Kolekcje prywatne

Na aukcji w Warszawskim Centrum Numizmatycznym w listopadzie 1994 r. pojawił się półtorasolidowy medalion Konstantyna I (RIC VII, s. 616, nr 100) z wyraźnym śladem po dosyć szerokim uszku w stylu barbarzyńskim422. Według poufnych informacji został on znaleziony na terenach Polski (zapewne północnej) lub ewentualnie Ukrainy.

Prawdopodobnie do wielu innych dawnych i współczesnych kolekcji prywatnych zostały zakupione medaliony pochodzące ze znalezisk z Barbaricum. Tak np. w zbiorze konsula E. F. W ebera z Hamburga423 znajdowało się 4¡^-solidowe multiplum Konstancjusza II (RIC VIII, s. 388, nr 54) z uszkiem i wypełnionym otworem, pochodzące z kolekcji Montagu424, które obecnie przechowywane jest zapewne w kolekcji Pierpont Morgana. W tym przypadku kształt uszka nie pozwala jednak na jednoznaczne określenie proweniencji. Choć bardziej prawdopodobny wydaje się warsztat barbarzyński, wyłączyliśmy omawiany egzemplarz z katalogu znalezisk.

Ślady uszka o nieokreślonej proweniencji nosi także np. binio Galeriusza Maksymiana (RIC VI, s. 668, nr 49) z kolekcji W.-W.K. w Goudzie425, dwusolidowy medalion W alentyniana I, który pojawił się w 1968 r. na aukcji w Lucernie426 i trzysolidowy egzemplarz Arkadiusza z kolekcji M. L. Vierodta427.

3.6. P o d su m ow an ie

Łącznie uwzględniłem w pracy 100 złotych medalionów pochodzących z terenów Barbaricum, z czego 66 múltipla wystąpiło w 35 znaleziskach, w przypadku zaś pozostałych 34 egzemplarzy o nieznanej lokalizacji, na ich barbarzyńską proweniencję wskazuje z reguły styl wykonania uszka lub ramki (tabela 1).

W dziewięciu skarbach znaleziono łącznie 38 medalionów, z czego pięć stanowi zapewne naśladownictwa barbarzyńskie, zaś sześciu egzemplarzy nie udało się określić. Analizie numizmatycznej można było łącznie poddać 87 medalionów oryginalnych oraz trzy naśladownictwa barbarzyńskie (o dwu brak jest bowiem bliższych informacji).

Z ło te m edaliony rzym skie w B arb aricu m

421 G necclii 1912, s. 21, n r 63.

422 Warszawskie Centrum N um izm atyczne, [katalog aukcyjny] N r 8, [19 X I 1994], s. 8, n r 40.

423 J e d n a z najw iększych pryw atnych kolekcji. M on ety rzymskie były specjalnością W eb era: p o siad ał 650 m o n e t złotych, w tym nie m niej ja k 20 m ed alio n ó w , z czego dwa pochodziły ze zidentyfikow anych znalezisk w T im i§oara i T h ü n g e rsh e im ), a tak że trzy zło te sztabki (dw ie o d k ry te w daw nym C zôfalva w S ied m io g ro d zie i je d n a z B ułgarii).

424 C o h en V II, s. 460, nr 135 (E gger); Rollin & Feuardent, [katalog aukcyjny zbioru H y m ana M o n tag u , 20-28 IV 1896] M onnaies d 'or rom aines et byzantines, P aris 1896; Jacob Hirscli, [katalo g aukcyjny nr] X X IV , [kolekcja E d u a rd a F rie d ric h a W e b e ra , 10 V 1909], s. 185, n r 2650, T af. X L V II; G n ecch i 1912, s. 31, n r 27, Tav. 13,1; odlew gipsowy przechow yw any je s t w g ab in ec ie num izm atycznym w B erlinie.

425 J. Scliulm an, [katalog aukcyjny, 31 X 1927], A m sterd am 1927, s. 52, n r 534, tabl. X II.

426 A . Hess N a c h f, [katalog aukcyjny nr] 36, [17-18 IV 1968], L u zem 1968, s. 73, n r 570, tabl. X X V III. 427./. Scliulm an, [k atalo g aukcyjny, 17 V II 1924], A m sterd am 1924, s. 78, n r 1018, tabl. X X V I.

Tabela 1. Proweniencja Liczba znalezisk Liczba medalionów w tym medalionów nieokreślonych Skarby _{9 38 6 (+5 barb.)} Znaleziska sepulkralne 2 2 -Depozyty kultowe 2 2 -Znaleziska nieokreślone 22 24

-Łącznie znaleziska 35 66 6 (+5 barb.)

Kolekcje 16 34

-Łącznie - 100 6 (+5 barb.)

Jak podkreślałem już we wstępie do tego rozdziału podział znalezisk na wydzielone kategorie (tabela 1) nie jest ostry. Chodzi w tym przypadku nie tylko o wątpliwości co do klasyfikacji poszczególnych odkryć, takich jak np. Gudme, Młoteczno czy Thungersheim. Skarby, tradycyjnie rozumiane jako zespoły zdeponowane w celach tezauryzacyjnych, mogły w istocie pełnić rolę symboliczną i apotropaiczną, zapewniać powodzenie, utrzymanie siły-władzy ich właścicielowi po śmierci. Z tego punktu widzenia byłyby to zatem swoiste depozyty wotywne. Brak bliższego kontekstu archeologicznego nie pozwala także jednoznacznie stwierdzić, czy i w jakim charakterze medaliony trafiały na cmentarzyska. Multipla wyłowione z rzek, które hipotetycznie uznano za zagubione w czasie podróży czy przepraw wodnych, mogły pochodzić z depozytów kultowych lub z wymytych brzegów rzeki, a więc stanowić skarby czy nawet depozyty sepulkralne. Także znaleziska nieokreślone, to w istocie kategoria całkowicie sztuczna, wydzielona ze względu na brak bliższych danych dotyczących okoliczności odkrycia. Włączone w nią medaliony w rzeczywistości mogły pochodzić z jednego z wcześniej wyróżnionych typów znalezisk, tj. skarbów, depozytów wotywnych czy sepulkralnych.

Okres emisji złotych multipla pochodzących ze znalezisk w Barbaricum nieznacznie przekracza przedział 200 lat i zamyka się między końcem pierwszego ćwierćwiecza III w .1 a początkiem drugiej ćwierci V w. po Chr.2 W przybliżeniu odpowiada on też prawdopodobnie czasowi napływu medalionów na tereny Barbaricum, a precyzyjniej: okresowi, w jakim trafiły one do rąk barbarzyńców. Medaliony z pewnością nie uczestniczyły w normalnej cyrkulacji na terenach Cesarstwa, a zatem przyjmowanie opóźnienia w datowaniu ich napływu do Barbaricum, ja k w przypadku zwykłych monet, nie jest celowe3. Także wtórna cyrkulacja medalionów w Imperium (jak np. przekazywanie czy darowywanie ich trzeciej osobie) mogła mieć m iejsce tylko w wyjątkowych okolicznościach. Świadczą o tym skarby medalionów znalezione na obszarach Cesarstwa, które z reguły złożone są z emisji bądź to jednolitych (nieraz bitych tym samym stemplem), bądź też zamykających się w wąskim przedziale czasowym.

Niestety, nie dysponujemy bezpośrednimi informacjami źródeł pisanych o okolicznościach ofiarowywania barbarzyńcom multipla w tym czasie. Jako oficjalne dary cesarskie (largitiones) wręczane były zapewne bezpośrednio lub też wkrótce po ich emisji z kasy comes sacrarum

largitionum, najczęściej w charakterze donativa, z okazji objęcia władzy (uzyskania tytułu cezara

lub augusta), rocznic panowań, obejmowania konsulatów, odniesionych zwycięstw lub też w innych okolicznościach politycznych uwiecznionych często na legendach lub wyobrażeniach ofiarowywanych egzemplarzy. Na rewersach wielu medalionów przedstawiona jest też symboliczna scena largitio w postaci cesarza lub cesarzy rozrzucających monety z powozu4. W podobny sposób sceny rozdawnictwa i szczodrobliwości cesarskiej uwiecznione zostały na srebrnych naczyniach czy dyptychach, które to wyroby były zarazem przedmiotami tych darowizn (Johansen rkps, s. 265).

M ożna sądzić, że zdecydowana większość multipla trafiła na tereny Barbaricum, jako oficjalne dary cesarskie dla germańskich elit władzy, choć w pojedynczych przypadkach nie da się całkowicie wykluczyć i innych okoliczności ich napływu (np. łupów). Należy oczywiście liczyć się z faktem, że moment ich ofiarowania nie zawsze musiał pokrywać się z czasem ich wyjścia poza limes. Pobyt na terenach Cesarstwa ich barbarzyńskiego właściciela mógł bowiem nieraz znacznie się wydłużyć, zwłaszcza gdy był nim np. dowódca germańskich jednostek posiłkowych (foederati) związanych trwalszą umową o wspomaganiu jednostek rzymskich. Taka sytuacja wymyka się jednak najczęściej obserwacji historycznej5 i nie odgrywa większej roli w interpretacji okoliczności ofiarowywania medalionów barbarzyńcom, które nas tu najbardziej interesują.