekty publiczne zwracały w kierunku przestrzeni miejskiej. W renesansie ściany frontowe tworzyły osłonę w postaci atrakcyjnego opakowania, pełniącego głównie funkcję estetyczną i informacyjną. Projektowanie najważniejszej elewacji w ujęciu klasycznym przez wieki oznaczało zastosowanie całego arsenału środków wyrazu architektonicznego, jak proporcje, kolumny, architrawy czy boniowanie⁸⁴.

Drugi ze sposobów czerpania doznań estetycznych w kontakcie z dziełem architektonicznym dotyczy głównie architektury współczesnej, zapoczątkowanej przez modernizm, który za nadrzędną wartość estetyczną uznał ukształtowaną rzeźbiarsko bryłę, prostotę, uwidocznioną konstrukcję oraz równorzędne elewacje, oddziałujące jedynie swoją gładką, pozbawioną zbędnych ozdób płaszczyzną. Forma miała wynikać z funkcji, jednak pojawiają się w tym aspekcie i głosy krytyczne. Jak pisze J. Sławińska, „z czysto praktycznego punktu widzenia kompozycja brył i sąsiadującej zieleni, faktura i kolorystyka, elementy światłocieniowe są tak samo bezużyteczne jak pseudostylowa dekoracja, a czasami wcale od niej nie tańsze”⁸⁵.

Jedną z kategorii o najdłuższej historii badań jest estetyka⁸⁶. Jak pisze W. Tatarkiewicz⁸⁷, panująca przez wieki postawa obiektywna odzwierciedlała nadrzędną rolę „harmonii świata”

w stosunku do człowieka, mającego się jej tylko podporządkować. Kluczem do owej harmonii miał być bazujący na obliczeniach matematycznych „złoty podział”. Elewacja mogła być uznana za dzieło skończone tylko wtedy, gdy można było znaleźć linie wiążące punkty formalne, ważne w jej kompozycji. Dla Albertiego piękno to „taka harmonia i zgodność wszystkich części, aby nic nie mogło być dodane czy ujęte lub zmienione bez zepsucia całości”⁸⁸. W XVIII wieku rozpowszechnił się odmienny pogląd na definicję piękna.

Przedstawiciele postawy subiektywnej uważali, że nie istnieje piękno obiektywne, a upodobanie do pewnych form i układów wynika z psychofizycznej budowy człowieka.

Wiek XX rozwinął tę teorię, wprowadzając do estetyki nowe pojęcia związane z psychologią postaci, której teza brzmiała: „Elementy formy są abstrakcjami, a tylko całości formy (postacie) są realne”⁸⁹. Teoria ta zakładała całościowe postrzeganie formy, czyli że w pierwszej kolejności zwracamy uwagę np.: na całość elewacji, a dopiero później na szczegóły jej kompozycji.

Próby przeniesienia teorii postaci do architektury podjął R. Arnheim („The Dynamics of Architectural Form”, 1977)⁹⁰. Wcześniej na gruncie polskim dokonał tego teoretyk architektury, architekt-modernista J. Żórawski, przedstawiając w pracy pt.: „O budowie formy

84 Schittich Ch. [ed.]: In Detail…, op. cit., p. 10.

85 Sławińska J.: Ruchy protestu w architekturze współczesnej. Politechnika Wrocławska, Wrocław 1995, s. 27.

86 Szersze omówienie zagadnień z zakresu teorii estetyki w odniesieniu do formy architektonicznej zawarto w Tymkiewicz J.: Forma i funkcja elewacji. Koncepcja analizy elementów artykulacyjnych na wybranych przykładach budownictwa mieszkaniowego. praca doktorska, Gliwice 1999.

87 Tatarkiewicz W.: Dzieje sześciu pojęć. PWN, Warszawa 1975.

88 Pevsner N.: Historia architektury…, op. cit., s. 190.

89 Tatarkiewicz W.: Dzieje sześciu pojęć. PWN, Warszawa 1975.

90 Arnheim R.: The Dynamics of Architectural Form. University of California Press, Los Angeles 1977.

50

architektonicznej”(1973) szeroką analizę praw rządzących między innymi postrzeganiem samej formy i jej części, reguł związanych z istnieniem rytmów, symetrii, punktów głównych, czy tła w odniesieniu do budynków⁹¹.

W XX wieku matematyczne podejście do zagadnień estetyki podjął G.D. Birkhoff i jego kontynuatorzy. Współcześnie przeważa jednak pogląd, że funkcja estetyczna, związana z bardzo szerokim zagadnieniem percepcji dzieła architektury, wymaga szczegółowych badań uwzględniających wnioski z subiektywnych⁹² spostrzeżeń i reakcji emocjonalnych odbiorców. Zmieniło się też podejście do systemów proporcji, z których ostatnim znanym, opartym na złotym podziale, był Modulor Le Corbusiera. Obecnie, badania naukowe, jak dowodzi J. Cybis, wykluczyły możliwość, aby jakiekolwiek stałe matematyczne (w tym złoty podział) same w sobie mogły kreować piękno, natomiast proporcje pozostają; „kategorią warsztatową (praktyczną, a nie teoretyczną), której użyteczność polega na operowaniu uproszczonymi i przybliżonymi wielkościami pomocnymi w określeniu intuicyjnie i subiektywnie odczuwanej formy architektonicznej”⁹³.

W czasach współczesnych wiele zasad estetycznych zostało zanegowanych. „Szklane domy” burzą prawa, które wydawały się zawsze prawdziwe. Kontur, który miał być charakterystyczny dla każdej formy architektonicznej, zaciera się i rozpływa w przestrzeni.

Tło, czyli ściana, na której przez wieki umieszczano detale, staje się ulotną strukturą, uwidaczniającą przynależną jej całą technologiczną maszynerię (pomosty, elementy montażowe ścian szklanych, żaluzje), odkrywając na widok publiczny to, co kryje się we wnętrzu budynku – jego podziały, wyposażenie oraz samych użytkowników⁹⁴.

Żórawski pisał z pełnym przekonaniem, że „człowiek kategorycznie żąda pionów i poziomów i przykro odczuwa najmniejsze od nich odchylenie”⁹⁵. Okazuje się, że wcale nie musi tak być, czego przykładem jest wciąż popularny dekonstruktywizm. Odrzucono pion, kąt prosty, czystość, prostotę oraz racjonalizm modernizmu. Istotą ściany stało się jej geometryczne „rozbicie, rozmontowanie”. Rzeźbiarsko ukształtowaną, rozczłonkowaną, dynamiczną bryłę obudowują elewacje wykonane z różnych materiałów: szkła, blach tytanowych, betonu. Nurt ten jest reprezentowany przez wielu znanych architektów: Zahę Hadid, Franka Gehrego (rys. 12-13), Daniela Libeskinda czy pracownię Coop Himmelb(l)au.

91 Żórawski J.: O budowie formy architektonicznej, Arkady, Warszawa 1973, s. 74.

92 Podejmowane są także badania nad metodami obiektywnej oceny, do których należy wymieniona we Wstępie metoda VIA (Visual Impact Assessment); autorka próbowała zmierzyć się z problemem stworzenia obiektywnej metody analizy elewacji w swojej pracy doktorskiej; podsumowanie opublikowano w: Tymkiewicz J.: Elewacje budynków mieszkalnych. Propozycja metody analizy obiektywnej. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki nr 4/2001, 10 listopada 2001.

93 Cybis J.: Proporcje – teoria i praktyka architektoniczna. Materiały konferencji Definiowanie Przestrzeni Architektonicznej, Kraków 2002.

94 Tymkiewicz J.: Forma elewacji współczesnych budynków biurowych w aspektach teorii Juliusza Żórawskiego. Materiały sympozjum KUiA O/PAN Katowice pt. ”Badanie jakości w architekturze”, Wydział Architektury Pol. Śl. w Gliwicach, 29 października 2003.

95 Żórawski J.: O budowie formy architektonicznej, Arkady, Warszawa 1973, s. 29.

51

Ich śmiałe wizje mogą się urzeczywistniać dzięki zaawansowanym programom komputerowym⁹⁶.

Architektura współczesna podlega wielkiej dynamice zmian. Niektórzy badacze próbują usystematyzować kierunki, trendy, nurty, w inny sposób budujące funkcję estetyczną elewacji. Oprócz dekonstruktywizmu jest wymieniana architektura Hi-Tech związana z technologią budynku inteligentnego, czyniąca z elementów technicznych swego rodzaju współczesny ornament – szczery i prawdziwy, ponieważ posiada funkcje użytkowe. Inny nurt to tzw. bloby⁹⁷ (z ang, „kropelka”, „kleks”), czyli budynki o abstrakcyjnych, futurystycznych, organicznych, płynnych kształtach (rys. 14-15), projektowanych wydawałoby się bez powiązania z istniejącym kontekstem architektoniczno-urbanistycznym i bez związku z uwarunkowaniami funkcjonalnymi⁹⁸. W rzeczywistości tego typu formy są efektem projektowania parametrycznego⁹⁹, którego celem jest optymalizacja kształtu właśnie ze względu na funkcję zawartą wewnątrz (na przykład konieczność zapewnienia wizualnego połączenia pomiędzy częściami budynku, czy ruch osób) oraz warunki środowiskowe, np.:

nasłonecznienie, obciążenie wiatrem lub śniegiem, akustyka. W odniesieniu do elewacji można modyfikować kąt nachylenia płaszczyzn oraz fakturę, tak aby wspierała ona naturalne chłodzenie, a także rozmieszczenie i ustawienie ogniw fotowoltaicznych¹⁰⁰.

W opozycji do nurtów organicznych w architekturze stoi neomodernizm, nawiązujący do estetyki modernizmu, ale bez jego ideologicznej podbudowy. Oprócz kierunków postępowych, wykorzystujących najnowsze osiągnięcia w zakresie materiałów budowlanych oraz narzędzi projektowych, w architekturze współczesnej są obecne nurty tradycjonalne, konserwatywne, czerpiące inspiracje w stylach historycznych, często klasycznych.

W odniesieniu do elewacji oznacza to preferowanie rozwiązań symetrycznych, często o cechach monumentalnych, tradycyjne podejście do zagadnień okna – jako otworu w ścianie pełnej, podkreślania stref cokołu i przyziemia, akcentowanie detalem wejścia i miejsc formalnie ważnych dla całości kompozycji.

Wyszczególnianie powyższych nurtów, choć obecne w publikacjach z dziedziny architektury, nie jest wcale oczywiste, gdyż jak twierdzi D. Kozłowski „nie ma dziś

96 Po raz pierwszy programu komputerowego CATIA (pełna nazwa: Computer Aided Three-demensional Interactive Application), wykorzystywanego do trójwymiarowego modelowania samolotów, użył Frank Gehry, projektując rzeźbę ryby w Barcelonie. Od tego momentu zaawansowane technologie komputerowe pomagają zwirtualizować tworzone przez architekta makiety przyszłych obiektów, a także wspomagają opracowanie dokumentacji technicznej - podano za: Rutkowski R.: Modele Franka O. Gehrego. A&B 11/2001, s. 18-19.

97 M. Jaworska-Michałowska podaje, że słowo „blob” to skrót od „Binary Large Objects” (Jaworska-Michałowska M.: Inteligentna wrażliwość…, s. 76).

98 Cachola Schmal P.: Digital/real: blobmeister-first built project. Birkäuser, Basel, Boston, Berlin 2001.

99 Projektowanie parametryczne nie determinuje organicznych kształtów; w ten sposób mogą powstawać budynki o dowolnych, także prostokreślnych formach.

100 Buro Happold: Architektura Parametrycznie Zrównoważona. Magazyn Krytyka Architektury 02/2011 www.krytyka-architektury.pl; www.projektowanieparametryczne.pl; szerzej na ten temat [w:] Januszkiewicz K.:

O projektowaniu architektury w dobie narzędzi cyfrowych. Stan aktualny i perspektywy rozwoju. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej. Wrocław 2010.

52

kierunków architektury, jest tylko oryginalność twórców”¹⁰¹. Powstające projekty nie zawsze wpisują się w aktualne „mody stylowe”, lecz często im świadomie zaprzeczają, wprowadzając nowe wartości i wyznaczając nowe trendy. Sami autorzy często nie chcą, by ich klasyfikować do żadnego nurtu. Przeważnie uznają swój własny styl, charakterystyczny tylko dla ich twórczości.

Rys. 12-13. Budynki Neuer Zollhof w Düsseldorfie, proj. F. Gehry (fot. D. Knapczyk) Fig. 12-13. Neuer Zollhof Buildings, Düsseldorf, designed by F. Gehry (photo D. Knapczyk)

Rys. 14-15. Biblioteka uniwersytecka w Cottbus, proj. Herzog & de Meuron (fot. A. Świerczek) Fig. 14-15. Cottbus University Library, designed by Herzog & de Meuron (photo A. Świerczek)

Według najnowszych trendów piękno architektury można oceniać w kategoriach bardzo modnego i szerokiego pojęcia „zrównoważonego rozwoju”, w tym „ekologii”. Jak pisze Ch. Norberg-Schutz „(…) grecką medycyną rządziła zasada, iż leczenie to przywrócenie

101 Kozłowski D.: Błąd jako początek nowości albo - dezintegracja formy, materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Definiowanie przestrzeni architektonicznej. Projektowanie architektury a teoria”, Wydawnictwo DjaF, Kraków 2002, s. 39.

53

równowagi proporcji, zakłóconej przez chorobę. We współczesnej myśli ekologicznej na nowo odkrywamy grecki ideał harmonijnej jedności wzajemnie działających na siebie sił”¹⁰². Co to oznacza dla projektowania elewacji i ich funkcji estetycznej? Z jednej strony harmonijne kontynuowanie zastanego kontekstu architektoniczno-urbanistycznego, stosowanie materiałów podlegających recyclingowi lub pochodzących z recyclingu, także lokalnych, niewymagających zanieczyszczającego środowisko transportu lub obróbki, wprowadzanie zieleni i wykorzystywanie alternatywnych źródeł energii, jako rozwiązań zintegrowanych z projektem bryły i elewacji. Z drugiej jednak strony istnieje pokusa zamanifestowania ekologicznego podejścia, poprzez zastosowanie tego specyficznego „ekologicznego designu”, bez związku ze stanem faktycznym¹⁰³.

W obecnych czasach do kreacji piękna włączono sekwencję czasu. Zielone elewacje, jak żywe obrazy, to tylko jedna z propozycji zmiennej wraz z porami roku fasady. Elewacje inteligentne zamykają się lub otwierają - w zależności od warunków pogodowych. W nocnej iluminacji, ujawniającej rozświetlone wnętrza, „żyją” życiem użytkowników. Bywa, że tak jak w Laban Dance School - uwidocznienie na zewnątrz ruchu tancerzy jest celowym zamierzeniem artystycznym, budującym dynamikę półprzezroczystej fasady. Zmienność - to także opcjonalnie programowane nocne scenografie świetlne elewacji, będące często elementem artystycznego przedsięwzięcia lub tylko dekoracją i reklamą w ogromnej skali, dzięki której współczesna ściana staje się wykreowaną za pomocą światła lub projektorów multimedialnych piękną iluzją.