Badania w nurcie poznania ucieleśnionego

Z perspektywy poznania ucieleśnionego sądy społeczne, postawy, wiedza, rozumienie języka, percepcja wzrokowa, myślenie abstrakcyjne, emocje mogą być nabywane i przetwarzane cieleśnie wchodząc w kinestetyczno-sensoryczne interakcje z danym bodźcem (Barsalou, 2008; Niedenthal, 2007; za: Sherman, Gangi, White, 2010; Carpenter, 2010). To, co w tradycyjnym poznaniu było uznane za odrębne od procesów poznawczych, jak na przykład wrażenie ciepła czy ciężaru okazuje się mieć podstawowe znaczenia dla poznania (Barsalou, 2008; Carpenter, 2010)¹⁶.

Badania naukowe zgodne z tą ideą wspierają założenia o silnej roli doświadczeń cielesnych w procesach umysłowych. Badacze reprezentujący ten nurt proponują nowe ramy badań nad umysłem (Shapiro, 2012). Stosuje się je do różnych obszarów badawczych, takich

16 Co ciekawe, takie „ucieleśnione” związki niezmiennie funkcjonują w zwrotach językowych np. „poruszające wydarzenie” lub „ciepło myślimy o tych, których kochamy” (Carpenter, 2012; Schirmer, 2011).

54 jak na przykład badania nad pamięcią, pojęciami, językiem, zachowaniami społecznymi oraz rozwojem (Gibbs, 2005).

Shapiro (2012) klasyfikuje wszystkie projekty badawcze z zakresu poznania ucieleśnionego na trzy podstawowe grupy, z których każda jest inspirowana przez jedno zagadnienie badawcze. Określane są one jako: konceptualizacja (conceptualization), konstytucja (constitution) i zastępowanie (replacement).

Badania w ramach konceptualizacji szukają odpowiedzi na temat tego, w jaki sposób ciało ogranicza lub kształtuje pojmowanie rzeczywistości? Innymi słowy, konceptualizacja dotyczy tego, jak właściwości ciała wpływają na nabywane pojęcia i budowaną koncepcję świata (jest to pytanie analogiczne do pytania z zakresu determinizmu lingwistycznego który zakłada, że struktura języka którym się osoba posługuje determinuje jego rozumienie świata).

Badania nad zastępowaniem zajmują się analizowaniem w jaki sposób interakcja organizmu z otoczeniem zastępuje procesy reprezentacyjne uważane za rdzeń poznania. Zastępowanie wskazuje na konflikt miedzy klasyczną kognitywistyką a podejściami ucieleśnionymi i sięga do gibsonowskiej idei, że proces poznania nie jest serią etapów konstruowania reprezentacji przez poznającego, lecz aktywnym zaangażowaniem w bogate informacyjnie środowisko (Shapiro, 2012).

Natomiast zagadnienia z zakresu konstytucji dotyczą ustalenia tego, w jaki sposób ciało odgrywa konstytucyjną rolę w przetwarzaniu poznawczym. Zatem jest to problem, w jaki sposób właściwości ciała mogą być włączone w proces zbierania informacji oraz ich przetwarzanie. Problematyka projektu badawczego przeprowadzonego w ramach tej pracy mieści się w obszarze problemów konstytucji. Z tego względu ten aspekt badawczy zostanie opisany bardziej szczegółowo.

Propozycja badawcza poznania ucieleśnionego w obszarze konstytucji, wychodzi poza akceptowane już wcześniej w naukach o poznaniu twierdzenie, że ciało odgrywa ważną rolę w przetwarzaniu informacji (Shapiro, 2012). Poszukuje dowodów na to, że ciało rzeczywiście jest składnikiem przetwarzania poznawczego. Odpowiedź na pytanie o konstytucję powinna przyjmować perspektywę na ciało, jako element procesów poznawczych nie zaś jako element powiązany z nimi, który modyfikuje poznanie (Winkielman, 2013).

W badaniach, które podejmują kwestię konstytucji postrzega się poznanie, jako procesy konstytuowane przez aktywność sensomotoryczną lub przez wiedzę o aktywności motorycznej, która jest lub mogłaby być zaangażowana w zbieranie informacji o świecie (Shapiro, 2012). Do kilku najsłynniejszych przykładów badań z tego obszaru należą

55 eksperymenty, które pokazały, że odbieranie nawet minimalnej stymulacji sensorycznej ma istotny wpływ na emocje i podejmowanie decyzji. Na przykład, doznawanie ciepła (płynącego z kubka herbaty) wpływa na bardziej pozytywne uczucia wobec innych osób a doznania sensoryczne wynikające z siedzenia na twardym krześle w porównaniu z siedzeniem w miękkim fotelu sprzyjają postawie „twardych” negocjacji, nawet wśród osób łagodnych i kompromisowych (Carpenter, 2010).

W ten nurt badawczy wpisują się również eksperymenty przeprowadzone przez Friedmana i Fӧrstera (2005). W prowadzonych przez nich badaniach manipulowano wrażeniami sensorycznymi pochodzącymi z interoreceptorów (mięśni i proprioreceptorów) poprzez zginanie ramienia (ruchu charakterystycznego dla przyciągania pożądanych obiektów) do ciała oraz odginanie ramienia (ruchu stosowanego do odpychania niechcianych obiektów od ciała). Badacze opierali się na wcześniejszych założeniach, że ruchy przyciągania dostarczają stymulacji cielesnej związanej z nastawieniem „dążenia do”, któremu towarzyszy bardziej pozytywne nastawienie. Natomiast ruchy odpychania wiążą się unikaniem zagrożenia, któremu towarzyszy bardziej negatywne nastawienie (Friedman, Fӧrster, 2005). Rezultaty tego badania pokazały, że przyciągające ruchy ramienia, wywołujące nastawnie dążenia sprzyjają wzrostowi elastyczności procesów uwagowych w porównaniu do sytuacji pobudzania ruchu unikowego (Friedman, Förster, 2002, 2005)¹⁷.

Przykładem badań, w których uruchamiano poznanie bieżące i obserwowano jego konsekwencje są eksperymenty ukazujące wpływ stanu ciała na procesy oceny afektywnej. W jednym z badań uczestnicy oceniali bardziej pozytywnie bodźce wtedy, gdy naciskali blat stołu od dołu ku górze, niż w przypadku, gdy przyciskali blat z góry na dół (Cacioppo et al., 1993; za: Robbins, Aydede, 2008). W kategoriach poznania ucieleśnionego można interpretować ten wynik, jako wpływ bieżącego zachowania motorycznego i towarzyszących mu doznań sensorycznych na dokonywaną ocenę w taki sposób, że ocena bodźców była bardziej korzystna, gdy aktywne były grupy mięśni związane z sięganiem. W ten sposób powstawał cielesny sygnał występowania tzw. "tendencji do", czyli zbliżania, która mogła wiązać się z utajonym pozytywnym stanem emocjonalnym wpływającym na ocenę.

Natomiast, gdy aktywne były grupy mięśni związane z wycofywaniem, tworząc ze strony

17 Wpływ doświadczeń sensorycznych na procesy uwagowe stał się centralnym obszarem zainteresowania projektu badawczego opisywanego w tej pracy. Z tego względu, szczegółowe rozważania na ten temat uwagi i czynników sensorycznych z nią związanych znajdują się w osobnym rozdziale (rozdz. nr 2).

56 organizmu sygnał występowania tzw. "tendencji od", czyli odpychania, a bardziej prawdopodobny był afekt negatywny.

Z kolei w badaniach, które ukazały konsekwencje wzbudzonego poznania pośredniego są badania, w których uczestnicy mieli reagować na ukazanie się słowa pozytywnego lub negatywnego (np. miłość/nienawiść) ruchem dźwigni w kierunku do siebie lub od siebie (Chen, Bargh, 1999; za: Robbins, Aydede, 2008). Wyniki ukazały, że reakcje były szybsze wtedy, gdy walencja słowa była zgodna z kierunkiem reakcji (pozytywne słowo z przyciąganiem dźwigni a negatywne z odpychaniem). Wyniki pomiaru czasu wskazywały na to, że myśl na temat czegoś, co w bieżącej chwili nie występuje, także może uruchamiać sensomotoryczne obszary mózgu, w tym przypadku pod postacią "tendencji do" - zbliżania lub "tendencji od" - odpychania i przez to wpływać na decyzje i zachowanie.

Podsumowując, pytania badawcze, które się stawia w nurcie poznania ucieleśnionego są dobrze ukształtowane i dalsze systematyczne poszukiwania mogą doprowadzić do uzyskania na nie odpowiedzi (Shapiro, 2012). Wielu badaczy utrzymuje, że tradycyjna nauka o poznaniu nie byłaby pełna bez uwzględnienia roli ciała i jej poprawa wymaga przyłożenia większej wagi do aspektu ciała i jego interakcji z otoczeniem. Jest też możliwość, jak wskazuje Shapiro (2012), że dwie perspektywy („stara i nowa”) będą istnieć równolegle lub wypracowana zostanie droga do ich integracji. Taka kombinacja mogłaby się przyłożyć do efektywniejszych działań zmierzających do zrozumienia natury umysłu. Podejście poznania ucieleśnionego niesie ze sobą nową perspektywę badawczą dla dziedzin psychologicznych, korzystających z pracy ciałem. Jedną z nich jest arteterapia.