Czynniki emocjonalno-motywacyjne 43

Wpływ czynników emocjonalnych⁴⁴ oraz motywacyjnych na zakres uwagi jest jednym z najczęściej poruszanych zagadnień w obszarze problematyki zakresu uwagi (Fredrickson, Branigan, 2005; Friedman; Förster, 2010; Gable, Harmon-Jones, 2008, 2010, 2012; Gasper, 2004; Gasper, Clore, 2002; Rowe i in., 2007; Wegbreit, 2011). Badania prowadzone przez prawie 50 lat wielokrotnie wskazywały, że negatywne stany emocjonalne redukują zakres uwagi, natomiast pozytywne go poszerzają (Huntsinger, 2012). Wielokrotnie cytowane są badania prowadzone w połowie XX wieku przez Easterbrooka (1959; za: Huntsinger, 2012;

Freidman, Förster, 2010) który wskazywał, że stany lękowe (związane z wysokim pobudzeniem psychofizjologicznym i negatywną walencją) zawężają zakres uwagi. W innych badaniach (Derryberry, Tucker, 1994; Friedman, Förster, 2010) wykazano, że lęk wiąże się ze zwiększoną koncentracją na lokalnych cechach złożonych bodźców wizualnych i słabszym obejmowaniem uwagą ich globalnej konfiguracji, do czego potrzebny jest szeroki zakres uwagi. Zjawisko to zostało metaforycznie określone, jako tendencja do "widzenia drzew a nie widzenia lasu " (Derryberry, Tucker, 1994).

Z drugiej strony, badania ukazały pozytywny wpływ emocji o znaku dodatnim na poszerzenie zakresu uwagi (Derryberry, Trucker, 1994; Fredrickson, Branigan, 2005, Kolańczyk, 1999). Na przykład w badaniach prowadzonych przez Fredrickson i Branigan (2005) zaobserwowano, ze pozytywne emocje (tj. rozbawienie i zadowolenie) w porównaniu na zmiany w zakresie uwagi może być traktowany jako jedno ze zjawisk pozostające w obszarze zagadnień nurtu poznania ucieleśnionego.

43 W przeprowadzonym projekcie skoncentrowano się na badaniu stanów emocjonalnych, jednak ze świadomością złożonego powiązania ze stanami motywacyjnymi.

44 W celu określenia doświadczeń emocjonalnych stosuje się róże określenia takie, jak emocje (emotion), nastrój (mood) lub afekt (affect). Chociaż część badaczy nie czyni ostrego rozgraniczenia między nastrojem a emocjami, to jednak pojęcia te są rozróżniane ze względu na różnice czasowe oraz wzorce aktywacji (Rottenberg, i in.

2007; Wegbreit, 2011). Emocje odnoszą się do krótszych lecz bardziej intensywnych stanów, natomiast nastrój obejmuje mniej intensywne stany występujące w dłuższym okresie czasu. Emocje i nastrój wchodzą w zakres znaczeniowy pojęcia afekt, ponieważ wywołują podobne rezultaty w zakresie procesów poznawczych (Gable, Harmon-Jones, 2008, 2010). Niemniej jednak, w ścisłym znaczeniu afekt jest pierwotnym, krótkotrwałym odczuciem przyjemności lub przykrości uruchamianym w reakcji na jakiś bodziec, w związku z czym może prowadzić do zbliżania się lub oddalania od tego bodźca (Kolańczyk, 2004).

117 ze stanem neutralnym prowadziły do poszerzenia zakresu uwagi, który przejawiał się koncentracją na globalnych cechach bodźców. Zjawisko wpływu pozytywnych emocji na poszerzenie zakresu uwagi stało się podstawowym czynnikiem kilku koncepcji teoretycznych opisujących zależność afekt - poznanie (Derryberry, Tucker, 1994; Fredrickson, 2003;

Friedman, Förster, 2010; Isen, 2008; Huntsinger, 2012).

Zaobserwowane zjawisko zawężenia zakresu uwagi pod wpływem negatywnych emocji oraz poszerzenia na skutek występowania pozytywnych stanów emocjonalnych wyjaśnia się adaptacyjnym charakterem zmian w zakresie uwagi, związanym z ewolucyjną funkcji emocji (Friedman, Förster, 2010). Emocje niosą ze sobą informację na temat natury sytuacji. Negatywne emocje sygnalizują zagrożenie i motywują do koncentracji na problemie i sposobach jego rozwiązania (Derryberry, Tucker, 1994). Pozytywne emocje sygnalizują, że sytuacja jest bezpieczna i nie trzeba podejmować działań jednoznacznie ukierunkowanych na rozwiązanie problemu (Schwarz, Clore, 2007). Możliwe jest wtedy zaangażowanie w działania eksploracyjne obejmujące nowe pomysły, obiekty i działania (Schwarz, Clore, 2007). Przy braku sytuacji zagrażającej bardziej adaptacyjny jest poszerzony zakres uwagi.

W badaniach prowadzonych przez Fredrickson i Branigan (2005), u osób badanych wzbudzano pozytywne stany emocjonalne (rozbawienie i zadowolenie) przy pomocy filmów i porównywano ich wpływ na zakres uwagi ze stanem neutralnym. Szerokość zakresu uwagi była mierzona testem globalności-lokalności uwagi. Dodatkowo, badano zakres repertuaru myśli-zachowanie (thought-action repertoire), który odnosi się do różnorodności myśli i działań dostępnych w danej chwili. Repertuar ten mierzono przy użyciu Testu Dwudziestu Zdań (Twenty Statements Test, TST; Kuhn, McPartland, 1954; za: Fredrickson, Branigan, 2005). Zadaniem osób badanych było wyobrażenie sobie sytuacji, w której doświadcza określonego typu emocji i uzupełnieniu dwudziestu zdań rozpoczynających się od słów

„Chciałbym…”. Odpowiedzi były klasyfikowane do odrębnych kategorii. Wyższy wynik w liczbie kategorii oznaczał szerszy repertuar myśli i zachowań. Pozytywne emocje w porównaniu ze stanem neutralnym poszerzały zakres uwagi na poziomie percepcyjnym i zakres repertuaru myślenie-działanie. Wyniki tego badania pokazały, że pozytywne emocje zwiększają prawdopodobieństwo rejestracji nowych bodźców oraz korzystania z niewykorzystanych wcześniej możliwości poznawczych i behawioralnych (Fredrickson, Branigan, 2005). Zatem wyniki tych badań potwierdziły pośrednio tezę o współzmienności zakresu uwagi percepcyjnej i konceptualnej zachodzącej pod wpływem pozytywnych emocji.

118 Wyniki badań prowadzonych przez Isen i Daubmana (1984) wskazują to, że pozytywny nastrój sprzyjający poszerzaniu zakresu uwagi konceptualnej, wspiera dostęp pamięci roboczej do wspólnych cech elementów, umożliwiając konstruowanie szerszych kategorii. Osoby w bardziej pozytywnym nastroju dokonywały szerszej kategoryzacji włączając w daną kategorię bardziej odległe przykłady np. wielbłąd, jako pojazd (Isen, Daubman, 1984). Włączenie tego przykładu do takiej kategorii jest związane z dostrzeżeniem podobieństw pewnych cech między pojęciami (tj. możliwość transportu) należącymi do innych kategorii, które jest charakterystyczne dla uwagi globalnej (Förster, 2011)⁴⁵.

Kolejne badania Isen i współpracowników (Isen, i in., 1985; Isen, Daubman, Nowicki, 1987) okazały się zbieżne z wcześniejszymi ustaleniami. Na ich podstawie wysunięto wniosek, że radość sprzyja poszerzonemu zakresowi uwagi, ułatwiając selekcję i aktywację mniej dostępnych reprezentacji umysłowych (Ashby, Isen, Turken, 1999). Jak pokazały wyniki, pozytywny nastrój towarzyszył generowaniu bardziej oryginalnych, odległych skojarzeń, co wymagało przywołania mniej dostępnych informacji z pamięci długotrwałej.

Częściej dochodziło wtedy również do przełamywania fiksacji funkcjonalnej, która pozwalała na zastosowanie znanych obiektów w nowy sposób (Isen, Daubman, Nowicki, 1987). Poza poszerzeniem uwagi pojęciowej, okazało się, że osoby będące w bardziej pozytywnym nastroju osoby szczególnie kierowały wzrok w kierunku peryferyjnych obrazów na ekranie, co było wskaźnikiem poszerzenia uwagi percepcyjnej (Wadlinger, Isaacowitz, 2006).

Rowe, Hirsh i Anderson (2007) wpływ pozytywnych emocji na poszerzenie zakresu uwagi wyjaśniają zmianami w kontroli hamownia. W ujęciu tych autorów, rezultat tych zmian wiąże się ze zmniejszeniem zdolności do selektywnego skupienia uwagi na celu. Przy węższym zakresie uwagi, silniejsze hamowanie bodźców słabiej powiązanych z celem sprzyja większej dostępności treści z sieci semantycznej bezpośrednio dotyczących celu (Martindale, 1989; Kolańczyk, 2011). Z kolei związku ze słabszym hamowaniem i niższą selektywnością w stanie uwagi poszerzonej może dochodzić do większej dostępności treści słabiej mówi o lepszym hamowaniu bodźców centralnych/automatycznych a lepszej selektywności bodźców związanych z celem przejawiającym się osłabieniem interferencji w teście Stroopa przy poszerzonym zakresie uwagi (por. Friedman, Förster, 2005; Markowska, 2013). To pierwsze stanowisko można roboczo określić jako

119 Andersona (2007) nie chodzi dosłownie o osłabienie selektywności w sensie deficytowym, ale o „zmianę jakości uwagi” (2007, s. 386), czyli „przesunięcie” od stanu wąskiego do szerszego, określane przez nich również, jako poszerzenie selektywności, które powoduje, że występuje zwiększony zakres dostrzegania bodźców peryferyjnych (Rowe, Hirsh, Anderson, 2007). Taką interpretację można również określić jako poszerzenie kategorii selektywności (lub obniżenie kryteriów selektywności), pozwalające na włączanie bardziej odległych i słabiej powiązanych bodźców.

W wyniku dalszych badań nad relacją między emocjami a zakresem uwagi okazało się, że zależy ona także od kierunku motywacyjnego (Friedman, Förster, 2010). Może się wydawać, że emocje pozytywne zawsze wiążą się z motywacją dążenia a negatywne z motywacją unikania, jednak właściwości te mogą być od siebie niezależne (Gable, Harmon-Jones, 2008). Na przykład gniew jest opisywany, jako stan emocjonalny o negatywnej walencji, ale jednoczesnej o motywacji dążenia do osiągnięcia określonego celu (np. obiektu gniewu), w przeciwieństwie do negatywnej emocji strachu, związanej z motywacją unikania (Carver, Harmon-Jones, 2009; Harmon-Jones, 2010). Jak wykazały badania, zróżnicowanie na wymiarze motywacyjnym okazało się odgrywać istotną rolę w zależności pomiędzy emocjami a zmianami w zakresie uwagi (Gable, Harmon-Jones, 2010).

W wielu badaniach ukazał się wpływ motywacji dążenia na poszerzanie zakresu uwagi w porównaniu z motywacją unikania (Friedman, 2001, Friedman i in., 2003, Friedman, Förster, 2005). Friedman i Förster (2006), porównywali wpływ motywacji dążenia ze stanem motywacji unikania na elastyczność uwagi, definiowaną jako umiejętność do adaptacyjnego przesuwania ogniska uwagi pomiędzy operacjami poznawczymi wykorzystującymi kontrolę poznawczą. Elastyczność uwagi w tym rozumieniu określana jest również, jako właściwość zmiennego zakresu uwagi (Friedman, Förster, 2010). Do oceny elastyczności uwagi zastosowano Zadanie Stroopa, ponieważ wymaga przesuwania ogniska uwagi (poszerzania) w kierunku kategorii pojęcia koloru bodźca-słowa, w sytuacji tendencji do koncentracji kategorii znaczenia. U osób z grupy, w której uruchomiona została motywacja dążenia w porównaniu do osób, u których wystąpiła motywacja unikania, nastąpił poszerzenie uwagi ułatwiając radzenie sobie z konkurencyjnymi reakcjami (Friedman, Förster, 2005, 2010).

"deficytowe, jako że mówi o osłabieniu filtra selektywności a to drugie jako "zasobowe", jako że podkreśla lepszą selektywność.

120 Gable i Harmon-Jones (2008, 2010, 2012) w swoich badań poddali analizie wpływ pozytywnych emocji na poszerzanie zakresu uwagi w zależności od siły motywacji dążenia.

W świetle ustaleń tych badaczy okazało się, że zależność między zakresem uwagi a znakiem emocji i kierunkiem motywacji jest bardziej złożony. Istotna okazała się również siła motywacji. Taki efekt występuje wyłącznie w sytuacji uruchomienia emocji pozytywnych, które mają charakter „niskodążeniowy”. Pozytywne emocje, które charakteryzuje niska motywacja dążeniowa są uruchamiane na skutek osiągnięcia jakiegoś celu lub też takie, które w ogóle nie są powiązane z dążeniem do realizacji konkretnych celów. Autorzy (Gable, Harmon-Jones, 2008), za przykład tego typu emocji traktują stan rozbawienia lub relaksu.

Przeciwnie, emocje związane z wysoką motywacją dążeniową, są nakierowanie na uzyskanie czegoś, tak jak to jest w przypadku pożądania (Gable, Harmon-Jones, 2008).

Pozytywne emocje, którym towarzyszy wyższa motywacja dążenia sprzyjają przywoływaniu bodźców prezentowanych centralnie, natomiast emocje o niższej motywacji dążenia sprzyjają poszerzeniu zakresu uwagi, wspomagając pamięć danych peryferycznych (Gable, Harmon-Jones, 2010). Autorzy sugerują, że występowanie pozytywnych doświadczeń emocjonalnych o nisko dążeniowym charakterze może być traktowane, jako sygnał, że

"wszystko idzie lepiej, niż to jest konieczne", a wtedy uwaga może być „otwarta” na niedostrzegane wcześniej, poboczne bodźce (Gable, Johnes, 2010; Gable, Harmon-Jones, 2011; 2012).

Gable i Harmon-Jones (2010) podkreślają różnice pomiędzy siłą motywacyjnego wymiaru emocji a siłą pobudzenia emocjonalnego (arousal), traktowanego, jako uogólniony stopień aktywacji fizjologicznej. Zdaniem badaczy te dwa zjawiska często są ze sobą błędnie utożsamiane. Za przykład ukazujący ich rozłączność podają sprzyjający poszerzeniu zakresu uwagi stan rozbawienia, który może być postrzegany, jako pozytywny stan wysokiego pobudzenia lub „stan zwiększonej aktywacji”, ale jednak pozbawiony dążenia do obiektu (Gable, Harmon-Jones, 2010).

Siła pobudzenia emocjonalnego okazała się być dodatkowym czynnikiem, który może mieć wpływ na zmiany w zakresie uwagi na poziomie percepcyjnym i konceptualnym. Jednak dotychczasowe ustalenia na temat wpływu intensywności pobudzenia towarzyszącemu pozytywnym emocjom na zmiany w zakresie uwagi są niejednoznaczne. Początkowo sądzono, że znacząca siła pobudzenia sprzyja polaryzacji efektu wpływu znaku emocji na zakres uwagi. Innymi słowy uznawano, że wysokie pozytywne pobudzenie prowadzi do poszerzania zakresu a wysokie negatywne do jego zawężenia (Fredrickson i in., 2003; Gable,

121 Harmon-Jones, 2008). Zgodne tymi ustaleniami były rezultaty z badań Fredrickson i Branigan (2005), z których wynikało, że wspomniany już wcześniej stan rozbawienia wpływa na poszerzenie zakresu.

Z drugiej strony, jak zauważyli Gable i Harmon-Jones, (2010), efekt ten wystąpił w stopniu zbliżonym do efektu poszerzenia uwagi pod wpływem innego stanu emocjonalnego o niższym pobudzeniu – zadowolenia. Wsparciem tezy na temat związku emocji o niższej sile pobudzenia z poszerzonym zakresem uwagi są wyniki badań psychofizjologicznych przy użyciu elektroencefalografu (EEG), w których wykazano, że wyższy poziom twórczości rozwiązań związany z poszerzonym zakresem uwagi wiąże się z dłuższym czasem występowania fal alfa odpowiadających niższemu pobudzeniu i stanom relaksacji podczas wykonywania zadania (Toplyn, 1999).

Wpływ czynników emocjonalnych na zakres uwagi rozpatrywany jest również w kategoriach elementów pośredniczących pomiędzy innymi czynnikami, takim jak określone zachowanie, działanie czy ruchy ciała a zmianami w zakresie uwagi (Förster i in., 2006).