Teoria sztuki nazywana estetyką (gr. aisthetikos - dotyczący poznania zmysłowego) wskazuje, że dzieła sztuki są postrzegane przez zmysły a sztuka jest osadzona w percepcji (Lopes, 1997). Zgodnie z filozoficzną doktryną specyficzności mediów artystycznych, niektóre dzieła artystyczne są doświadczane głównie przez jeden rodzaj zmysłu (np. rzeźba czy obraz), natomiast inne są bardziej złożone i angażują wiele zmysłów (np. opera) (Lopes, 1997). Doktryna ta jest obecnie w pewnym zakresie kwestionowana ze względu na złożony charakter niektórych dzieł sztuki współczesnej takich jak instalacje (Lopes, 1997). Dziełom sztuki i plastycznym obiektom wizualnym przypisane jest przede wszystkim poznawanie przy pomocy zmysłu wzroku. Jednak obrazy mają nie tylko wizualny charakter, ale mogą pobudzać również zmysł dotyku (Lopes, 1997).
Michał Podgórski powołując się na Gibsona (1966) podkreśla rolę estetyki haptycznej, która angażuje zmysł dotyku oraz inne doświadczenia cielesne w odbiorze środowiska. Autor wskazuje, że wbrew przekonaniu o dominacji wizualności we współczesnej kulturze, to właściwości haptyczne odgrywają decydującą rolę w projektowaniu dzieł sztuki tradycyjnej oraz projektowaniu użytkowym (również przestrzeni publicznej np. ulic). Jak podaje
„Współczesny design realizuje ten sam program, co współczesna architektura, dostarcza intensywnych doznań całemu ciału” (Podgórski, 2008, s. 8). Estetyka haptyczna jest
88 Rysunek 11. Dotykowe rzeźby autorstwa Farah Bandookwala.
Źródło: http://farahb.com/
nakierowana na dostarczanie przyjemności wynikającej bądź z bezpośredniego kontaktu z obiektami lub aktywizowaniu przyjemnych doznań haptycznych z dystansu poprzez informację wzrokową30.
Wieloletnia dominacja efektów wizualnych w sztuce, miała swoje odbicie w sposobie odbioru dzieł (np. obrazy i rzeźby, których nie można dotykać). Współcześnie coraz większą rolę odgrywa intuicyjne pobudzanie innych zmysłów w tworzeniu oraz percepcji dzieł sztuki, w tym doznań dotykowych związanych z aktywizacją procesów emocjonalnych i poznawczych. Przykładem takiego trendu mogą być rzeźby dotykowe projektowane przy użyciu programu komputerowego do rysowania trójwymiarowego przez szkocką artystkę Farah Bandookwala (rysunek nr 11) lub też wielowymiarowych, "dotykalnych" obrazów w postaci zdjęć drukowanych na elastycznych strunach (rysunek nr 12) autorstwa koreańskiej artystki Hong Sungchul.
30 Szczegółowe rozważania na temat programu estetyki haptycznej wykraczają poza problematykę tej pracy, jednak można je znaleźć wraz z przykładami w pracy Michała Podgórskiego (2008).
89 Analogiczny trend w kierunku wzmożonej interakcji dotykowej, nierzadko poparty wynikami badań konsumenckich, rozwija się w postaci multisensorycznego projektowania przedmiotów użytkowych, obiektów architektury czy elementów środowiska (Lopez Garcia, 2010; Pallasmaa, 2012). Przykładem intensyfikacji doznań dotykowych, które - jak wskazują między innymi wyniki badań własnych - wpływających na procesy emocjonalne i poznawcze w kontakcie z materią przedmiotów użytku codziennego, mogą być współcześnie wydawane książki, których "czytanie" wiąże się z doznawaniem tekstur, zapachów, odcieni (Dąbrowska, 2014). Bardziej niecodzienne obiekty manifestujące siłę doznań dotykowych zostały zaprezentowane na wystawie w Hara Design Institute (http://www.ndc.co.jp/hara/works).
Należą do nich m.in. żelowy, miękki pilot do telewizora (rysunek nr 13) przypominający przedmioty z obrazów Salvadora Dali, który zastyga w momencie objęcia dłonią; sandały-japonki wykonane z materiałów imitujących naturalne podłoże (rysunek 14) czy też opakowanie soku przypominające w dotyku owoc (rysunek nr 15).
Rysunek 12. Dotykowe zdjęcia autorstwa Hong Sungchul.
Źródło: http://www.jeanniejeannie.com/2012/09/photos-printed-on-elastic-string-tactile-images-of-the-human-touch/
90 Rysunek 13. Żelowy
pilot Panasonic Design Company.
Ryunek 15. Opakowanie soku.
Autor: Naoto Fukasawa.
Rysunek 14. Japonki. Autor: Shuhei Hasado.
91 Innymi przykładami "dotykowych" dzieł sztuki są obiekty skonstruowane z plastycznego materiału przypominającego plaster miodu, wykonanego z surowców wtórnych, z którego można kształtować dowolne przedmioty, meble i elementy architektury takie jak żyrandol (rysunek 16) lub sofa projektu studia Front Design z Moment Collection, posiadająca miękką strukturę udrapowanej tkaniny (rysunek nr 17).
Resume 16. Flexicomb. Autorzy Dan Gottlieb, Penny Herscovitch.
Źródło:
http://images.businessweek.com/ss/0 6/07/nextgen_design/source/4.html
Rysunek 17. "Dotykowa" sofa.
Źródło: http://www.designfront.org/category.php?id=65&product=145
92 Jedną z form projektowania, którą inspiruje wiedza z teorii psychologicznego wpływu stymulacji dotykowej, są nowe technologie, które towarzyszą współczesnemu człowiekowi zarówno w sferze zawodowej i osobistej (Challis, 2013). Obserwując zmiany technologiczne zachodzące w tym zakresie można zauważyć, iż dotykowy (ręczny) charakter obsługi wielu urządzeń zmienia się z zadowalającego kształtu wizualnego w kierunku zwiększenia komfortu związanego z doznaniami dotykowymi (ibidem). Zachodzi to na przykład poprzez zamianę konieczności „nacisku” (np. klawiszy) na możliwość doznań dotykowych pochodzących z kontaktu z gładką powierzchnią ekranu dotykowego. Wynika to z dążenia do ulepszania estetyki dotykowej w produktach konsumenckich takich jak telefony z ekranem dotykowym i touchpady czyli gładziki (Skedung i in., 2013).
Ilustracją tego trendu może być alegoryczne hasło marketingowe iPhone'a z pierwszym zaawansowanym ekranem dotykowym firmy Apple z 2007 roku: "Touching is beliving" ("Dotknąć to znaczy uwierzyć"), które nawiązuje do symboliki dotyku w sztuce i religii. Jednocześnie, w syntetyczny sposób ukazuje istotę doznań dotykowych w funkcjonowaniu człowieka (rysunek 18).
Rysunek 18. Zestawienie reklamy iPhone'a z hasłem "Touching is believing", podkreślającym rolę dotyku z dziełem sztuki sakralnej ukazującej Tomasza Apostoła dotykającego ran Chrystusa, autorstwa Caravaggia.
Źródło: http://secondnaturejournal.com/the-marriage-of-religion-and-technology-reading-apples-allegorical-advertising/
93 2.4. Dotyk w arteterapii
Jak wynika z powyższego przeglądu, doświadczenia dotykowe pochodzące z otoczenia mają wpływ na pozostałe procesy umysłowe (Ackerman, Nocera, Bargh, 2010).
Coraz lepsze rozumienie tych zależności pozwala zauważyć znaczenie dotyku w wielu obszarach takich jak technologia, projektowanie, marketing, ale również nauki społeczne, medycyna i edukacja. Dostrzeżenie istotnej roli dotyku w psychologicznym funkcjonowaniu człowieka stało się inspiracją do wykorzystania w zakresie różnych form pomocy zdrowotnej.
Stymulacja dotykowa zaczęła być uwzględniana na różnych polach działań pomocowych np.
medycznych, psychologicznych lub opieki socjalnej (Daley, 1997; Lynch, Garett, 2006).
Podstawowym założeniem, na którym oparte są te działania jest przekonanie, że można dokonać modyfikacji w zakresie funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego i psychospołecznego przez intencjonalne manipulowanie doświadczeniami dotykowymi. W kontekście centralnych zagadnień tej pracy, największe znaczenie mają konsekwencje doznań dotykowych w obszarze psychoterapii, a w szczególności arteterapii (por. Jones, Glover, 2012).
Historyczne źródła korzystania ze stymulacji dotykowej w pomocy psychologicznej sięgają czasów, jeszcze na długo, przed rozwojem farmakologicznych metod leczenia, kiedy to medycyna w dużej mierze korzystała z pozytywnych właściwości dotyku (Field, 2001).
Współcześnie stymulacja dotykowa nie należy już do głównych technik oddziaływań medycznych ani psychologicznych. Chociaż dotyk ze względu na liczne pozytywne właściwości wydaje się potężnym narzędziem pracy psychologicznej. Jest to jednak narzędzie względnie rzadko stosowane w pracy psychoterapeutycznej i jeszcze rzadziej poddawane badaniom naukowym (Jones, Glover, 2012). W tradycyjnie prowadzonej psychoterapii z reguły największy nacisk położony był na aktywność werbalną uczestników a znacznie mniejszy (choć w niektórych podejściach bardzo istotny) udział miała praca z ciałem (Grzesiuk, 1994, 2006). Tymczasem rosnąca liczba badań pokazuje, że nie wszystkie doświadczenia (np. wydarzenia traumatyczne) można „wysłowić”, gdyż ich istota zawiera się w zmysłach (Oster, Gould, 2000; Rubin, 2010; Sikorski, 1999; Słysz, 2006).
Najczęściej opisywanym źródłem dotyku w tradycyjnie rozumianej psychoterapii jest kontakt między pacjentem a terapeutą31. Wyniki wielu badań dowodzą, że adekwatny dotyk
31 W związku z tym, jedną z najczęściej poruszanych kwestii w tym obszarze są problemy etyczne i doświadczenia uczestników związane z kontaktem dotykowym z terapeutą (Phelan, 2009; Zur, Nordmarken, 2009; Horton i in., 1995).
94 interpersonalny może mieć pozytywny wpływ na uczestnika terapii w postaci wzrostu poczucia dobrostanu oraz wzmocnienia relacji terapeutycznej (Jones, Glover, 2012). Pomocne doświadczenia dotykowe, które występują w ramach psychoterapii mogą być nie tylko wynikiem kontaktu z drugą osobą (terapeutą lub uczestnikami spotkania), lecz również kontaktu pozapersonalnego. Przykładem większego zaangażowania zmysłu dotyku mogą być działania terapeutyczne z udziałem zwierząt (Budzińska-Wrzesień i in., 2013).
Najpopularniejszymi z nich są dogoterapia (z udziałem psów) i hipoterapia (z udziałem koni).. Nieco mniej popularna forma pracy o nazwie felinoterapii bazuje na kontakcie z kotami (Sawryn, 2013). Bogactwo wrażeń sensorycznych płynących z dotyku sierści i wyczuwania ruchów niosą ze sobą korzyści fizjologiczne, psychologiczne i społeczne (por. Jeziorska, Ustjan, 2010; Przewłoka, 2005). Można spotkać też działania terapeutyczne wykorzystujące bliski kontakt z naturą, które kładą nacisk na stymulację sensoryczną (w tym dotykową) (Szulc, 2011)32.
Jednak formy terapii z udziałem zwierząt lub wykorzystaniem elementów środowiska naturalnego są na pograniczu działań psychoterapeutycznych i nie wchodzą w główny nurt oddziaływań psychoterapeutycznych. Pomimo generalnej marginalizacji doświadczeń dotykowych w ramach głównych form psychoterapii, niektóre podejścia w większym stopniu niż inne, uwzględniają pozytywną rolę doświadczeń sensorycznych (Kepner, 1991).
Przykładem może być współczesna terapia określana jako "terapia oparta na uważności"
(Mindful Therapy), która bazuje na zjawisku uważnej obserwacji (mindfulness), pochodzącej ze specyficznej formy medytacji zwanej mindfulness meditation (Langer, 2005)33.
Jak już wskazano w rozdziale nr 1 niniejszej pracy, formą psychoterapii, która bazuje na działaniu i aktywności sensomotorycznej, jest arteterapia. Arteterapia, wykorzystując aktywność plastyczną w naturalny sposób dostarcza doświadczeń dotykowych. Wprawdzie stymulacja dotykowa nie jest traktowana, jako główny cel tej formy psychoterapii, ale jest konsekwencją zaangażowania w działanie plastyczne.
W ostatnich latach powstała odmiana działań arteterapeutycznych nazywana
„arteterapią opartą na uważności” (mindfulness based art therapy), która kładzie największy
32 Wydaje się to jednak kontrowersyjne, ze względu na próbę traktowania naturalnych właściwości kontaktu z naturą (z których czerpie większość ludzi) jako głównego sposobu pracy, umożliwiającego osiąganie celów psychoterapeutycznych.
33 Założenia teoretyczne oraz badania z zakresu terapii mindfulness łączą w sobie zagadnienia doświadczeń sensorycznych oraz procesów uwagi, w związku z tym będą przedmiotem rozważań również rozdziału dotyczącego uwagi.
95 nacisk na doświadczenia sensoryczne, podczas aktywności plastycznej zgodnie z założeniami terapii uważności (por. Monti i in, 2006). Doznania dotykowe są integralną częścią w większości rodzajów aktywności plastycznej, stosowanych w arteterapii. Mogą się różnić pod względem jakości oraz ilości, zależnie od formy aktywności, a tym samym wywierać zróżnicowany wpływ na pozostałe procesy umysłowe.
W porównaniu z doznaniami estetycznymi wynikającymi z odbioru bodźców z otoczenia zaangażowanie w aktywność plastyczną jeszcze w większym stopniu aktywizuje doznania sensoryczne (Stańko-Kaczmarek, 2013). W tradycyjnej formie plastyczna aktywność twórcza dostarczała doznań dotykowych wynikających z fizycznego kontaktu z materiałem plastycznym (Hinz, 2009). Udział doznań dotykowych w procesie tworzenia różni się w zależności od stosowanych materiałów oraz techniki. Niektóre rodzaje aktywności plastycznej charakteryzują się dostarczaniem większej ilości doświadczeń dotykowych niż inne (Hinz, 2009). Na poziomie fizjologicznym intensywność wrażeń dotykowych zależy nie tylko od siły bodźca oddziałującego na pojedynczy receptor ale także od liczby mechanoreceptorów, które są pobudzane podczas kontaktu (Czarkowska-Bauch, 2000).
Na przykład istotna różnica w tym zakresie występuje w porównaniu lepienia plasteliną a rysowaniem ołówkiem. Takie zróżnicowanie występuje również w przypadku bezpośredniego manipulowania materiałami plastycznymi oraz podczas posługiwania się narzędziami pośredniczącymi, na przykład w sytuacji malowania palcami oraz malowania pędzlem. Właściwa definicja techniki „malowania palcami” (finger painting) przyjmuje, że jest to działanie w którym obie dłonie i ich palce mogą wchodzić w bezpośredni kontakt z farbą i zostawiają ślady na kartce (Haas, 1998; za: Snir, Regev, 2013). Pomimo tego, że podczas obydwu tych typów aktywności zachodzi kontakt skórny z powierzchnią bodźców, to ilość doświadczeń dotykowych będzie się różnić ze względu na naturę oraz ilość bodźców pozostających w kontakcie ze skórą oraz ze względu na specyficzną tendencję w odbiorze wrażeń dotykowych przez człowieka (Loomis, Lederman, 1986).
Odmienne odbieranie bodźców dotykowych wynika również z tego, że osoba posługująca się pędzlem lub jakimś innym narzędziem, w kontakcie z farbą nie koncentruje, się w pierwszej kolejności, na doświadczeniach sensorycznych wynikających z kontaktu skórnego, lecz na właściwościach sensorycznych medium znajdującym się na końcu pędzla, na przykład na konsystencji, barwie czy nawet zapachu płynu (farby). Z kolei w przypadku bezpośredniego kontaktu z farbą, na pierwszym planie znajduje się doświadczenie wywołane odczuciami zmysłowymi dostarczanymi przez bodziec (Loomis, Lederman, 1986).
96 Dodatkowym czynnikiem, który może mieć wpływ na subiektywnie doświadczanie wrażeń dotykowych jest fizyczna różnica w powierzchni narządu zmysłu (skóry) zaangażowanego w proces percepcji. Posługiwanie się narzędziem wymaga kontaktowania się z nim określonym, względnie stałym obszarem dłoni (jednej ręki lub obu). W przypadku działania bezpośredniego zaangażowany może być zróżnicowany obszar dłoni, począwszy od powierzchni jednego palca aż po wszystkie palce oraz całe dłonie obu rąk. Czynnik ten może modyfikować w naturalny sposób ilość doświadczeń dotykowych.
Nie bez znaczenia pozostaje także zmienność natężenia wrażeń sensorycznych występująca w trakcie aktywności plastycznej wykonywanej jedynie przy pomocy palców i dłoni. Nawet jeżeli przyjmuje ona dość subtelną postać, to różni się od względnie stałego typu stymulacji zmysłowej (choć nie w każdym przypadku) zachodzącej podczas posługiwania się narzędziem. W związku z opisaną wcześniej tendencją człowieka do adaptacji do jednolitych wrażeń dotykowych (Schiffman, 2002), można zakładać, że doznania zmieniające się z większą częstotliwością, w związku z aktywnością motoryczną podczas malowania palcami, będą aktywizowały doznania dotykowe ograniczając adaptację. Analogiczny wpływ będzie wywierać ruch po powierzchni bodźca, który jest inny w przypadku bezpośredniej aktywności plastycznej oraz stałego kontaktu z narzędziem pośredniczącym. Podsumowując, zarówno zmienność stymulacji oraz ruch powstający w kontakcie powierzchni skóry z bodźcem może się przyczynić do zwiększenia intensywności doświadczeń dotykowych przy malowaniu bez użycia narzędzi.
Istotne znaczenie decydujące o zmiennym doświadczeniu dotykowym podczas tych dwóch form działania ma różnica we właściwościach bodźców mających bezpośredni kontakt ze skórą. Badania nad percepcją substancji płynnych doprowadziły do wyodrębnienia ich właściwości odbieranych przez dotyk (Cussler, Zlotnick, Shaw, 1977; za: Loomis, Lederman, 1986). Wyodrębniono trzy główne atrybuty substancji płynnych, takie jak gładkość (bliska pojęciu tarcia), wodnistość/płynność (bliska pojęciu lepkości) i ciepło (ibidem). Wszystkie one mogą przyjmować odmienną postać w bezpośredniej pracy z farbą lub narzędziami.
Podstawowe różnice między bezpośrednimi wrażeniami dotykowymi pochodzącymi z kontaktu z mediami i z narzędziem, wynikają z większej elastyczności, płynności i lepkości odczuwanej przy kontakcie z farbą (por. Loomis, Lederman, 1986). Różnice te mogą przyczyniać się do zróżnicowania subiektywnie ocenianej intensywności wrażeń dotykowych, która będzie wyższa w przypadku bezpośredniego kontaktu z materiałem plastycznym.
Różnice mogą zachodzić także w kontekście rezultatów w sferze afektywnej i poznawczej.
97 Zgodnie z założeniami koncepcji Kontinuum Terapii Ekspresyjnych (por. rozdział nr 1) media o charakterze bardziej płynnym, niewymagającym użycia znaczącej siły fizycznej, generalnie sprzyjają uruchamianiu doznań emocjonalnych (Kagin, Lusebrink, 1978; Hinz, 2009). Dodatkowo, bezpośredni kontakt skóry dłoni i palców z tymi materiałami plastycznymi, poprzez silniejsze doświadczenie sensoryczne, prowadzi do mocniejszych reakcji emocjonalnych i zarazem mniejszej refleksji poznawczej w porównaniu z posługiwaniem się narzędziem pośredniczącym w kontakcie z materiałem.
Jeśli chodzi o charakter doświadczeń emocjonalnych towarzyszących w/w rodzajom aktywności, to jak wcześniej wspomniano, z badań wynika, że doznania dotykowe pochodzące z kontaktu z materią charakteryzującą się miękkością, gładkością i płynnością, odbierane są jako bardziej przyjemne w porównaniu z doznaniami z kontaktu z bodźcami twardymi, chropowatymi i stałymi (Essik i in., 2010).
W badaniach eksploracyjnych (Snir, Regev, 2013), udało się wyróżnić kilka typów specyficznych reakcji afektywno-emocjonalnych przynależnych odmiennym działaniom plastycznym podejmowanym przy zróżnicowanym udziale doznań dotykowych. Jak podają autorki, malowanie palcami u większości osób wywołało silne pozytywne emocje. Medium to opisywane było, jako zachęcające, posiadające „moc przyciągania uwagi” a sama aktywność malowania palcami opisywana była jako angażująca (ibidem).
Na zakończenie należy zaznaczyć, że intensywność doświadczeń dotykowych towarzyszących aktywności plastycznej, wraz z ich aspektem emocjonalnym i poznawczym, zależą nie tylko od charakteru i siły bodźca czy techniki ale również od indywidualnej wrażliwości układu nerwowego oraz wcześniejszych doświadczeń. Ludzie są w różnym stopniu wrażliwi na stymulację dotykową, w związku z tym, mają odmienne potrzeby i preferencje wobec doświadczania tego kontaktu. Znaczenie mogą mieć czynniki właściwe podmiotowi doświadczeń dotykowych, takie jak na przykład płeć. Jak pokazują badania (np.
np. Björnsdotter i in., 2014) wśród kobiet obserwuje się większą wrażliwość na doznania dotykowe w porównaniu z mężczyznami. Różnice w reakcji na doznania dotykowe mogą być powiązane z cechami osobowości (np. otwartością na doświadczenie) (Dorros, i in., 2008;
Schaefer, 2013). Pecks i Childers (2003a; 2003b) wskazują na indywidualne różnice osobowościowe w zakresie preferencji wykorzystywania informacji dotykowych oraz motywacji do podejmowania takiej stymulacji w sytuacjach konsumenckich. Wszystkie te różnice mogą przekładać się na modyfikacje w zakresie opisanych sposobów doświadczania stymulacji dotykowej towarzyszącej aktywności plastycznej w arteterapii.
98 Rozdział 3. Zakres uwagi34
Uwaga odgrywa istotną rolę w przebiegu wielu procesów poznawczych oraz emocjonalno-motywacyjnych i jest związana z percepcją zmysłową (Kalat, 2001; Styles, 2006). Zdaniem Aliny Kolańczyk wiedza na temat uwagi i jej determinantów stanowi wyjściową bazę do badań nad innymi procesami psychicznymi (Kolańczyk, 2007, str. 129).
Pomimo licznych badań poświęconych uwadze, problematyka tego zagadnienia nadal nie jest wyczerpana. W niniejszej pracy skoncentrowano się na rozważaniach na temat natury i mechanizmu funkcjonowania jednego z aspektów uwagi określanego jako „zakres uwagi”
(scope of attention). Rozważania na temat zakresu uwagi zostaną poprzedzone ogólnym zarysem charakterystyki uwagi, która pozwala umieścić opisywane zagadnienie na tle szerszej problematyki uwagi. Niniejszy rozdział prezentuje również dotychczasowe ustalenia na temat związków zakresu uwagi z procesami zmysłowymi oraz innymi procesami poznawczymi i emocjonalno-motywacyjnymi. Opisane tutaj zagadnienia na temat zakresu uwagi zostaną także odniesione do problematyki psychoterapii, ze szczególności arteterapii, która stanowi kontekst problematyki podjętej w tej pracy.