Bibliografia Polska Estreicherów (1472-1900)

Najbardziej doniosłe dzieło, pod względem zasięgu chronologicznego, który obejmuje w sumie wieki XV-XIX, kompletności i dojrzałości metodologicznej stworzyli: Karol Estreicher, jego syn Stanisław Estreicher i wnuk Karol Estreicher. Współcześnie źródłami informacji o publikacjach wydawanych drukiem przed 1900 rokiem są: katalogi bibliotek posiadających je w swoich zbiorach, Elektroniczna Baza Bibliografii Estreichera i Centralny Katalog Starych Druków .

Karol Estreicher (1827-1908) to syn Alojzego Rafała Estreichera - profesora historii naturalnej i botaniki na Uniwersytecie Jagiellońskim i wnuk urodzonego na Morawach i przybyłego do Polski Dominika Österreichera - artysty i nauczyciela rysunków. Z wykształcenia prawnik, K. Estreicher wykonywał swój zawód jedynie początkowo (Sąd w Krakowie, asesor sądowy we Lwowie), większość swojego zawodowego życia poświęcając pasji bibliograficznej i związanej z nią profesji bibliotekarskiej (wykładowca bibliografii w Szkole Głównej w Warszawie, podbibliotekarz, dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej). Wcześnie dostrzeżona luka w rejestracji polskiego piśmiennictwa opublikowanego drukiem i napędzana pobudkami patriotycznymi ambicja ukazania dorobku kulturowego mieszkańców ziem polskich, zaowocowała wydaniem

„Bibliografii Polskiej” (do tomu 22), która objęła swoim zasięgiem chronologicznym wiek XIX (do 1880 r.) oraz XV-XVIII (tzw. część Staropolska). Część Staropolską, która ma układ alfabetyczny, doprowadził do litery M-My (zob. Tabela 1 ).

Tabela 1 Karol Estreicher starszy i jego udział w Bibliografii Polskiej, źródło: oprac. własne

Część zasięg Tom Zawartość Data wyd Autor / instytucja

I

Estreicher Karol: Bibliografia polska. 120 000 druków.

Cz. 1. Stulecie XIX. Katalog 50 000 druków polskich lub Polski dotyczących od roku 1800 ułożony abecadłowo według autorów i

Zeszyt dodatkowy 1871-1873 1873 autor: Karol Estreicher

(senior)

Zeszyt dodatkowy, tzw. „Mały Estreicher” Stulecia

XV-XVI polskich lub Polski dotyczących od r. 1455 do 1799 [właść. 1699] włącznie. druków. Cz.3 (obejmująca druki stuleci XV- XVIII w układzie abecadłowym).

Stanisław Estreicher (1869-1939), syn Karola, z zawodu prawnik, profesor, rektor i prorektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, kontynuował dzieło ojca, doprowadzając „Bibliografię Polską”

do tomu 33 (zob. Tabela 2).

Tabela 2 Stanisław Estreicher i jego udział w Bibliografii polskiej źródło: oprac. własne

Część ^{zasięg Tom Zawartość Data wyd} Autor / instytucja

III

Karol Estreicher (młodszy, wnuk) (1906-1984) był historykiem sztuki, profesorem ASP i UJ, dyrektorem Muzeum UJ, prezesem i założycielem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych.

Inne jego osiągnięcia zawodowe to dokumentowanie zagrabionych w czasie wojny dzieł sztuki; odzyskiwanie ich (np. ołtarza Wita Stwosza z Kościoła Mariackiego w Krakowie);

odbudowa Collegium Maius (najstarsza siedziba Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie) oraz doprowadzenie do powstania Zakładu Bibliografii Polskiej przy Uniwersytecie Jagiellońskim. Karol kontynuował dzieło dziadka i ojca, prowadząc dalej część III bibliografii, opracowując część IV (która była dopełnieniem ostatniego 20-lecia bibliografii XIX wieku, opracowanej przez Karola starszego) i rozpoczynając reedycję (wydając drugie, ujednolicone wydanie) bibliografii XIX wieku. Założony przez Karola młodszego w 1954 r.

Zakład Bibliografii Polskiej funkcjonuje od 2007 r. jako Centrum Badawcze im. Karola Estreichera, w którym zespół osób pracuje nad reedycją Bibliografii Polskiej XIX wieku (dawne części I i IV) oraz kończy opracowanie części III (Staropolskiej), sporządza uzupełnioną reedycję Dodatków oraz udostępnia wersję elektroniczną bibliografii (zob.

Tabela 3 ).

Tabela 3 Karol Estreicher młodszy i jego udział w Bibliografii Polskiej źródło: oprac. własne

Część ^{zasięg Tom Zawartość Data} _wyd. Autor / instytucja

III

Z. 1, A-G 1999 Zakład Bibliografii Polskiej Karola Estreichera, Uniwersytet Jagielloński

34 z. 1 (Z-Zał) red. Karol Estreicher (wnuk)

z. 2 (Z-Zazdrość) 2000

Jak wynika z powyższych zestawień (Tabela 1 , Tabela 2 , Tabela 3), Bibliografia Polska Estreichera jest wydawana od 1872 r. do dziś. Jej autorów było kilku, współcześnie opracowuje ją zespół. Trudno więc wykonać ujednoliconą charakterystykę metody bibliograficznej

„Bibliografii Polskiej”, ale warto opisać metodę Karola Estreichera, rozwijaną przez jego kontynuatorów. W czasach, kiedy zaczęła być wydawana, „Bibliografia Polska” była narzędziem jednocześnie uwzględniającym aktualne standardy międzynarodowe, jak też nowatorskie rozwiązania jej pomysłodawcy.

Przyjęty przez Estreichera zakres bibliografii to druki polskie, wydane w Polsce bądź napisane przez Polaków oraz druki obce dotyczące Polski, Polaków i spraw polskich: „Do ojczystych [...] rzeczy nie tylko zaliczamy druki polskie lub polsko-łacińskie, ale wszystko, cokolwiek ziomkowie pisali w obcych językach. Zaliczamy wszystko, cokolwiek pisano lub piszą w obcej mowie o Polsce [...], cokolwiek wyjdzie w byłych prowincjach byłej Rzeczypospolitej w jakimkolwiek języku [...], cokolwiek obcy napiszą, jeżeli to ma choćby uboczną styczność z nami, np. dzieło obce dedykowane Polakowi przez cudzoziemca, podróż opisująca którąś część naszych prowincji [...]” (K. Estreicher, wstęp do tomu XII). W sumie zgromadzono bogatą spuściznę piśmienniczą dawnej Rzeczypospolitej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Estreicher dążył do kompletności bibliografii. Zasięgiem wydawniczo-formalnym objął wszystkie druki (bez ograniczania ze względu na objętość i znaczenie), także ulotki, cenniki, prospekty, plakaty. Dużą liczbę drobnych publikacji uzasadniał następująco: „Abyśmy zaś nie świecili zbytecznie ubóstwem, wypadało starać się, iżby nagromadzić jak największą mnogość druków, dlatego nie mogłem gardzić i takimi dojutrkami, jak noworoczniki winszujące i wierszyki okolicznościowe. Są to drobiazgi, nie należące właściwie ni do księgarstwa, ni do literatury, lecz pomnażają liczbę. Liczba ta, porównana z liczbą druków czeskich, węgierskich i Sławian południowych, wygląda jako tako pokaźnie. Ta moja troskliwość niechaj nikogo nie gorszy, dobre są i ciury obozowe, gdy szeregowców nie dostaje” (K. Estreicher, wstęp do Zeszytu Dodatkowego). Jak wynika z powyższego, taka koncepcja doboru piśmiennictwa ze względu na jego zakres i zasięg jest de facto współczesną koncepcją bibliografii narodowej w jej najszerszym rozumieniu (Dembowska, 1963), a więc włącznie z polonikami.

Zasięg chronologiczny wszystkich części to czas od wydania pierwszego druku na ziemiach polskich do 1900 roku. Najstarsza cytowana data to 1455 rok (błędnie, gdyż data wydania tego druku to 1472 rok). Układ części I, III i IV jest alfabetyczny krzyżowy (nazwy autorów i przedmiotów uporządkowano w jednym ciągu alfabetycznym), układ części II –

chronologiczny. Opisy bibliograficzne (część I, III, IV) nie numerowane, w większości były wykonywane z autopsji. Hasłem jest nazwa autora (nazwisko, imię, tytuły naukowe, zawodowe, miejsce pochodzenia, określenie pokrewieństwa, daty biograficzne), pierwszy rzeczownik tytułu w przypadku dzieł anonimowych lub tytuł sfingowany w nawiasie kwadratowym w przypadku druków wydanych bez tytułu. Na opis zasadniczy składają się:

tytuł, miejsce wydania (lub skrót „b.w.m.dr.” - bez wyrażenia miejsca druku), nakładca lub drukarz, data wydania (lub „b.w.r.” - bez wyrażenia roku); w I części bibliografii podawano też cenę. Opis bibliograficzny skrócony zastosowano w części II, oraz przy powtórnych wydaniach tego samego dzieła w części I, III i IV. Bibliografia zawiera odsyłacze autorskie (od pseudonimu czy kryptonimu do wykrytego nazwiska autora), tytułowe (od tytułów dzieł wydanych anonimowo / pod pseudonimem, do nazwisk wykrytych autorów) oraz przedmiotowe. Adnotacje przy opisach zawierają uwagi wyjaśniające kwestię autorstwa, dotyczące treści książek oraz sądy o wartości dzieł i ich autorach: „Uważny pracownik, rozpatrując karty bibliografii [...] łatwo spostrzeże, że wiele tam zawartych materyi są niejako monografiami ujętymi w lakoniczne wyrazy. Ramy są tak przystosowane, aby dalszy badacz wykroić z nich mógł materyał do dalszych studyów. Ku temu celowi zmierzają treściowe wzmianki o ważniejszej osnowie dzieł, podania najważniejszych źródeł ze wskazaniem bibliotek” (K. Estreicher, wstęp do tomu XII). W bibliografii wbudowane są zestawienia specjalne, np. Autorka, Dramat-dramatycy.

Sprawne posługiwanie się Bibliografią Polską Estreicherów jako źródłem informacji w jej pierwotnej formie wymagało od użytkowników dogłębnego poznania jej budowy i zastosowanej metody bibliograficznej, w czym pomagały opracowania, w szczególności Marii Dembowskiej (Dembowska, 2001). Milowym krokiem w stronę użytkowników tej bibliografii, którzy dotychczas borykali się także z utrudnionym dostępem do tego źródła jest jej przekształcenie w Centrum Badawczym Estreicherów na postać cyfrową i podjęcie działań w kierunku udostępnienia jej elektronicznej, bazodanowej wersji. Elektroniczną wersję bibliografii tworzą: (1) zeskanowane tomy (2) baza danych i indeks dla części staropolskiej, (3) baza danych i indeks dla części dziewiętnastowiecznej, (4) baza chronologiczna, (5) uzupełnienia. Bibliografia w wersji elektronicznej jest przygotowywana w sposób staranny, redakcyjny, uwzględniający specyfikę źródła, jego wielojęzyczność, archaiczność języka.

Cenna jest funkcja alternacji słownych i literowych odnoszących się do nazw miejscowości (wpisując hasło „Kraków”, otrzymuje się też wynik dla „Cracovia”, „Krakau”). Opisy

stają się czytelniejsze niż te wydrukowane na stronicach bibliografii. Stan opracowania bibliografii w jej współczesnej formie jest opisany w serwisie Elektroniczna Baza Bibliografii Estreichera. Jak wskazuje analiza logów, bibliografia jest bardzo popularnym współcześnie źródłem informacji dla międzynarodowego środowiska użytkowników: oprócz polskich, najczęściej z Litwy i Ukrainy, Niemiec, Francji i Białorusi, a także pozostałych krajów Świata (Kowalewska, 2017).

W przyszłości połączenie opisów ujętych w BE z cyfrowymi wersjami dokumentów widocznych w katalogu Federacji Bibliotek Cyfrowych skróciłoby do minimum drogę użytkownika od informacji bibliograficznej do pełnotekstowej (podobnie jak w systemie Szukaj w Archiwach w odniesieniu do dokumentów archiwalnych). Łączenie Bibliografii z innymi dostępnymi w Internecie źródłami informacji już rozpoczęto – przy hasłach osobowych bibliografii zamieszczane są linki do haseł w internetowej wersji Polskiego Słownika Biograficznego.