Zawieszki monetarne z Cesarstwa

Zaopatrywanie na obszarach Cesarstwa po połowie III wieku złotych monet i medalionów w ozdobne uszka i ramki w stylu opus interrasile jest świadectwem ich użytkowania jako ozdób

(tabl. Y,a-b)33. Stanowiły one przede wszystkim zawieszki doczepione do naszyjników, kolii lub

zwykłych łańcuszków, występując na nich pojedynczo łub też po kilka sztuk34. Dobry przykład stanowi kolia znaleziona w 1809 r. w Naix-aux-Forges (staroż. Nasium) i przechowywana w Cabinet des Médailles35. Cztery zawieszki monetarne i dwie gemmy rozdzielone są na kolii złotymi wydłużonymi rurkami obustronnie zakończonymi profilowanymi pierścieniami. Kolie takie stanowiły zapewne biżuterię kobiecą, gdyż na Zachodzie w tym czasie dorośli mężczyźni nie nosili ozdób na szyi i piersi (Zahn 1916, szp. 39), z wyłączeniem specyficznych elementów paradnego wyposażenia wojskowego36.

W kontekstach sepulkralnych na terenach Cesarstwa zawieszki ze złotych lub pozłacanych m onet spotykane są jedynie w pochówkach kobiecych37. Kapitalne znaczenie ma przy tym rzadko wykorzystywane w literaturze odkrycie pochodzące jakoby z grobu Veriny, siostry Bazyliskosa i żony cesarza Leona I, która umarła w 484 r.38 Zawierał on naszyjnik (un collier) z zawieszką z

31 Np. dwie kolie z grobu kobiecego spod chóru w katedrze w Kolonii (Doppelfeld 1960, s. 97-8, tabl. 13, 15 i 16), kolia z grobu kobiecego nr 4 z Klepsau w Badenii-W irtem bergii (Jamut 1996, s. 320, ryc. 259) czy także z grobu kobiecego n r 106 z Soest (Steiren 1930, s. 171 i Taf. 5) lub spod kościoła w N iedenstein-K irchberg (G oldner, Sippel 1981, s. 65-77).

32 Np. dwie kolie z grobów kobiecych nr 7 i 115 w Castel Trosino - Mengarelli 1902, s. 75, 135-6, Tav. V I,3, XI,2; Lindqvist 1926, s. 166, fig. 199-200; Becatti 1955, s. 221, nr 574-5, tav. CLXIV; A. Peroni, L'arte nell'età Longobarda, Una traccia, [w:] Pugliese Carratelli 1984, s. 247, ryc. 125.

33 Patrz poprzedni rozdział; należy przy tym pamiętać o obowiązujących na terenie Cesarstwa zakazach przerabiania m onet panujących aktualnie cesarzy na ozdoby - por. Bruhn 1993, s. 1-2.

34 Najwięcej zaw ieszek - 11 egzemplarzy - liczy trzeciowieczna kolia znaleziona w Abu Kir, przechowywana w Nelson-A tkins M uséum o f Fine A rts w Kansas City, nr inw. 56.77 - Bastien, M etzger 1977, Planche de com paraison A; Biroli Stefanelli 1992, s. 210, nr 229.

35 Chabouillet 1858, s. 375-8, nr 2558-60; Bastien, M etzger 1977, Planche de comparaison B; Brenot, M etzger 1992, PI. 2; Biroli Stefanelli 1992, s. 209, nr 228.

36 Patrz niżej.

37 Niestety żle udokumentowanych, jak np. grób dziewczynki z aureusem Postumusa jako zawieszką z G ard we Francji (P. L e G entilhom m e, Les aurei du trésor découvert à Rennes en 1774, RN, 1943, s. 25-6) lub z terenów N adrenii (Bastien, M etzger 1977, s. 179, n r 3). N iew ątpliw ie noszony przez kobietę był także łańcuch z opraw ionym solidem G racjana pochodzący z niedaw no odkrytego depozytu w Hoxne w Brytanii (Bland, Johns 1993, s. 21).

38 Gadant 1910, s. 358; niestety brak jest bliższych informacji na temat miejsca i kontekstu tego odkrycia. Verina m iała być pochow ana przez sw oją córkę A riadnę w K onstantynopolu, zapew ne w raz z wcześniej zm arłym mężem, we w zniesionym na jego polecenie kościele - por. Pauly-W issowa, II: 16, szp. 1546-8 (W. EnBlin); na tem at politycznego zaangażow ania V eriny patrz Jones 1964, t. ł, s. 222-9.

Złote m edaliony rzym skie w B arbariam i

medalionem Konstancjusza II oprawioną w dużą ramkę w stylu opus interrasile. Zabytek ten trafił do kolekcji de Romaszowskiego (vel Romiszowskiego) w Autun, a następnie zaginął w handlu39.

Pod każdym względem najbardziej interesujący materiał porównawczy z terenów Cesarstwa stanowią jednak znaleziska egipskie, niestety z reguły pozbawione dokładniejszych danych co do miejsca i kontekstu odkrycia; zabytki z nich pochodzące w większości trafiły do kolekcji amerykańskich40. Do najwcześniejszych znalezionych w Egipcie zabytków tego typu pochodzących jeszcze z II wieku, niestety pozbawionych bliższej proweniencji, należy naszyjnik złożony z jednej zawieszki monetarnej w postaci oprawionego aureusa Domicjana i łańcuszka ze skomplikowanym, bogato zdobionym zapięciem41. Na podobnym łańcuszku zawieszony jest aureus Hadriana zamontowany w trzeciowieczną oprawę w stylu opus interrasile o nieznanej proweniencji z Muzeum Benaki w Atenach42. Ramki takie znane są z dwu identycznych trzeciowiecznych naszyjników, z których jeden miał być znaleziony koło Memfis43, zaś drugi w Assuanie44. Na obu wystąpiło pięć zawieszek monetarnych45 rozdzielonych profilowanymi i bogato ornamentowanymi tulejkami. Tulejki i zawieszki w tym samym stylu pojawiają się na jeszcze jednej kolii, z pewnością o egipskiej proweniencji, przechowywanej w Walters Art Gallery w Baltimore46.

Trzy opisane wyżej naszyjniki miały taką samą, dosyć skomplikowaną konstrukcję. Przez zawieszki i tulejki przeprowadzone były cztery cienkie łańcuszki przebiegające następnie przez dwa duże profliowane i zdobione paciory, w ten sposób, że możliwa była regulacja długości kolii47. Całkowita długość rozwiniętych kolii dochodziła do 92 cm. Taką samą budowę ma naszyjnik o nieznanej proweniencji z Field Museum of Natural History w Chicago (Brulin 1993, s. 14, Fig. 9), z trzema zawieszkami monetarnymi we wspaniałych ramkach zdobionych w stylu opus interrasile48. Zawieszki rozdzielają długie, rurkowate, pogrubione na końcach rozdzielacze podobne do występujących na kolii z Naix. Rozdzielacze tego typu znane są także z dwu innych egipskich kolii

39 Należałoby rozważyć czy nie jest on tożsamy z oprawionym medalionem Konstancjusza II (pierwotnie pełniącym funkcję „cesarskiej” fibuli tarczowatej, później części pasa) z W alters Art Gallery w Baltim ore nr 57.527 - ta b l. Y ,d (Toynbee 1986, s. 119, pl. XXI; Brulin 1993, s. 43-4); zdaniem L. P. Biroli Stefanelli (1992, s. 220, ryc. 283) boczne łańcuszki zostały doń dorobione w późniejszym okresie niż ramka; potrójny w isior zakończony kam ieniam i szlachetnym i (pendylia) zw iązany jest z cesarską symboliką władzy - A. Saglio, Fibula, [w:] Daremberg, Saglio, t. 11,2, Paris 1896, s. 1104; Alfóldi 1970, s. 183; Bastien 1992-4, s. 406-15.

40 Należy przy tym podkreślić, iż liczba tych wyrobów złotniczych najwyższej klasy pochodzących z Egiptu może być znacznie przesadzona w stosunku do rzeczywistości. Handlarze dziełami sztuki lub też ich pośrednicy, aby sprostać wym aganiom pracow ników muzeów, mogli bowiem częstokroć dorabiać proweniencję.

41 Obecnie w British M useum - Biroli Stefanelli 1992, s. 164-5, ryc. 175.

42 A. R. Bromberg, The Gold ofG reece: Jewelry and Ornaments fro m the Benaki Museum, Dallas 1990, s. 67, n r 50; Brulin 1993, s. 10, Fig. 5.

43 Obecnie w M etropolitan M useum of Art w Nowym Jorku, nr inw. 36.9.1 - Bruhn 1993, s. 10-11, Fig. 6, s. 38-40. 44 Obecnie w Kunsthistorisches M useum w Wiedniu - M. Rosenberg, Zwei W erke über antike Kleinkunst, Die Cicerone, 14: 1922, s. 331-4; Bruhn 1993, s. 8-9, Fig. 3-4.

45 Na naszyjniku wiedeńskim znajdują się obecnie cztery zawieszki, gdyż piąta, z unikalnym aureusem Kommodusa, została wym ieniona - Bruhn 1993, s. 8.

46 N r inw. 57.1600 - R. Zahn, Sammlung Baurat Schiller, Berlin. Werke antiker Kleinkunst. Rudolph Lepke's Auctions-H aus, 19-20. März 1929, Berlin 1929, s. 55-6, nr 111; Biroli Stefanelli 1992, s. 208, ryc. 260; Bruhn 1993, s. 10,

12, Fig. 7, s. 36-8.

47 Por. kolię z W alters Art Gallery w Baltimore na dwu ilustracjach - Biroli Stefanelli 1992, s. 208, ryc. 260 (skrócona) i Bruhn 1993, s. 12, Fig. 7 (w pełnej długości).

z końca III wieku znalezionych w Aleksandrii49 i w Abu Kir50. Te ostatnie naszyjniki miały podwójne łańcuszki o długości 75 cm.

Z terenów Egiptu pochodzą także kolie, naszyjniki i pektorały z oprawionymi medalionami. Ich stosunkowo liczne występowanie związane jest bez wątpienia z lokalną tradycją użytkowania tego typu ozdób. W raz ze znalezionym w Egipcie, a znajdującym się obecnie w Berlinie, medalionem Honoriusza wagi 4Vi solida zaopatrzonym w szeroką ramkę i dwuczęściowe uszko wykonane w stylu opus interrasile zachował się złoty łańcuszek łącznej długości 87 cm51. W tym przypadku nie może być wątpliwości, iż medalion ten był w V wieku noszony poniżej piersi jako zawieszka. Z obszaru Egiptu znamy także wspaniałe złote naszyjniki-pektorały, w które obok złotych m onet wprawione były rzymskie medaliony lub ich lokalne naśladownictwa52. Pektorały te datowane ju ż na VI wiek pełniły funkcję encolpia, amuletów zapewniających płodność, ofiarowywanych kobiecie z okazji ślubu (Bruhn 1993, s. 30-1). Na VI wiek datowany jest także pochodzący z Bejrutu medalion Justyniana I we wspaniałej oprawie w stylu opus interrasile z kolekcji Luwru53 czy też oprawiony pseudomedalion - odciśnięte w złotej blaszce naśladownictwo medalionu Anastazjusza ze skarbu o nieznanej proweniencji przechowywanego w kolekcji Dumbarton Oaks54. Oba medaliony zaopatrzone były w zapinane na szyi łańcuszki, przy czym łańcuszek z Dumbarton Oaks łącznej długości 58 cm ma na zaczepach dodatkowo wprawione dwa solidy.

Z terenów Egiptu dysponujemy też bogatą ikonografią fajumskich portretów kobiecych. W śród różnorodnej biżuterii zdobiącej popiersia egipskich dam znajdują się także kolie i naszyjniki, w tym co najmniej w dwu przypadkach z obramowaną zawieszką monetarną zamocowaną sztywno za pośrednictwem uszka do masywnego naszyjnika55. Portrety te datowane są na III wiek i pochodzą z Antinoe. Na innym portrecie przedstawiona jest dziewczynka najprawdopodobniej z zawieszką monetarną doczepioną do kolii wielobarwnych paciorków szklanych56. Przedstawienia te wskazują, że także przynajmniej część opisanych wyżej kolii znanych z egipskich znalezisk noszona była przez kobiety. W odniesieniu do wieku V i VI można mieć już jednak wątpliwości, gdyż wpływy orientalne z jednej strony i bez wątpienia germańskie z drugiej, spowodowały, iż naszyjniki i kolie w okresie późnego antyku zaczęły stanowić także element stroju męskiego57. Atrybutem cesarskiej straży przybocznej (częstokroć Germanów) stały się masywne naszyjniki z umieszczonymi

49 Obecnie w M etropolitan Museum of Art w Nowym Jorku, nr inw. 17.190.1655 - Dennison 1918, s. 141-2, Pl. XXVI, XXVII; Brulm 1993, s. 13, Fig. 8, s. 39-40.

50 Przechowywana w Nelson-Atkins Museum of Fine Arts w Kansas City - por. przypis 34.

51 Zahn 1916, szp. 10-50, Abb. 3-5, szp. 304-10; Dressei 1973, s. 413, nr 280, Taf. XXXII; Bruhn 1993, s. 23-4, Fig. 16.

52 Jeden z kolekcji Freera z medalionem Teodozjusza I obecnie w W aszyngtonie, drugi, być może znaleziony w A ntinoe, ze zbiorów von Gansa, obecnie w Berlinie - Zahn 1916, szp. 42-50, Abb. 12; Dennison 1918; Byzanz und der christliche Osten. Propyläen Kunstgeschichte, Bd. 3, Berlin 1968, Abb. 1; Toynbee 1986, Pl. XXXVI.

53 E. Coche de la Ferté, L'antiquité Chrétienne au Musée du Louvre, Paris 1958, s. 48, 106, No 46.

54 Być może znaleziony w Konstantynopolu - Catalogue o f the Byzantine and Early Mediaeval Antiquities in the Dumbarton Oaks Collection, t. II, Jewelry, Enamels and A rt o f the Migration Period (wyd. M. C. Ross), W ashington, D.C. 1965, s. 135, nr 179a, Pl. XCII, XCIII i kolorowa Pl. D; Bruhn 1993, s. 46-8.

55 Pierwszy portret przechowywany jest w Detroit Institute of Arts, nr inw. 25.2 (F. M. Ricci, El-Fayyum, M ilano 1985, s. 102-3; Bruhn 1993, s. 31-2), zaś drugi w W alters Art Gallery w Baltim ore n r inw. 32.4 (Parlasca 1966, s. 60-61, Taf. 31,4; D. L. Thom pson, A priestess o f Isis at Swarthm ore College, Am erican Journal o f Archaeology, 85: 1981, s. 91, PI. 18, Fig. 4; Bruhn 1993, s. 32, 53).

56 Przechowywany jest on w Antikensammlung, Staatliche M useen Preussischer Kulturbesitz, Berlin, nr inw. 31161,32; Parlasca 1966, s. 245, nr 32.

Złote m edaliony rzym skie w Barbaricum

centralnie ozdobami o nazwie maniakion5*. Niektóre z nich mogły być zdobione monetami lub medalionami59.

W okresie wczesnego Cesarstwa monety (i ewentualnie medaliony), jako element stroju męskiego, mogły występować jedynie w paradnym wyposażeniu wojskowym. Bardzo popularną formą wynagradzania żołnierzy, zwłaszcza wyższego stopnia, było wówczas ofiarowywanie im srebrnej i złotej biżuterii, jako tzw. dona militaria, pełniącej magiczną (apotropaiczną) rolę, w postaci: torques, armillae, phalerae, fibulae, catelli (łańcuszków) lub pierścieni60. Ozdoby te pojawiają się czasem na nagrobkach oficerów. Najbardziej znana jest stela cenotafu centuriona 0 imieniu Marcus Caelius Lembo poległego w bitwie w Lesie Teutoburskim61. Przedstawiony jest on w paradnym stroju w pancerzu, z naszyjnikiem, dwoma innymi typu torques na ramionach,

armilla na nadgarstku oraz z pięcioma phalerae na piersi z wyobrażeniami postaci mitologicznych62.

Jednakże znaleziska tego typu wojskowej biżuterii paradnej z oprawionymi monetami są zupełnie wyjątkowe. Ze skarbu z Petrijanec w Chorwacji pochodzi zespół pięciu oprawionych w ażurowe ramki złotych m onet wykorzystywanych jako phalerae63 i dwie armillae z wprawionymi w nie aureusami64. Depozyt ten datowany na schyłek III wieku stanowił bez wątpienia oficjalny podarunek wojskowy lub wręcz donativum. Przykład drugowiecznego catellum stanowią być może znalezione w Syrii dwie zapinki tarczowate z wprawionymi w nie aureusami połączone podwójnym łańcuszkiem65.

W okresie późnego Cesarstwa zwyczaj wynagradzania wojskowych złotą biżuterią, często dużą liczbą identycznych przedmiotów, niewygodnych w noszeniu, był wypierany przez ofiarowywanie w charakterze donativa obok fibul (Zwiebelknopfibeln)66, przede wszystkim monet 1 medalionów (Bastien 1988). Atrakcyjną i łatwą w noszeniu formą nagrody był zapewne bogato zdobiony medalion, zawieszany na torsie za pomocą naszyjnika lub taśmy (Bruhn 1993, s. 29). Na trzeciowiecznym marmurowym popiersiu rzymskiego oficera, znalezionym w Aichdorf w południowej Karyntii, wyobrażony jest medalion zawieszony na torsie powyżej balteusa67. Niewykluczone, że np. oprawiony w masywną ramkę aureus Galliena, zawieszony na prostym

58 Biittner 1957, s. 175-6; por. obelisk z hippodromu w Konstantynopolu (Delbrueck 1933, s. 185-93, tabl. 88), missorium Teodozjusza z Almendralejo (Delbrueck 1929, s. 239-41, ryc. 3; tenże 1933, s. 200, tabl. 94, 96-7) lub mozaika w prezbiterium kościoła San V itale w Rawennie (Delbrueck 1929, s. 36-7; D eichm ann 1958).

59 Bruhn 1993, s. 30; być może dobry przykład stanowi naszyjnik zaopatrzony w solidus Teodozjusza II o nieznanej proweniencji - [kat. aukc.] Münzen und M edaillen AG Basel, 17 VI 1967, s. 25, lir 199, Taf. 12,13.

60 E. Saglio, Phalerae, [w:] Daremberg-Saglio, t. IV ,1, Paris b.d., s. 425-7; P. Steiner, Die dona militaria, BJ, 114/15: 1906, s. 1-98); B üttner 1957, s. 133-6, 145-55; M axfield 1981, s. 99; Bruhn 1993, s. 25-6; w późniejszym okresie niektóre były częstokroć w ręczane jak o donativa (por. Bastien 1988).

61 Stela ta została znaleziona w Fürstenberg koło Xanten (antyczne Castra Vetera) i przez długi czas znajdowała się w ścianie tam tejszego klasztoru; obecnie przechowywana w R heinisches Landesmuseum w Bonn - H. von Petrikovitz, Zu CIL XIII 8648 aus Vetera (Caeliusstein), BJ, 151: 1951, s. 116-8; G. W ebster, The Roman Im perial A n n y o fth e First and the Second Centuries A.D., London 1969, PI. VI; J. Herrmann [red.], Die Germanen, t. I, Berlin 1988, Taf. 28a; R. Busch [red.], Rom an der Niederelbe, N eum ünster 1995, s. 156-7; por. A xboe 1991, s. 195.

62 Na drugiej podobnej steli z Verony znajduje się 7 phalerae - London 1981, s. 92, PI. 2b. 63 Świadczą o tym zaczepy od strony rewersu - Bruhn 1993, s. 26-8, Fig. 19-20.

64 W każdej bransolecie znajdują się 4 monety; na temat skarbu patrz Noll 1974, s. 63, Abb. 40; Brenot, M etzger 1992, s. 336, nr 64; Bruhn 1993, s. 26-9.

65 Obecnie w M usee du Louvre - M etzger 1980, s. 86, ryc. 10; Bruhn 1993, s. 28-9, Fig. 22. 66 Patrz niżej s. 211-3.

łańcuchu, pochodzący ze skarbu znalezionego w Parmie68 stanowił taką nagrodę. Pojedynczym medalionom w masywnych oprawach z reguły nie towarzyszą łańcuszki czy kolie. M oże to wskazywać, że były one zawieszane na taśmie lub rzemieniu, wygodniejszych w użytkowaniu niż metalowe łańcuszki.

Analiza wykorzystywania złotych monet i medalionów w charakterze biżuterii wskazuje, że początkowo zawieszki monetarne, jako elementy kolii czy naszyjnika, mogły być noszone w Imperium wyłącznie przez kobiety. Toteż jeśli z terenów Cesarstwa w okresie wczesnorzymskim wychodziły jakieś impulsy na tereny Barbaricum w zakresie użytkowania monet jako zawieszek, to mogły one dotyczyć jedynie ozdób i stroju kobiecego. Pośredni wpływ na wykształcanie się wśród mężczyzn zwyczaju użytkowania złotych monet i ewentualnie medalionów jako zawieszek mogły mieć jedynie elementy rzymskiego wojskowego stroju paradnego, zwłaszcza zawieszone na pancerzu phalerae. Póżnorzymski zwyczaj zawieszania na szyi złotych medalionów (i monet) rozpowszechniał się zapewne równolegle w kręgach wojskowych Imperium Romanum i Barbaricum. Najistotniejszy obszar styku tych dwu światów stanowiły wówczas sprzymierzone jednostki germańskie walczące po stronie rzymskiej. Znaleziska egipskie z V i VI wieku są ju ż świadectwem wzajemnego synkretycznego przenikania się tradycji lokalnych, klasycznych i barbarzyńskich.

Osobny, bardzo instruktywny przykład rzymskiej biżuterii, mogący być pomocny dla celów komparatystycznych, stanowią bullae69. Były to wywodzące się z Etrurii zawieszki kapsułkowate soczewkowatego kształtu, wykonane najczęściej z dwóch metalowych, nieraz złotych, płytek (.Metalblech), noszone na szyi przez dzieci rodziców o wysokim statusie (zapewne senatorów i ekwitów) - tj. przede wszystkim przez chłopców do czasów przywdziania togi i rzadziej dziewczęta do zamążpójścia. Na uszkach niektórych z nich było wyryte imię właściciela70. Dwie płytki zostały połączone w ten sposób aby w ich wnętrzu można było ukryć niewielki przedmiot.

Bullae odgrywały z pewnością rolę apotropaiczną zbliżoną do amuletów czy talizmanów. Informacje

na ich tem at zachowały się w przekazach pisanych, znamy je też ze stosunkowo licznych znalezisk i wyobrażeń portetów dziecięcych. Interesujące, że opisywana przez J. Yatesa brązowa blaszka do przewleczenia drutu lub raczej taśmy, do jakiej zamocowana miała być bulla, została znaleziona w grobie dwu- lub co najwyżej trzyletniego dziecka71. Cztery złote bullae, które opisuje J. Yates (1851), były wykonane z bardzo cienkiej blachy, na tyle delikatnej, że - zdaniem autora publikacji - nie nadawały się do noszenia na co dzień. Brak śladów zużycia świadczy, zdaniem Yatesa, że bullae te stanowiły jedynie wyposażenie grobowe. Wszystkie miały analogiczny kształt i konstrukcję - tj. zaopatrzone były w szerokie blaszane, bogato zdobione uszko zamocowane do bullae za pomocą trzech nitów (Yates 1851, s. 166-7 i drzeworyt między stronami). Miały z reguły średnicę 6-7 cm, ważyły od 17,5 do 23,5 g. Niemal trzy identyczne bullae znajdują się w M useo Nazionale w Neapolu, jedna pochodzi z Herculanum72, druga z domu M enandra z Pompejów73, trzecia zaś z

68 Obecnie w M useo Archeologico Nazionale, Parma - Katalog wystawy Sztuka Złotnicza Starożytnej Italii, Muzeum Narodowe, W arszawa 1962, s. 153, nr 507; Biroli Stefanelli 1992, s. 214, ryc. 271, s. 218.

69 Ogromna literatura tematu poczynając od klasycznej pracy F. de Ficorini 1732; patrz zwłaszcza Yates 1849, s. 109-13; tenże 1851, s. 166-71; Leclercq 1925, szp. 1331-4; Der Kleine Pauly, Stuttgart 1964, szp. 969-70.

70 Np. CATVLVS na bulli odkrytej w połowie XIX wieku przechowywanej M uzeum Chigi w Rzymie czy H OST.HOS. (zapew ne Hostilius Hostilianus) na bulli znalezionej w 1794 r. w urnie z czerwonej gliny wraz ze spalonym i kośćm i na terenie w innicy w pobliżu Rzymu przy drodze do Albano - Y ates 1851, s. 166-7.

71 Znajdowała się ona na dnie szklanego, dwuuchego naczynia typu diota służącego jako popielnica (ossorium) pod spalonym i kośćmi wraz z asem Sabiny. Pochów ek złożony był w dębowej trum nie i zaw ierał ponadto płaską czarkę glinianą z pokryw ką i kilka skorup; zob. Yates 1849.

72 G. Bechi, Antichi gioielli, [w:] Real Museo Borbonico, t. II, Napoli 1825, tav. XIV; Breglia 1941, s. 90, nr 916, tav. XL,1; Siviero 1954, s. 83, nr 338, tav. 200; Becatti 1955, s. 214, nr 506, tav. CXLIV, 506; Biroli Stefanelli 1992, s. 67, fig. 43.

Złote medaliony rzym skie w B arbariam i

niezidentyfikowanego miejsca w Pompejach74; podobna została znaleziona w marmurowym sarkofagu w Ariccia75, zaś identyczna o nieznanej proweniencji trafiła niedawno do W iirttembergische Landesmuseum w Stuttgarcie76. Przy uszkach większości z nich zachowały się fragmenty cienkiego tordowato zwiniętego drucika złotego77. Identyczny drucik przewleczony jest przez uszko złotej bulla dużo prostszej konstrukcji znalezionej koło praetorium w Overborough (Lancashire), która - zdaniem J. Yatesa - służyła już do noszenia na co dzień78. Równie prosta bulla, jednak z szerokim uszkiem, pochodzi z grobu popielnicowego odkrytego w Ostii. Zachowała się wraz z kompletnym, zwiniętym na kształt warkocza, złotym łańcuszkiem79. Portrety dziecięce z

bullae reprezentowane są w rzeźbie (brązowe i marmurowe figury, sarkofagi), terakotach80 oraz w

szkle81. Dzieci (z reguły chłopcy) przedstawiani są przy różnych zajęciach (w szkole, w trakcie zabawy), co wskazuje, że bullae były przez nich noszone na co dzień (Leclercq 1925, szp. 1333). W szystkie bullae wyobrażane są poniżej szyi, najczęściej na wysokości piersi, powyżej pasa. Najbardziej wyraziste przedstawienia ryte na szkle wskazują, że bullae były zaczepiane na szyi za pomocą drutu, być może nawet w postaci sztywnego naszyjnika. Natomiast rzeźby i terakoty sugerują ich mocowanie za pomocą szerokiej taśmy w rodzaju szarfy82.

Sposoby wykorzystywania na terenach Cesarstwa medalionów i monet jako zawieszek lub innych elementów późnoantycznej biżuterii oraz noszenia bullae przez dzieci mogą stanowić interesujący materiał porównawczy dla użytkowania medalionów w Barbaricum. Za szczególnie istotne obserwacje trzeba uznać wykorzystywanie do zawieszania medalionów podwójnych lub poczwórnych łańcuszków, zastosowanie rozdzielaczy na koliach złożonych z kilku zawieszek monetarnych83 oraz możliwość wykorzystania rzemieni, taśm lub szarf.

73 A. M aiuri, La Casa dcl Menandro e il suo tesoro d'argenteria, Roma 1932, s. 381, nr 127, tav. LXV, 151 ; Bregłia 1941, s. 90, nr 918, tav. X X X III,10; Siviero 1954, s. 83, nr 340, tav. 202-205; Biroli Stefanelli 1992, s. 132, fig. 114, s. 240, nr 69.

74 Breglia 1941, s. 90, nr 917, tav. X X V II,1; Siviero 1954, s. 83, nr 339, tav. 201.

75 W raz z figurką bursztynową i denarem Wespazjana, obecnie w Museo Nazionale Romano w Rzymie, nr inw. 114891 - G. B ordenache B attaglia, Corredi Junerari di età imperiale e barbarica nel Museo Nazionale Romano, Roma 1983, V ,l, s. 35, Fig. 1; Biroli Stefanelli 1992, s. 232, nr 21, s. 27, Fig. 21-2.

76 Została zakupiona ze środków loterii „toto-lotto”; zabytek miałem możność obejrzyć w Stuttgarcie 10 października 1997 r.

77 Yates 1849, s. 113, ryc. - bulla z kolekcji W . Hamiltona w British Muséum; drugi egzem plarz to bulla znaleziona w pobliżu Rzym u w m arm urow ym sarkofagu zaw ierającym alabastrową popielnicę; zabytek ten opisał w sw ojej pracy F. de Ficorini (1732), a w połow ie XIX wieku znajdow ał się on w prywatnej kolekcji w Anglii (Yates 1851, s. 166-7).

78 Yates 1851, s. 168, ryc. - druga zawieszka kształtu księżycowatego, opisywana i ilustrowana przez Yatesa, z pew nością nie je st bullą a typową lunnulą, będącą elem entem stroju kobiecego.

79 W M useo Gregoriano w W atykanie - patrz Becatti 1955, s. 214 nr 507, tav. CXLIV,507. 80 Seroux d'Agincourt 1814, Pl. X IV ,1, 3, 5.

81 Zwłaszcza te ostatnie, najczęściej w formie okrągłych płytek z bardzo precyzyjnymi rytami wypełnionymi złotem, są szczególnie instruktywne - F. Buonarroti, O sservazzioni sopra alcuni fram m enti di vasi antichi di vetro ornati di fig u re trovati ne' cim iteri di Roma, Firenze 1716, tab. 1,3; de Ficorini 1732, s. 12; J. H. Leich, De D iptychis veterum, e t de Diptycho... diatribe, Lipsiae 1743, s. 15; por. Yates 1851, s. 170-1 (z wyrytym imieniem M .CECILIVS z kolekcji British Muséum).

82 Najwyraźniej to widać to na brązowej figurze chłopca ubranego w tunikę i pallium z Luwru (Yates 1851, s. 169) i terakotowej rzeźbie nagiego chłopca pieszczącego psa - Seroux dA gincourt 1814, Pl. XIV,5.

83 Tę ostatnią możliwość potwierdzają także rozdzielacze stosowane na koliach z innych epok, np. złożonych z etruskich bullae - Becatti 1955, s. 193, n r 364, tav. XCIII,364.