Zakres uwagi percepcyjnej

Czas wykonywania zadania ustalono na 10 minut, tak, aby zakończyło się ono jeszcze w fazie wysokiego zaangażowania dla większości uczestników. Propozycja ram czasowych zadania ustalona została na bazie wcześniejszych badań eksperymentalnych nad twórczością (Stanko-Kaczmarek, 2012) i nie uległa modyfikacji po badaniach pilotażowych.

4.4.2. Zakres uwagi

W przygotowanym projekcie zostały wykorzystane dwa narzędzia mierzące zakres uwagi. Jedno z nich posłużyło do pomiaru zakresu uwagi percepcyjnej a drugie do pomiaru uwagi konceptualnej (Freidman, Förster, 2010).

4.4.2.1. Zakres uwagi percepcyjnej

Do pomiaru zakresu uwagi percepcyjnej zostało wykorzystane Zadanie na Globalność-Lokalność Uwagi /Globalność-Lokalność Wizualnego Przetwarzania (Kimachi, Palmer, 1982; Fredrickson, Branigan, 2005; Freidman, Förster, 2010; Wegbreit, 2011).

Rysunek 20. Kadry z filmu ukazujące metodę aktywizacji doznań dotykowych. Malowanie pędzlem – słabsze doznania dotykowe; malowanie palcami - intensywniejsze doznania dotykowe. Źródło: Archiwum dokumentacji projektu badawczego. Opracowanie własne.

153 Komputerową wersję tego narzędzia przygotowano w programie E-Prime Professional 2.0 (Psychology Software Tools, USA). Narzędzie składa się z serii bodźców, które przedstawiają triadę składającą się z figury na szczycie trójkąta i dwóch figur porównawczych do wyboru poniżej (rysunek nr 21).

Jedna z porównywanych figur przypomina figurę standardową ze względu na globalną konfigurację elementów (np. poszczególne figury ułożone są w kształt trójkąta), natomiast druga ze względu na lokalne, szczegółowe elementy (np. małe trójkąty ułożone w inną większą figurę). Uczestnicy badania zostali poinstruowani, aby wskazać, która z dwóch porównywanych figur znajdujących się obok siebie w każdej pozycji testowej jest bardziej podobna do figury standardowej znajdującej się na szczycie trójkąta. Każdej osobie prezentowano łącznie 24 pozycji testowych. Odpowiedzi udzielano przez wciśnięcie klawisza klawiatury oznaczającego figurę po lewej lub po prawej stronie, wskazując, która z nich jest bardziej podobna do figury standardowej. Wyższe wyniki wskazują na szerszy (globalny) zakres uwagi percepcyjnej (Derryberry, Tucker, 1994; Fredrickson, Branigan, 2005, Förster, 2011).

Rysunek 21. Przykłady pozycji testowych wchodzących w skład Zadania na Globalność-Lokalność Uwagi.

Źródło: Fredrickson, Branigan, 2005.

154 4.4.2.2. Zakres uwagi konceptualnej

Zakres uwagi konceptualnej zmierzono Zadaniem Stroopa (Stroop Task) (Friedman, Förster, 2005, 2010)⁵³. Zadanie wywołuje tzw. efekt interferencji Stroopa (Stroop, 1935), który przejawia się tendencją do nakładania się znaczenia słowa i koloru, w jakim słowo to jest prezentowane. W wyniku efektu interferencji zachodzi utrudnione przetwarzanie bodźców niespójnych tj., gdy wyraz oznaczający kolor wydrukowany jest innym kolorem niż jego znaczenie, w porównaniu z bodźcami neutralnymi oraz bodźcami spójnymi (gdy znaczenie wyrazu jest zgodne z kolorem czcionki) (Friedman, Förster, 2005; Groborz, Nęcka, 2003; Jodzio, 2009; Maruszewski, 2002). Innymi słowy, w sytuacji występowania bodźców niespójnych (np. wyraz „czerwony” napisany kolorem niebieskim) pojawia się tendencja do błędnej odpowiedzi poprzez automatyczne odczytywanie nazwy koloru zamiast nazwania barwy atramentu, jakim to słowo zostało napisane. Niespójne bodźce mogą być traktowane jako zadania, w których ujawniają się konkurencyjne odpowiedzi. Prawidłowe reagowanie wymaga, aby z dwóch możliwych sposobów zachowania wybrać ten, który jest mniej dostępny (tj. nazwanie koloru vs przeczytanie słowa) (Stroop, 1935; Friedman, Förster, 2005, 2010, Groborz, Nęcka, 2003).

53 Oprócz interpretacji efektu interferencji Stroopa, jako wskaźnika zakresu uwagi konceptualnej (Friedman, Förster, 2005, 2010) dopuszcza się możliwość traktowania wyników w tym teście, jako wskaźnika jednego z aspektów uwagi ekstensywnej – poziomu głębokości przetwarzania, (Kolańczyk, 1991; Mikołajczyk, 2002; za:

Kolańczyk, 2004; Kolańczyk, Mikołajczyk, 2011). Zgodnie z koncepcją uwagi ekstensywnej zakładano, że uwadze ekstensywnej towarzyszy płytsze, bardziej zmysłowe przetwarzanie oraz słabsze wzbudzanie semantycznego znaczenia słowa-bodźca. W związku z tym, podobnie jak u Friedmana i Förstera (2005, 2010) oczekiwano redukcji efektu interferencji, a tym samym redukcji czasu udzielenia odpowiedzi w teście wsytuacji wzbudzania uwagi ekstensywnej. U Kolańczyk zastosowanie testu Stroopa miało na celu pomiar głębokości przetwarzania informacji (płytsze-zmysłowe vs głębsze-semantyczne) w stanie uwagi ekstensywnej (Kolańczyk, 1991,2004), a nie poszerzenia zakresu uwagi, który stanowi drugi aspekt tego uwagi ekstensywnej i przyjmuje formę zakresu pola widzenia (Kolańczyk, 1991; Mikołajczyk, 2002; za: Kolańczyk, 2004). Zatem Kolańczyk przypisuje osłabienie efektu interferencji przetwarzaniu na płytszemu, to znaczy bardziej zmysłowemu a mniej semantycznemu, natomiast Friedman i Forster zmianom w zakresie uwagi konceptualnej. Z drugiej strony W opracowaniu z 2011 roku Kolańczyk zauważa jednak, iż te dwa aspekty uwagi (posiadające ten sam wskaźnik - stopień interferencji w Teście Stroopa) mogą być ze sobą powiązane, tj. wraz z zakresem zmienia się głębokość przetwarzania. Występujący w stanie uwagi ekstensywnej płytszy poziom przetwarzania, o charakterze zmysłowym może być zdaniem Kolańczyk, rezultatem bardziej rozległego pobudzenia sieci semantycznej, które obejmuje wiele ale słabiej pobudzonych węzłów aktywizowanych w związku z identyfikacją percepcyjną danej sytuacji (Kolańczyk, 2011). Innymi słowy szerokiemu zakresowi uwagi na poziomie konceptualnym, na który może wskazywać słabszy efekt interferencji, towarzyszy płytsze, tj. bardziej zmysłowe przetwarzanie.

155 Zastosowanie Zadania Stroopa do pomiaru zakresu uwagi konceptualnej ma swoje korzenie w pomiarze elastyczności uwagi, traktowanej jako zdolność do adaptacyjnego przesuwania ogniska uwagi pomiędzy operacjami poznawczymi (Posner, 1982; za: Friedman, Förster, 2005, 2010). Zdaniem autorów (Friedman, Förster, 2005), Zadanie Stroopa służyło ocenie elastyczności uwagi, ponieważ udzielanie odpowiedzi wymaga przesunięcia uwagi w kierunku nazwy koloru i określenia jej przez udzielenie odpowiedzi w sytuacji konkurencyjnej i powszechnej tendencji do odczytywania słowa (por. Kuhl, Kazén, 1999).

Wzrost elastyczności uwagi umożliwiający udzielenie prawidłowej odpowiedzi wiązany jest z poszerzeniem jej zakresu (Friedman, Förster, 2010). Poszerzony zakres uwagi konceptualnej wiąże się z większą dostępnością materiału umysłowego (większą liczbą obiektów w postaci obrazów lub pojęć lub planów które może obejmować ognisko uwagi w danym momencie, umożliwiając szybsze przechodzenie pomiędzy treściami umysłowymi a także procedurami (Isen, 2002; Fridman, Förster, 2005). Konsekwencją poszerzonego zakresu uwagi jest elastyczność behawioralna umożliwiająca dokonanie prawidłowego wyboru odpowiedzi (por.

Fӧrster i in., 2006). Zatem, poszerzony zakres uwagi konceptualnej sprzyja redukcji interferencji i sprawniejszemu wykonaniu Zadania Stroopa poprzez zwiększenie aktywacji dla mniej dostępnych reprezentacji umysłowych (nazwanie koloru czcionki i zarządzanie konkurencyjnymi tendencjami do reagowania, co przejawia się redukcją czasu potrzebnego do wykonania tej reakcji (Friedman, Förster, 2010).

Komputerową wersję testu przygotowano w programie E-prime Professional 2.0.

Obejmowała ona prezentację 36 bodźców, wśród których było 12 niespójnych wzbudzających interferencję (np. słowo „czerwony” wyświetlone na niebiesko), 12 spójnych (np. słowo

„czerwony” wyświetlone na czerwono), oraz 12 bodźców neutralnych (np. znak graficzny

„XXXXXX” w kolorze czerwonym). Zadaniem osoby było podanie koloru atramentu, którym napisane są bodźce - słowa lub znaki. Osoba badana udzielała odpowiedzi poprzez naciśnięcie jednej ze strzałek na klawiaturze, której przypisany był jeden kolor. Przed przystąpieniem do właściwego testu uczestnicy badania wykonywali serię treningową złożoną z 24 bodźców, w trakcie której otrzymywali informację o poprawności i niepoprawności odpowiedzi.

Rejestrowano poprawność odpowiedzi oraz czas reakcji przy użyciu klawiatury mechanicznej Thermaltake MEKA G-Unit 1000 Hz zapewniającej latencję na poziomie 1ms.

Na podstawie wyników w zadaniu Stroopa obliczono uśrednione czasy poprawnych reakcji na bodźce neutralne (kolorowy ciąg znaków XXXXX), zgodne (słowo oznaczające kolor napisane tym samym kolorem) i niezgodne (słowo oznaczające kolor napisane innym

156 kolorem). Następnie usunięto nietypowe czasy reakcji przekraczające 2000 ms (Friedman, Förster, 2005). Efekt interferencji Stroopa obliczono, jako różnicę pomiędzy czasem reakcji na bodźce niezgodne i zgodne, a niższy wynik oznaczał słabszą interferencję oraz zmiany w zakresie uwagi konceptualnej (Friedman, Förster, 2005; 2010). Miarę interferencji obliczono osobno dla czasu pretestu i post-testu.

4.4.3. Emocje

W badaniu dokonano pomiaru dwóch wskaźników stanu emocjonalnego:

1) mierzono subiektywną ocenę afektu przed i po zadaniu

2) mierzono ekspresję emocji pozytywnych występujących podczas wykonywania zadania, w sposób ciągły

Uwzględnienie dwóch aspektów emocji (doznania subiektywne oraz ekspresja) oraz użycie metody pozwalającej na ciągły pomiar wyrażanych emocji (sekunda po sekundzie) pozwoliła na trafniejsze poznanie rzeczywistego stanu emocjonalnego osób badanych.