W a rsztaty złotn icze

Przeprowadzona wyżej analiza stylistyczna uszek i ram ek medalionów znalezionych na terenach Barbaricum oraz porównanie szczegółów ich ornamentyki z wyrobami złotniczymi pochodzącymi z rzymskich i germańskich warsztatów, wskazuje jednoznacznie, iż interesujące nas elementy zdobnicze były wykonywane w stylu barbarzyńskim. Podstawowy motyw granulowanych trójkątów umieszczonych u nasady uszka, występuje wyłącznie na zabytkach pochodzących z terenów Barbaricum, w tym zwłaszcza czwartowiecznych pierścieniach, zawieszkach, wisiorkach, fibulach, skandynawskich naśladownictwach medalionów i nordyjskich brakteatach. Podobnie niektóre inne wątki zdobnicze, np. charakterystyczny styl łączenia granulacji i filigranu, typowy jest w tym czasie dla zabytków barbarzyńskich. Z drugiej strony, ramki przy medalionach pochodzących ze znalezisk z terenów Cesarstwa wykonane są w stylu (najczęściej opus interrasile) nie spotykanym w okresie późnorzymskim wśród zabytków z Barbaricum. Istnieje tu także istotny rozdżwięk chronologiczny, gdyż większość przerobionych na biżuterię medalionów z obszaru Imperium Romanum pochodzi z III wieku, gdy na terenach Barbaricum dominują egzemplarze pochodzące z IV wieku.

Za jedną z najistotniejszych obserwacji należy uznać fakt, iż pochodzące z obszarów Barbaricum medaliony zaopatrzone są często w identyczne ramki lub uszka, w niektórych przypadkach bez wątpienia wykonane ręką tego samego rzemieślnika. Co ciekawe, znaleziska identycznie zdobionych multipla rozrzucone są czasem na całym obszarze ich występowania na linii horyzontu Danćeny - Brangstrup (Werner 1988), od dolnego Dunaju po strefę zachodniego Bałtyku.

W tej sytuacji można zaproponować dwa podstawowe modele teoretyczne (z wariantami) wyjaśniające ten obraz, tj. zasady dystrybucji oraz zaopatrywania w uszka i ramki medalionów (tabl. T). Pierwszy model (I) zakłada istnienie hipotetycznego centralego ośrodka, w którym medaliony byłyby zaopatrywane w ramki i uszka, skąd dopiero następowałaby ich redystrybucja. Model ten ma dwa warianty zależne od położenia tego centrum na terenie Cesarstwa lub też w

197 Patrz niżej s. 181.

Złote medaliony rzym skie w Barbaricum

Barbaricum. Według pierwszego wariantu (IA) medaliony trafiałyby z mennic rozmieszczonych w różnych częściach Cesarstwa (na Wschodzie, Zachodzie i nad Dunajem) do jakiegoś ośrodka położonego zapewne w sąsiedztwie limesu (np. nad dolnym Dunajem), gdzie działałby warsztat złotniczy doskonale obeznany z germańskim stylem i technikami, wykonujący wyroby w guście barbarzyńskim. Mogli w nim być np. zatrudnieni rzemieślnicy germańskiego pochodzenia lub wręcz Germanie. Drugi wariant pierwszego modelu (IB) zakłada, że medaliony trafiały w większych zestawach z różnych obszarów Cesarstwa do jednego centrum władzy na obszarach Barbaricum, gdzie pracowałby złotnik, który sukcesywnie dorabiałby do múltipla ramki i uszka, w stylu zgodnym z ówczesną modą. Następnie tak ozdobione medaliony byłyby z hipotetycznego centrum rozprowadzane do ośrodków władzy mniejszej rangi rozrzuconych od Siedmiogrodu po południowo- wschodnią Skandynawię. Wreszcie drugi proponowany model (II) przyjmuje, że medaliony trafiały bezpośrednio różnymi drogami z odmiennych części Cesarstwa do różnych ośrodków na terenach Barbaricum, a ośrodki te obsługiwał ten sam wędrujący złotnik.

Pierwszy wariant modelu I jest nam bodaj najlepiej znany z arcydzieł toreutyki scytyjskiej199. Znajdowane w tzw. grobowcach królewskich złote, srebrne lub elektronowe naczynia z przedstawieniami figuralnymi były wykonywane w IV wieku przed Chr. w greckich warsztatach północnopontyjskich (Pantikapeionu i Olbii). Niemniej zasadnicza różnica pomiędzy nimi a medalionami z Barbaricum polega na tym, że choć na naczyniach były przedstawione sceny odzwierciedlające realia życia codziennego scytyjskich elit władzy, to jednak wykonane były one w stylu reprezentującym kanony sztuki greckiej okresu klasycznego, nie nawiązującym do rodzimej stylistyki scytyjskiej (tzw. stylu zwierzęcego).

Model II był bardzo rozpowszechniony w średniowiecznej Europie, gdy wybitni artyści i rzemieślnicy wędrowali od dworu do dworu, przyczyniając się do propagowania w ówczesnych kręgach elit władzy nowych prądów stylistycznych. W niektórych przypadkach można nawet wytyczyć dość szczegółowo szlaki ich peregrynacji (Werner 1970).

W wyborze modelu najbardziej przystającego do ówczesnej rzeczywistości pomagają nam same medaliony pochodzące ze znalezisk z Barbaricum. Jak wykazaliśmy to już wcześniej, motywy stylistyczne spotykane na ich uszkach i ramkach występują także na germańskich wyrobach złotniczych. Niektóre z tych przedmiotów pojawiają się w tych samych depozytach co múltipla. Część fibul z §imleu-Siłvaniei była wykonana z pewnością ręką tego samego złotnika, co ramki i uszka kilku medalionów z tego depozytu. Na złotych czarkach zeń pochodzących występuje taki sam ornament granulowanych trójkątów, co u nasady uszek niektórych medalionów. Co najbardziej frapujące, uszka identyczne co do stylu wystąpiły zarówno przy medalionach oryginalnych, jak równieżprzy barbarzyńskich naśladownictwach. Imitacje te z całą pewnością nie pochodziły z terenów Cesarstwa200. Niektóre z ramek i uszek przy oryginalnych múltipla zostały doprawione w dużo późniejszym okresie od czasu wybicia medalionów, już po dłuższym ich użytkowaniu na terenach Barbaricum201. Argumenty te pozwalają ostatecznie odrzucić model IA - „toreutyki północnopontyj skiej ”.

Istnienie na obszarach Barbaricum rozwiniętych warsztatów złotniczych, posługujących się skomplikowanymi technikami produkcji, poświadczają nie tylko znaleziska przedmiotów w nich

199 Por J. K ubczak, O pochodzeniu arcydzieł toreutyki pólnocnopontyjskiej, K H KM , 15: 1967, s. 715-27; V. A. U'inskaja, A. I. Terenożkin, Skifija V1I-1V w . do n.e., Kiev 1983, s. 120-90.

2°° w tym zwłaszcza medalion z Zagórzyna z legendą REGIS ROM ANORUM - patrz niżej, s. 221.

201 K lasyczny przykład stanowi najstarszy m edalion ze skarbu w §imleu-SiIvaniei z ramką wykonaną we w czesnym okresie W ędrów ek Ludów; na niektórych medalionach widoczne są ślady ich innego sposobu noszenia - najczęściej w postaci otw orów , szerzej na ten tem at Fettich 1932, s. 45-50.

wykonanych ale i uchwycone archeologicznie ślady ich funkcjonowania202. Zlokalizowane są one najczęściej w obrębie dużych, rozwiniętych ośrodków osadniczych typu Gudme lub Jakuszowice, które w okresie póżnorzymskim pełniły zapewne funkcje centrów władzy.

Interesujący jest fakt, iż medaliony wybite w tym samym czasie, w tej samej oficynie, nieraz tym samym stemplem, bardzo często zaopatrzone są w identyczne stylistycznie oprawy lub uszka. Zasada ta funkcjonuje także w przeciwną stronę, tj. identycznie zdobione múltipla często wykonane są tym samym stemplem. Zostały one kilkakrotnie znalezione w znacznej od siebie odległości pomiędzy zachodnim Siedmiogrodem, Wołyniem, południowym wybrzeżem Bałtyku a południowo-zachodnią Skandynawią203. Taki ich rozrzut jest silnym argumentem na rzecz falsyfikacji modelu II „wędrującego złotnika”. Jest bowiem mało prawdopodobne, aby rzemieślnik ten zdołał przemieszczać się na tak dużych obszarach, w stosunkowo krótkim czasie, ograniczonym emisją kolejnych medalionów trafiających do Barbaricum.

Ten ostatni argument przemawia natomiast zdecydowanie na rzecz m odelu IB, to jest jednego centralnego ośrodka władzy, do którego medaliony trafiały dużymi zespołami (złożonymi z licznych egzemplarzy wybitych tym samym stemplem) bezpośrednio z terenów Cesarstwa Rzymskiego. Funkcjonujący w tym hipotetycznym centrum warsztat złotniczy dorabiał do nich ramki i uszka, w stylu dostosowanym do aktualnego gustu i panującej mody elit władzy. Następnie oprawione już medaliony były rozprowadzane wśród lokalnych przedstawicieli elit (principes) i regionalnych ośrodków władzy rozmieszczonych w znacznych od siebie odległościach pomiędzy dolnym Dunajem a zachodnią strefą Bałtyku. Opisywany model być może najlepiej wyjaśnia liczne analogie stylistyczne widoczne zwłaszcza na ozdobach i częściach stroju wykonanych z metali szlachetnych horyzontu Danćeny-Brangstrup (Werner 1988). W skazuje także na możliwy mechanizm powstania naśladownictw złotych monet i medalionów nad dolnym Dunajem i ich rozpowszechnienia się na obszarach Skandynawii, a w konsekwencji także na genezę brakteatów germańskich. Etapy pośrednie tego procesu reprezentują powstałe na południowym-wschodzie zbarbaryzowane aureusy i solidy imitujące rzymskie emisje od czasów Dioklecjana, znajdowane także na obszarach Skandynawii204, trzysolidowe naśladownictwo medalionu Konstancjusza II o bałkańskiej proweniencji205 oraz naśladownictwa medalionów dynastii W alentynianów ze skarbów z Zagórzyna i §imleu-Silvaniei206. Ogniwem spinającym te etapy jest przy tym depozyt z Zagórzyna zawierający múltipla oryginalne, ich naśladownictwa i brakteaty.

202 S. Gustavs, W erkabfälle eines germ anischen Feinschmiedes von Klein K öris, Kr. Königs-W usterhausen, Veröffentlichungen des M useums f ü r Ur- und Frühgeschichte Potsdam, 23: 1989, s. 147-80; tenże, G erm anisches H andw erk/Feinschm iedehandw erk von Klein Köris. Ein Bericht mit Blick auf Gudm e-Lundeborg, [w:] N ielsen e.a. 1994, s. 118-27; K. G ünther, Siedlung und Werkstätten von Feinschmieden der älteren Römischen K aiserzeit bei Warburg- D aseburg, Bodenaltertüm er W estfalens, 24, M ünster 1991; por. B. Abramek, W Strobinie - grób kow ala-złotnika, ZOW, 48: 1982, s. 26-30; v. Cam ap-B om heim 1994; interesujące uwagi na temat pozycji społecznej złotników w okresie W ędrów ek Ludów - N. L. W icker, The organization o f crafts production and the social status o f the M igration Period goldsm ith, [w:] N ielsen e.a. 1994, s .145-50.

203 Szczególnie istotny je st tu fakt identycznego stempla rew ersu na naśladownictw ach m edalionów z Zagórzyna (nr II) i Çimleu-Silvaniei (nr XII).

204 Na ten tem at zwłaszcza Alföldi 1931; por. np. zbarbaryzowany solid M agnencjusza z uszkiem znaleziony w Vam ôd (M ünzkab. W iedeń, nr inw. 47832) i naśladownictw o z A ak w Norwegii (IK, nr 3; Öhnell 1996, s. 27, ryc. 3).

205 Schweizerische Kreditanstalt, [katalog aukcyjny nr] 7, B em , 27/29 IV 1987, s. 158, n r 1071, ryc.; podobny, silniej zbarbaryzow any solid K onstancjusza II ze sw astyką na rew ersie - por. Seaby Coin & M edal Bulletin, [katalog aukcyjny, IV 1984] 788, s. 119, n r V82, pl. 52 (z wielokrotnie kanelow anym uszkiem i granulacją u nasady); w śród skandynawskich naśladow nictw m edalionów najczęściej im itowane są w łaśnie em isje K onstancjusza II (por. Öhnell 1996, s. 26-40); sw astyka pojaw ia się na naśladow nictw ie z Vika w Norwegii (IK, nr 86; Öhnel! 1996, s. 33, ryc. 9), je st także motywem występującym często na nordyjskich brakteatach - Ch. Behr, Die Beizeichen a u f den völkerwanderungszeitlichen Goldbrakteaten, Frankfurt am M ain-Bem -N ew York-Paris 1991, s. 37-8, 107-16.

Opisany wyżej mechanizm przepływu dóbr prestiżowych, do jakich bez wątpienia należały rzymskie medaliony i ich naśladownictwa, wskazuje nie tylko na dalekosiężne kontakty germańskich elit władzy ale także na silnie rozwinięty system społeczny i być może rozbudowaną hierarchię w obrębie elit władzy207. Na funkcjonowanie takiego modelu w rzeczywistości społecznej wskazują dane komparatystyczne dotyczące cyrkulacji indiańskich medali pokojowych na terenach Ameryki Północnej208.

Złote m edaliony rzym skie w Barbaricum

207 Szerzej na ten tem at patrz ostatni rozdział. 208 Patrz rozdział 6.5.

Źródła, na podstawie których można zrekonstruować sposoby użytkowania rzymskich medalionów w Barbaricum, a co za tym idzie rolę, jaką odgrywały na Północy, są bardzo ograniczone. W praktyce sprowadzają się do trzech kategorii:

1) samych medalionów wraz z uszkami i ramkami,

2) kontekstów archeologicznych, w jakich zostały znalezione, 3) przekazów pisanych.

Bliższa analiza medalionów wraz z zamocowanymi do nich ozdobami pozwoli odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu znajdujące się na multipla wyobrażenia odgrywały istotną rolę dla Barbarzyńców. Studia traseologiczne, tj. obserwacje śladów użytkowania, umożliwią także w niektórych przypadkach zrekonstruować sposoby noszenia medalionów. Przy odtwarzaniu ich funkcji wśród społeczności germańskich mogą być w pewnym stopniu pom ocne także studia porównawcze dotyczące użytkowania na terenach Barbaricum złotych monet, ponadto roli, jaką odgrywały multipla na terenach Cesarstwa Rzymskiego, a także funkcji, jaką pełniły emitowane od XVII do XIX wieku tzw. medale pokojowe wśród społeczności indiańskich Ameryki Północnej.

Poznanie kontekstów archeologicznych, w jakich występowały multipla, na szerszym tle sytuacji kulturowej Barbaricum w okresie póżnorzymskim i wczesnym okresie W ędrówek Ludów, pozwoli podjąć próbę odpowiedzi na pytanie, kim byli właściciele medalionów.

Jedynym przekazem pisanym, jakim dysponujemy, wspominającym o obecności rzymskich medalionów w rękach germańskich, jest Historia Francorum Grzegorza z Tours. Informacje zawarte w tym bezcennym źródle dotyczą nieco późniejszej epoki od okresu badanego w naszej pracy, dlatego też będzie można je wykorzystać tylko w ograniczonym zakresie.

Skoncentrujemy się tu przede wszystkim na technicznej stronie użytkowania medalionów w Barbaricum, zaś ich symbolicznym znaczeniem zajmiemy się w kolejnym rozdziale.