K. Regling, publikując zbarbaryzowany złoty medalion wagi 48 solidów z
2. Beczułkowata tulejka zakończona na krawędziach silnie wyodrębionymi, dwustożkowatymi w
przekroju pierścieniami, z dodatkowym umieszczonym pośrodku gładkim pierścieniem, z dwiema parami kulek u nasady (tabl. V, 22,111)14.
W ramach grupy III można wydzielić osiem typów, a z kolei pośród nich czasem po kilka odmian (tabl. U,d). Zarówno typy, jak i odmiany, bywają częstokroć reprezentowane przez tylko jeden znany egzemplarz. Kryterium wydzielenia typów jest rodzaj kanelunku, obecność i forma zdobnictwa zaczepu i nasady, odmiany zaś wyróżniono ze względu na liczbę kanelowanych rowków w ramach typu. Należy przy tym podkreślić, że niektóre formy zaliczone nawet do tej samej odmiany różnią się między sobą - niekiedy znacznie - proporcjami, sposobem i szerokością
8 N ie sklasyfikow ano uszka jednego m edalionu Konstantyna I z kolekcji G abinetu N um izm atycznego w Bukareszcie ze względu na zły stan zachow ania, niedobrę jakość publikowanego zdjęcia i brak dostępu do oryginału lub lepszej ilustracji (Iliescu 1975, s. 107-8 nr 1, tabl. 1,1).
9 N r X XV łII-X X X : 2 Konstantyna I i 1 Konstancjusza II. 10 N r XXXIII: K onstantyn I.
11 N r II: K onstantyn I - Kenner 1889, s. 164; Fettich 1932, s. 46.
12 Np. w przypadku binio Galliena z Ockritz, na co mogłyby w skazywać ślady widocznej na rew ersie przy otw orze granulacji; także binio Elagabala z Prus czy medalionu K onstantyna I ze Starćovej.
13 M edalion znaleziony w Trzebicku (znal. 27) i n.prow. V (Budapeszt).
14 §im leu-Silvaniei nr III (Konstancjusz II); w idoczne na aw ersie u nasady granulki służę być m oże w zmocnieniu przytw ierdzenia uszka; szczegółowy opis - Fettich 1932, s. 46.
Złote m edaliony rzym skie w Barbaricum
kanelunku, wymiarami rozdzielających rowki pierścieni lub żeberek. W ramach grupy III wyróżniono następujące typy i odmiany:
1. Prosta kanelowana tulejka nie zdobiona na zaczepie i u nasady: la. jednokrotnie kanelowana15,
lb. dwukrotnie kanelow ana16,
lc. trzykrotnie kanelowana (tabl. V, 22,IV )17, ld. czterokrotnie kanelowana (tabl. V, 22,1)l8.
2. Prosta kanelowana tulejka z zaczepem w formie trójkątnej granulacji: 2a. dwukrotnie kanelowana (tabl. V,22,V)19,
2b. trzykrotnie kanelowana20.
3. Tulejka z czterokrotnym kanelunkiem, z których każdy złożony jest z podwójnych nacięć rozdzielonych biegnącą środkiem bruzdą21.
4. Tulejka z trzema rzędami potrójnych nacięć rozdzielonych dwoma gładkimi pasmami, z granulowaną u nasady linią, pod którą umieszczone są symetrycznie cztery krople granulacji22.
15 M edaliony n.prow . I (Berlin, Konstantyn I) i VII (Bukareszt, Konstancjusz II - egz. znany mi je st jedynie ze złej jakości reprodukcji).
16 Z kolekcji nr V III (Cluj - choć być może uszko jest zdobione, egz. znany mi je st jedynie z bardzo złej reprodukcji); tu należę także nieuw zględnione w pracy: 2 egz. z kolekcji w Paryżu - binio Probusa (RIC V ,2, s. 78, nr 580; Chabouillet 1883, s. 77-9; Cohen VI, s. 255-6, nr 18, ryc.; Gnecchi 1912, s. 9, nr 1) i półtorasolidow y medalion K onstantyna II (RIC VII, s. 374, nr 99; Cohen VII, s. 387, nr 182, ryc.; Gnecchi 1912, s. 25, nr 14, Tav. 9, N. 5; Alfóldi 1963, s. 198-199, nr 496, Taf. 7,106 - tu tulejka doczepiona do m edalionu jedynie od strony awersu), egz. M aksym ina G aleriusza z kolekcji w W iedniu (RIC VI, s. 498, nr 28; Cohen VII, s. 114, nr 128 - z błędami; Elm er 1928, s. 16, nr 23 - błąd w opisie legendy Rv., tabl. II; Alfóldi 1931, s. 71, nr 89; A. H ess N a ch f, [katalog aukcyjny, 18 VI 1935, kolekcja F. Trau], L uzem 1935, s. 99, n r 3636, tabl. 42; Toynbee 1944, s. 183-184, Tab. X XX IV,6; Alfóldi 1963, s. 179, nr 274) oraz egz. z byłej kolekcji M ontagu, później W ebera i Pierpont M organa (RIC VIII, s. 388, n r 54; Cohen VII, s. 460, nr 135 [Egger]; Rollin et Feuardent, [katalog aukcyjny, 20 IV 1896, Montagu], s. 119, n r 879; J. H irsch, [katalog aukcyjny] X XIV , [10 V 1909, kolekcja W ebera], Miinchen 1909, s. 185, nr 2650, Taf. XLVII; Gnecchi 1912, s. 31, nr 27, Tav. 13, N. 1; odlew gipsowy przechow ywany je st w G abinecie N um izm atycznym w Berlinie). Poniew aż uszko analogicznego typu wystąpiło na medalionie K onstantyna I (RIC VII, s. 470, nr 18) znalezionym na terenach Flandrii na północ od Pas-de-Calais (Dancoisne 1869-70; Cohen VII, s. 320, n r 2, ryc.; Rollin & Feuardent, [katalog aukcyjny, 25 V 1888], nr 2098; M aurice 1911, s. 396, nr V; Gnecchi 1912, s. 23, nr 2; A. Hess Nachf., [katalog aukcyjny, 18 VI 1935, kolekcja F. Trau], L uzem 1935, s. 108, nr 3970, Taf. 46; Toynbee 1944, s. 179, 197, Tab. X X X I,6; A lfóldi 1963, s. 164, n r 95, Abb. 109; Brenot, M etzger 1977, s. 330, nr 42) te ostatnie 4 medaliony zostały w yłączone z katalogu znalezisk, gdyż brak je s t podstaw do uznania ich barbarzyńskiej proweniencji.
17 §im leu-Silvaniei n r IV (Konstancjusz II), tulejka dodana w tórnie (Fettich 1932, s. 46-7); w identyczną tulejkę zaopatrzony je st jednostronny egzem plarz Konstantyna I znaleziony we Frederiksháb w Danii i przechow yw any w M uzeum N arodowym w K openhadze, I Afdeling, nr inw. 9409 (W orsaae 1859, PI. 87, nr 374; A tlas 1857, Tab. I; Engelhardt 1865, s. 59, nr 37; Bolin 1926, s. [148]; Balling 1962, s. 59 i s. 61, Fig. 8).
18 Thüngersheim - trzy biniones Galliena; n.prow. XXXI (Rzym, binio Galliena); §im leu-Silvaniei - M aksymian H erkuliusz, uszko w raz z ram ką dorobione w tórnie, pierwotnie niew ielkie uszko doczepione było bezpośrednio do m edalionu (K enner 1889, s. 139; Fettich 1932, s. 45, nr 1).
19 §im leu-Silvaniei nr V (W alentynian I, K enner 1890, s. 71-2; Fettich 1932, s. 47); kol. Forli; do tego sam ego typu należy zapew ne zaliczyć analogiczny egzem plarz n.prow. XXV (Paryż, W alentyniana I), a także solid W alentyniana I (RIC 17a, Trew ir) z kolekcji Gabinetu Numizm atycznego w Berlinie (tabl. X ,b; nr inw. 19590).
20 Gudme; ten sam typ uszka pojaw ił się przy solidzie z Ligotki Kameralnej - patrz niżej s. 153.
21 Fakse - trapezoidalna forma tulejki spowodowana jest bardzo silnym wytarciem jej górnej krawędzi w skutek użycia.
22 Zagórzyn - medalion nr V (K onstancjusz II), tulejka przybrała form ę trapezoidalną na skutek znacznego w ytarcia górnej części uszka.
5. Czterokrotnie, równomiernie kanelowana tulejka z zaczepem w formie trójkątnej granulacji i z trzema dużymi kroplami granulacji u nasady23.
6. Pięciokrotnie kanelowana wydłużona tulejka z zaczepem w formie trójkątnej granulacji i z granulowaną linią u nasady24.
7. Sześciokrotnie kanelowana tulejka z filigranowym zaczepem o kielichowatej formie wypełnionym granulacją, wychodzącym poza wewnętrzny otok ramki i zakończonym ornamentem w postaci ósemkowatego, powrotnie zwiniętego drutu25.
8. Ośmiokrotnie kanelowana silnie wydłużona tulejka, z poszerzonym pierścieniem środkowym z dwiema parami granulowanych kropli naśladujących główki nitów, umieszczonych symetrycznie u nasady na awersie i rewersie26.
Trzeba podkreślić, że niektóre z uszek, zaliczone tu do grupy III, w istocie być może należą do grupy IV. Chodzi tu zwłaszcza o nieznane mi z autopsji, silnie wytarte tulejki, które oryginalnie mogły być ornamentowane, zwłaszcza pseudogranulacją. Ornament ten może być całkowicie niewidoczny na reprodukcji27.
Grupa IV reprezentowana jest przez 9 typów wyróżnionych ze względu na formę zdobnictwa tulejki zaczepu oraz nasady. Częstość powtarzania się poszczególnych elementów stała się kryterium wydzielenia odmian (tabl. U,e). Na tej podstawie w ramach grupy IV wyróżniono następujące typy i odmiany:
1. Trzykrotnie kanelowana tulejka z czterema żeberkami zdobionymi pseudogranulowanym ornamentem ósemkowatym28.
2. Tulejka z czterema żeberkami zdobionymi pseudogranulacją, rozdzielonymi rowkami z pseudogranulowaną bruzdą29.
3. Masywna tulejka z trzema pierścieniami zdobionymi pseudogranulacją: 3a. z niewielkim pierścieniem środkowym i pseudogranulacją30,
3b. z pierścieniami osadzonymi w łożyskach, czasem zdobionych pseudogranulacją
(tabl. W )3',
3c. z pierścieniami osadzonymi w zdobionych pseudogranulacją łożyskach rozdzielonych nakładaną blaszką z ornamentem zygzakowatym (tabl. X, 22,XIV)32,
23 V estre H auge - trzecia kropla u nasady w yraźnie widoczna jest na odciska gipsow ym przechow yw anym w G abinecie Num izm atycznym w Berlinie; ślady na medalionie wskazuję, iż granulacja znajdująca się na zaczepie tworzyła pierw otnie form ę regularnego trójkąta.
24 Łasków , medalion nr I (Konstancjusz II, znany mi tylko z reprodukcji); zapewne do tego sam ego typu należy zaliczyć bardzo zbliżony egzem plarz n.prow. XXII (Paryż przed 1831, K onstancjusz II), znany jedynie z ryciny.
25 §im leu-Silvaniei - n r XI (Gracjan, Kenner 1890, s. 88-9; Fettich 1932, s. 50-1, nr 14); w ydaje się jednak, że tulejka została dorobiona i zamocowana w polu ramki w tórnie (w skazuje na to zagięcie pierścienia z otoku zewnętrznego); zapewne znacznie bardziej ozdobna tulejka pierwotna zamocowana była do nasady otoku pierścienia zewnętrznego.
26 Pięć medalionów z Velp.
27 Np. w przypadku m edalionów z kolekcji w Bukareszcie, Cluj-Napoca, Forli a także egz. K onstancjusza II z Laskow a.
28 Zbójna - jednoznaczna klasyfikacja, ze w zględu na znaczny stopień zniszczenia, nie jest możliwa. 29 D wa egz. n.prow. XV i XVI (Kopenhaga, Konstancjusz II).
30 Egz. n.prow. XXVI (Paryż, Gracjan).
31 §im leu-Silvaniei - 2 egz.: nr VI (W alens, K enner 1890, s. 73; Fettich 1932, s. 47) i n r XII (naśladow nictwo W alensa, Fettich 1932, s. 49, nr 10); Zagórzyn - n r II (naśladownictwo medalionu W alentyniana I i W alensa).
32 §im leu-Silvaniei - nr XIV (naśladownictwo m edalionu W alensa, K enner 1890, s. 75, n r 342; Fettich 1932, s. 49, nr 13).
Złote m edaliony rzym skie w Barbaricum
3d. z trzema pierścieniami osadzonymi na dwustożkowatych grzebieniach rozdzielonych granulowanymi pierścieniami (tabl. V, II i IV)33.
4. Silnie wydłużona tulejka z dziewięcioma granulowanymi pierścieniami, na przemian większymi i mniejszymi, i z filigranem u nasady34.
5. Tulejka złożona z czterech, zapewne niezdobionych pierścieni, między nimi biegnie w rowkach pseudogranulowana (?) bruzda, z trójkątnym granulowanym zaczepem35.
6. M asywna tulejka zdobiona czterema granulowanymi pierścieniami, po bokach rozdzielonymi podwójnym ornamentem warkoczowatym, zaś pośrodku szerokim zygzakiem, z zaczepem w formie dużego granulowanego trójkąta i z granulowaną linią u nasady36.
7. Tulejka z pseudogranulowanymi pierścieniami rozdzielonymi ornamentem, z filigranem u nasady i zaczepem w formie trzech granulowanych trójkątów:
7a. z pierścieniami rodzielonymi ornamentem zygzakowatym (tabl. V, 22,IX)37,
7b. z pierścieniami rozdzielonymi ornamentem gąsienicowatym (tabl. X, 22,VII-VIII)38. 8. Wydłużona tulejka zdobiona na krawędziach i w trzech rzędach pseudogranulacją, u nasady z
filigranem w formie zwiniętego drucika i z trzema niewielkiemi kroplami granulacji oraz zaczepem w postaci trzech dużych kropel granulacji rozdzielonych niewielkimi granulowanymi trójkątami39.
9. Bardzo długa tulejka złożona z trzynastu granulowanych pierścieni, z czego siedem nieco większych osadzonych jest w zdobionych pseudogranulacją łożyskach, zdobiona u nasady trzema trójkątami różnej wielkości40.
W arto zauważyć, że ornamentyka zaczepu i nasady występuje tylko z uszkami co najmniej dwukrotnie kanelowanymi i zdobionymi, przy czym bardziej wyszukane formy towarzyszą zwłaszcza grupie IV.
33 Dwa medaliony: n.prow. II i IV (Berlin, W aiens i Teodozjusz I, choć w pierwszym przypadku silne zużycie nie pozwala na jednoznaczny klasyfikację).
34 Łasków , m edalion Konstansa - po jednym filigranie u nasady na awersie i rewersie; zapew ne identyczny typ reprezentow any był na m edalionie z Opoczek, na co wskazywałyby zachowane na aw ersie i rew ersie w yraźne ślady (autopsja); Hjortshoj - u nasady na awersie dwa rów nolegle biegnące filigrany nałożone częściowo na tulejkę.
35 Veien - klasyfikacja uszka nie jest pewna na skutek silnego wytarcia tulejki; medalion jest mi znany jedynie z nie najwyższej jakości reprodukcji; n.prow. XXIV (Paryż, K onstancjusz II).
36 §im leu-Silvaniei - nr X (W alens, K enner ¡890, s. 82; Fettich 1932, s. 50, nr 12).
37 W ariant z trzema pierścieniami i obustronnie doczepionym drutem z ornam entem sznurkow ym /w arkoczow ym - §im leu-Silvaniei nr IX (W alens, Kenner 1890, s. 81, nr 357; Fettich 1932, s. 48-9, nr 9) i czterema pierścieniam i - M łoteczno (opis - Regling 1923, s. 430 = Ebert 1923, s. 168) oraz W ołyń (Pridik 1930a, s. 11 = Pridik 1930b, s. 86), do tej odm iany należy zapew ne zaliczyć także egzem plarz n.prow. XI (Glasgow) oraz w ariant z trzem a pierścieniami i dwoma granulowanym i trójkątam i na zaczepie przy solidzie K onstancjusza II (RIC 26, Tessalonika) z kolekcji G abinetu Num izm atycznego w Berlinie (tabl. X,c; n r inw. 19814).
38 §im leu-Silvaniei - 2 egz. W alensa, n r VII (z czterema pierścieniami - Kenner 1890, s. 83; R osenberg 1918, s. 94- 5; Fettich 1932, s. 49, nr 11) i n r VIII (z pięcioma pierścieniami - Fettich 1932, s. 48, nr 8).
39 Zagórzyn, medalion nr III (W alentynian I).
40 Podtyp ten reprezentow any jest przez dwa egzem plarze medalionu Jowiana, z których jeden został znaleziony w B oroczycach, zaś drugi, n.prow. XXIII (Paryż przed 1831 r.), znany jest jedynie z bardzo schem atycznego szkicu. Zaznaczone jest na nim 12 gładkich pierścieni, jednak można sądzić, że - podobnie ja k w przypadku drugiego egzem plarza, pochodzącego z Boroczyc (znanego z fotografii) - chodzi o 13 pierścieni granulowanych (w ówczas tylko zachow ane byłyby zasady proporcji na przemian nieco większych i mniejszych pierścieni, z większym i na kraw ędziach). Na obu widoczne są nierównom ierne granulowane trójkąty, przy czym na m edalionie z Boroczyc, znajdują się one znacznie poniżej nasady uszka, pod w ewnętrznym otokiem ramki. U nasady multiplum z kolekcji paryskiej znajdowała się ponadto granulow ana linia.
5.1.3. T ypy ram e k
Ramki zostały podzielone ze względu na swoją budowę na dwie podstawowe grupy: I. Jednoczęściowe w formie pierścienia, zdobionego z reguły pseudogranulacją (tabl. U,f)41. II. W ieloczęściowe.
W ramach bardzo prostej w formie grupy I można by się ewentualnie pokusić o wydzielenie typów uzależnionych od grubości pierścieni i rodzaju ornamentyki (granulacja, pseudogranulacja, karbowanie itd.). Jednakże w praktyce nie jest to możliwe ze względu na znaczny z reguły stopień wytarcia krawędzi ramki i bardzo ograniczone możliwości obserwacji.
W grupie II znalazły się przede wszystkim trójdzielne oprawki złożone z pasma obwiedzionego na krawędzi i w otoku wewnętrznym ozdobnym pierścieniem. W dwu przypadkach włączono tu także ramki złożone z pięciu lub sześciu przemiennie powtarzających się elementów. Kryterium wyróżnienia typów ramek stała się ich forma i rodzaj zdobnictwa znajdującego się w paśmie na awersie. Z tego punktu widzenia można wyróżnić w ramach grupy II siedem typów42 (tabl. U,g):
1. Zdobiona na paśmie ornamentem zygzakowatym z otokami w formie granulowanych pierścieni, la. Z liniowym ornamentem zygzakowatym43.
Ib. Z ornamentem zygzakowatym w formie wycinanego szlaczka44.
lc. Z ornamentem podwójnych wycinanych ukośnie linii układających się przemiennie i tworzących także przemiennie, zygzakowato ułożony ornament w kształcie litery V45. 2. Zdobiona na otoku zewnętrznym niewielkim kymationem, zaś w paśmie - falistą linią
wypełnioną przemiennie ułożonym ornamentem w kształcie litery V46.
3. Z ornamentem w stylu „cloisonné” z komórkami w kształcie litery V wypełnionymi granatami, z zewnętrznym otokiem w formie pseudogranulowanego pierścienia47.
4. Zdobiona na paśmie nierównomiernie rozłożoną granulacją, o niejednorodnej, najczęściej trójkątnej formie, z granulowanym otokiem wewnętrznym i z otokiem zewnętrznym w formie zwijanego drucika (Veien).
5. Zdobiona w paśmie przemiennie ułożonymi stempelkowymi odciskami głowy ludzkiej (15 stempli), obwiedzionymi granulowaną linią i rozdzielonymi nakładanym ornamentem w kształcie ósemkowatego, powrotnie zwiniętego drutu, z otokami w formie pseudogranulowanych pierścieni48.
41 Ze znalezisk: P o rcie de Fier, §im leu-Silvaniei 4 egz. - nr IV (Konstancjusz II, ram ka pierwotna - Fettich 1932, s. 46-7, nr 5), nr V - (W alentynian I - Fettich 1932, s. 47, nr 6), nr VII (W alens - Fettich 1932, s. 49, nr 11) i nr X (W alens - Fettich 1932, s. 50, nr 12), Vestre Hauge, Zagórzyn nr 111 (W alentynian I); z kolekcji: nr X (Forli), nr XVIII (Kopenhaga, Gracjan), n r XIX (Londyn, W alentynian I), nr XXV (Paryż, W alentynian I); w wieki innych przypadkach ramka ta m ogła zostać usunięta.
42 N ie udało się jednoznacznie sklasyfikować ramki m edalionu Filipa A raba ze Zbójny, ze w zględu na bardzo znaczny stopień jej zniszczenia.
43 D w a warianty - z pasmem pojedynczym: H jortshąj (pasmo w ąskie), §im leu-Silvaniei - 2 egz.: nr VIII (W alens - Fettich 1932, s. 48, nr 8) oraz nr IX (W alens - Kenner 1890, s. 81, nr 357; Fettich 1932, s. 49-9, nr 9) i z pasm em podwójnym dodatkow o rozdzielonym granulowanym pierścieniem: Simleu-Silvaniei - nr VI (W alens, K enner 1890, s. 73; Fettich 1932, s. 47, n r 7).
44 Dwa egz.: n.prow. II (Berlin, W alens) i XXVII (Paryż, G racjan - kopia).
45 §im leti-Silvaniei - medalion nr IV (K onstancjusz II - K enner 1889, s. 196, nr 311; Fettich 1932, s. 46-7, n r 5), przy czym pasm o i otok zewnętrzny jest dodany w tórnie do pierwotnej ramki typu I.
46 §im leu-Silvaniei - m edalion nr III (K onstancjusz II - K enner 1889, s. 188; Fettich 1932, s. 46, nr 4). 47 §im leu-Silvaniei - nr I (M aksymian Herkuliusz, bliższy opis - Kenner 1889, s. 139; Fettich 1932, s. 45, n r 1). 48 §im leu-Silvaniei - nr XI (Gracjan - Kenner 1890, s. 88-9; Fettich 1932, s. 50-1, nr 14).
Złote medaliony rzym skie w Barbaricum
6. Zdobiona w całym paśmie barokową, bardzo okazałą granulowaną ornamentyką, układającą się miejscami w niewielkie okręgi, z wytłaczanymi, na przemian układającymi się ośmioma półkulistymi i ośmioma owalnymi formami, pokrytymi granulowanymi zdobieniami, z otokami w formie granulowanych pierścieni49.
7. Sześcioczęściowa, złożona z trzech pasm zdobionych ornamentem roślinnym, rozdzielonych granulowanymi pierścieniami i z granulacją na wewnętrznym otoku50.
Typy 2-6 reprezentowane są zatem przez pojedyncze egzemplarze.
Złota oprawka przechowywana do 1945 r. w zbiorach berlińskich (Schmidt 1918) nie została tu sklasyfikowana, gdyż jej związek z rzymskim medalionem, a nawet przynależność chronologiczna do interesującego nas okresu są dyskusyjne. Trafiła ona do kolekcji w 1916 r. wraz z identycznie zdobioną złotą główką szpili poprzez hiszpańskiego handlarza mieszkającego w Paryżu i prowadzącego interesy zwłaszcza w Syrii, Armenii i Rosji (Schmidt 1918, szp. 39-40). W ielkość otworu, uformowanie wewnętrznych krawędzi ramki, jak i trapezowatego kształtu wyłom, mogą wskazywać, że oprawka obejmowała pierwotnie medalion zaopatrzony w masywny zaczep5'. Średnica otworu wynosi ok. 38 mm, a zatem w rachubę wchodziłby medalion wagi 4Z. solida52. Formalnie podobna stylistycznie ramka ujmuje medalion Teodozjusza I pochodzący z kolekcji Freera w W aszyngtonie53. Bogata granulacja i zwłaszcza ornament granulowanych trójkątów (obecny także na główce szpili pochodzącej zapewne ze wspólnego zespołu) mógłby wskazywać na warsztat północnopontyjski z końca IV - pierwszej połowy V wieku po Chr. Jednak pewne cechy konstrukcyjne i stylistyczne ramki zdecydowanie przeczą takiej interpretacji. Oprawka zdobiona jest obustronnie, co stanowi ewenement niespotykany przy ramkach medalionów, ich naśladownictw czy nawet germańskich brakteatów54. Pojawiają się na niej prymitywizujące przedstawienia figuralne, zapewne sceny myśliwskie, także nie spotykane dotąd na oprawach medalionów55. Wreszcie technika granulacji, sposób zdobienia i wykończenia zewnętrznej krawędzi ramki mogłyby wskazywać na epokę ok. 800 lat wcześniejszą i być może znacznie dalej na wschód sięgające powiązania56. Na obecnym etapie badań trudno jest zatem ostatecznie rozstrzygnąć datowanie, proweniencję a nawet funkcję opisywanego zabytku57.
49 M edalion z Boroczyc - szczegółowy opis A ntoniew icz 1933, s. 28; Tichanova 1956, s. 308-11. 50 Velp - 5 egz. (Chabouillet 1883, s. 74).
51 W czasie usuwania ramki z tego hipotetycznego medalionu m ogło nastąpić jej w yłamanie w m iejscu zetknięcia się oprawki z uszkiem i zw łaszcza jego zaczepem.
52 M edaliony tej wagi wobec różnej grubości mają średnicę od 34 do 40 mm , przy czym najczęściej spotykany w ym iar to w łaśnie 38 mm.
53 Dennison 1918, PI. 10-11; Toynbee 1986, s. 187, PI. XXXVI.
54 W ystępuje natom iast przy zaw ieszkach obustronnych, ja k np. zausznicach - Rosenberg 1918, s. 124, ryc. 223-5. 55 Podobnie wykonane techniką granulacji sceny m yśliwskie znane są z wcześniejszego okresu z terenów Etrurii (Rosenberg 1918, s. 61-65, zw łaszcza ryc. 100 i 106), lecz także w ystępują na zabytkach datowanych na V w iek przed Chr. na obszarach północnopontyjskich (Rosenberg 1918, s. 231).
56 Patrz np. O. D. Lordkipanidze, Recent discoveries in the field of classical archaeology in G eorgia, A ncient Civilizations fr o m Scythia to Siberia. An International Journal o f Comparative Studies in H istory and Archaeology, 1/2: 1994, s. 154, ryc. 14 - naszyjnik z grobu w Shavsaqdara na południowy zachód od Tbilisi, w pobliżu granicy z Arm enią, datow anego na IV-III w iek przed Chr. Na m ożliwość wcześniejszego datow ania oprawy i jej wschodniej proweniencji wskazywał ju ż H. Schmidt 1918, szp. 53-6.
5.1.4. P o w iązan ia m ięd zy rodzajam i u sz e k a ram e k
W 23 przypadkach daje się zrekonstruować łączny wygląd ramek i uszek. Można przy tym zaobserwować pewne prawidłowości w ich współwystępowaniu. Ramki pojawiają się z reguły z bardziej wyszukanymi formami uszek zwłaszcza ornamentowanymi grupy IV i niektórymi kanelowanymi tulejkami zaopatrzonymi w dodatkowe ozdoby u nasady lub na zaczepie (typy III.2a, 5, 7, 8)58. Należy przy tym pamiętać, że uszko mogło być powtórnie dorabiane na skutek zużycia się lub oderwania poprzedniej tulejki. Z taką sytuacją mieliśmy bez wątpienia do czynienia w przypadku niektórych medalionów z §imleu-Silvaniei59.
Czasem kształt, stylistyka, ornament i technika wykonania uszek i ram ek wykazuje tak daleko idące zbieżności, że możemy uznać je za pochodzące z tego samego warsztatu lub nawet za wytwór tego samego rzemieślnika. Poniżej przedstawiam te najbardziej ewidentne powiązania uporządkowane w ramach typologicznych.
1) grupa I:
Powiązania uszek60: §imleu-Silvaniei
i t
kol. Paryż (3) <-> kol. Wiedeń 2) odmiana III. Id: Thungersheim (3)
3) odmiana III.2a (+ ramka typ I):
kol. Rzym
§imleu-Silvaniei
t t
kol. Paryż <-> kol. Forli 4) typ III.6
5) typ III.8 6) odmiana IV.3b 7) odmiana IV.3d
Łasków kol. Paryż, do 1831 Velp (5) §imleu-Silvaniei (2) <-kol. Berlin (2?) Zagórzyn 8) typ IV.4 9) odmiana IV.7a Łasków