Wpływ doznań dotykowych na procesy poznawcze

Problem związku pomiędzy doświadczeniami sensorycznymi a różnymi aspektami funkcjonowania poznawczego plasuje się bezpośrednio w obszarze zagadnień centralnych dla nurtu poznania ucieleśnionego (por. rozdział pt. Wprowadzenie). Idea związku wrażeń dotykowych z procesami poznawczymi ma swoje korzenie w myśli naukowej zorientowanej na zrozumienie źródeł wiedzy człowieka. Do wyjaśnienia wiedzy na temat rzeczywistego świata, XVII i XVIII-wieczni filozofowie zajęli się problemem integracji percepcji, procesów poznawczych i działania (Pick, 2004). Jednak w psychologii XIX i XX wieku istniała silna tendencja do postrzegania każdego z tych obszarów osobno, co się przekładało na przykład na badania nad „czystą” percepcją. Badania nad poznaniem doszły do momentu, w którym percepcja i działanie były ignorowane, a badania nad zachowaniem i działaniem przywiązywały niewielką wagę do poznania i percepcji (Pick, 2004). Z czasem jednak zaczęto analizować relacje pomiędzy parami tych czynników np. działaniem i poznaniem lub działaniem i percepcją, lub percepcją i poznaniem, które wskazywały na to, że są one wzajemnie powiązane (ibidem)²⁷.

27 Najważniejszym zagadnieniem z perspektywy rozważań podjętych w tej pracy jest problematyka związku pomiędzy percepcją a poznaniem, a dokładniej wpływu percepcji na procesy umysłowe. Chociaż w praktyce percepcję trudno jest oddzielić od działania, które koncentruje się głównie wokół problemów motorycznych jest

85 Największym propagatorem takiego podejścia w psychologii był Piaget, który – jak już wcześniej wspomniano – postulował, że rozwój poznawczy zaczyna się od fazy sensomotorycznej (Bee, 2004). Zbliżone wnioski prezentował Bruner, zdaniem którego pierwszy powstający w rozwoju typ reprezentacji, może być określany jako reprezentacja enaktywna (McKoy, 2013). Jest ona oparta w całości na doświadczeniu sensomotorycznym.

Ten typ wiedzy jest charakterystyczny dla pierwszych 18 miesięcy życia, ale – odmiennie niż proponuje Piaget w swojej koncepcji – jest on niezależny od wieku, ponieważ może występować w procesie uczenia się w każdym momencie życia (Cherry, 2004). Osoba dorosła może przełączać się z reprezentacji enaktywnej do ikonicznej i symbolicznej (ibidem). W związku z tym, na operacje symboliczne mogą mieć wpływ działania o charakterze sensomotorycznym.

Zmysł dotyku umożliwia dzieciom eksplorację otoczenia i uczenie się o obiektach znajdujących się w świecie poprzez percepcję haptyczną (Lederman, Jones, 2006;

Hertenstein, 2011). Poprzez dotyk i manipulowanie możliwe jest rozpoznawanie trójwymiarowych kształtów bez konieczności odbioru ich przy pomocy innych zmysłów np.

wzroku²⁸. Chwyt oraz dotyk są zatem uzupełniającym „testem” na to czy coś realnie istnieje (Szuman, 1955).

Doznania dotykowe odgrywają istotną rolę w poznaniu wielozmysłowym. Kontakt jednozmysłowy umożliwia pierwotne uporządkowanie zjawisk, natomiast poznanie polisensoryczne umożliwia ich pełne, znacznie wyraźniejsze i trwalsze opracowanie i spostrzeganie (Herzyk, 2005; Szuman, 1955). Wielozmysłowe poznawanie obiektów jest ważną formą aktywności, ponieważ stanowi podstawę kształtowania się spostrzegania przedmiotów (Szuman, 1955). W wyniku tego może dojść do kompleksu wrażeń, które są ze sobą dynamicznie kojarzone (ibidem). Dzięki nim dochodzi do identyfikacji polisensorycznej i wytworzenia spostrzeżenia „przedmiotu manipulacyjnego”, czyli obiektu, który można obejmować różnymi zmysłami i reagować na niego fizycznie. Pozwala to określić jego rzeczywiste właściwości przy pomocy dotyku a także manipulować nim przy pomocy rąk (Szuman, 1955). Tworzenie się przedmiotu manipulacyjnego ma kluczowe znaczenie z perspektywy rozwoju psychicznego (Szuman, 1985). Daje możliwość eksperymentowania, to istotne ze względu na złożoność tego zjawiska i konieczność jego ograniczenia ze względów badawczych.

28 Dzięki sprawnemu odbiorowi stymulacji dotykowej rozwinęła się technologia ją wykorzystująca, określona jako „widzenie skórą” (Schiffman, 2002). Polega ona na elektronicznym przekształcaniu dwuwymiarowego obrazu przedmiotu w wibracje oddziałujące na skórę, które poprzez ich interpretację umożliwiają rozpoznawanie konkretnych obiektów oraz ich lokalizacji w przestrzeni.

86 obserwacji i nowych wrażeń, tworzących obszar wiedzy i skojarzeń na temat jego właściwości i zakresu działań manipulacyjnych (ibidem). Prowadzi to do organizacji skojarzeń będącej podstawą dalszego rozwoju umysłu. W późniejszych etapach dochodzi do zastąpienia obrazu i bryły obiektu jego nazwą a następnie pojęciem²⁹.

Poznawanie polisensoryczne nie ma charakteru biernego łączenia wrażeń, ale postać aktywnego działania zmierzającego do angażowania kolejnych zmysłów. Z jednej strony polisensoryczne oddziaływanie jest związane ze wspomnianym nastawieniem wielu zmysłów na zjawisko, a z drugiej z tym, że aktywna manipulacja dostarcza kolejnych, dodatkowych bodźców zmysłowych takich jak nowe dźwięki, faktury i obrazy przedmiotu (Szuman, 1955).

Zmienność wrażeń połączona ze stałością istnienia przedmiotu (który jest tym, czym był) umożliwia połączenie wrażeń ze zjawiskiem i jeszcze bardziej pogłębione poznanie skutkujące nowym doświadczeniem. Wartość polisensorycznego poznawania rzeczywistości jest podkreślana przez propagatorów idei polisensorycznego uczenia oraz integracji sensorycznej, polegającego na jednoczesnym uruchamianiu wielu zmysłów w procesie edukacji i terapii (Ratajczyk, 2013).

Zastąpienie skojarzeń zewnętrznych wewnętrznymi, wraz z ich utrwaleniem się powoduje, że w rozwoju następuje stopniowe odchodzenie od poznawania polisensorycznego (Szuman,1955). Na przykład dziecko w drugim półroczu życia w 80% procentach dąży do dotykowego poznania przedmiotów, w trzecim półroczu w 40%, a od 15 miesiąca życia dążenie to się prawie nie pojawia, zostając w całości zastąpione poznaniem wzrokowym (Szuman, 1985). Oznacza to również, że analogicznie zmniejsza się pobudzanie zmysłu dotyku w celach poznawczych.

Rezultatem nabywania zdolności do poznawania jednozmysłowego jest, zdaniem Szumana (1985), powstawanie symboli, czyli znaków użytych celowo w intencji oznaczenia przedmiotów, zjawisk lub idei. To z kolei jest związane z powstawaniem mowy. Umiejętność wydzielenia cech, charakteryzujących wszystkie przedmioty jednego rodzaju, a nie tylko jeden konkretny przedmiot, jest drogą w stronę abstrakcji pojęciowej i notacji istotnych cech przedmiotu (ibidem). Materiał percepcyjny oraz wyobrażeniowy jest bazą dla myślenia i rozumowania, które dzięki procesom uogólniania umożliwia tworzenie symboli i języka

29 Drugim istotnym procesem, który ma udział w rozwoju myślenia pojęciowego, abstrakcyjnego i symbolicznego jest dysocjacja, czyli zjawisko poznawania przedmiotu na podstawie jedno bodźca zmysłowego, którego wystąpienie wywołuje wtórne, wewnętrzne skojarzenia, pozwalające jego identyfikację, przedmiotu, zamiast zewnętrznej aktywności ruchowej, dążącej do polisensorycznego poznania.

87 (Falkowski, Maruszewski, Nęcka, 2008). Umysłowe operacje przekształceniowe pochodzą z manipulacji sensomotorycznej w interakcji z otoczeniem (Langer, 2004).

Pomimo powyższych ustaleń dotyczących powiązań doznań dotykowych z rozwojem myślenia, istnieje wiele niewiadomych na temat związków dotyku z przebiegiem innych procesów poznawczych. Wiedza na temat wpływu doświadczeń dotykowych na inne funkcje poznawcze takie jak uwaga, pamięć lub podejmowanie decyzji zaczyna się dopiero tworzyć (np. Gallace, Spence, 2008, 2014; Spence, Gallace, 2007; Jones, Fӧrster, 2011; Schirmer i in., 2011). Jak udało się ustalić, stymulacja dotykowa powoduje zwiększenie stanu ogólnej świadomości bieżącej sytuacji i stanu uogólnionej koncentracji uwagi (Schirmer i in., 2011).

Związek stymulacji dotykowej z uwagą jest głównym przedmiotem niniejszej pracy. Szerzej kwestia ta zostanie opisana w kolejnym rozdziale (nr 3). Zainteresowanie sferą dotykową w badaniach naukowych widoczne jest również w obszarach środowiska życia codziennego, takich jak sztuka współczesna, nowoczesne projektowanie i technologia (Gallace, Spence, 2014).