Publikacje rozpowszechniane poza oficjalnym obiegiem wydawniczym określa się mianem
„drugiego obiegu”, bezdebitowych, konspiracyjnych, nielegalnych, niezależnych, opozycyjnych, podziemnych, poza cenzurą, przeciwrządowych, tajnych, czy „bibuły”.
Tradycje publikacji tego typu w Polsce są długie, „Pojawiały się wszędzie tam, gdzie jakakolwiek władza usiłowała kontrolować to, co ludzie mieli sobie do przekazania”
(Paczkowski, 2003). W XVI w. były to druki reformacyjne, w XVII w. literatura mieszczańska, tzw. rybałtowska, od schyłku w. XVII do poł. XVIII - druki zwrócone przeciwko dynastii saskiej, w okresie Targowicy - literatura niepodległościowa i antyrosyjska, wydawnictwa konspiracyjne w trzech zaborach, aż do uzyskania niepodległości w 1918 r., w okresie międzywojennym komunistyczne druki konspiracyjne, po 1933 r. – druki organizacji narodowych. W latach II wojny światowej łącznie ukazywało się ponad 2 tys. gazetek i czasopism, wydano ponad 1,5 tys. książek i broszur oraz wiele tysięcy druków ulotnych (Chojnacki & Chojnacki, 1988). Po II wojnie światowej miały miejsce trzy okresy rozkwitu publikacji wydawanych i kolportowanych w II obiegu: lipiec 1944-1949, czerwiec 1976– 12 grudzień 1981 (okres działania zorganizowanej opozycji) oraz 13 grudzień 1981 – 1989 r.
Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk powstał 15 listopada 1945 r., jednak kontrola nad wszystkimi drukami trwała już od 7 września 1944 r. Cenzurę zniesiono 6 czerwca 1990 r. na mocy Ustawy z dnia 11 kwietnia 1990 r. o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk, zniesieniu organów tej kontroli oraz o zmianie ustawy - Prawo prasowe.
Praca cenzorów w czasach PRL polegała na nie dopuszczaniu do druku i rozpowszechniania treści zgodnych z tzw. “zapisami”, czyli wykazami osób i tematów, które były objęte zakazem druku. Sprzęt, materiały poligraficzne i papier zostały zmonopolizowane przez aparat państwowy, obywatele nie mieli do nich swobodnego dostępu. Mimo to podejmowano nielegalną działalność wydawniczą i kolporterską, narażając się na konfiskaty i represje – podziemny ruch wydawniczy był tkanką podziemnego ruchu oporu.
Wśród typów dokumentów wydawanych w tym czasie dominowały czasopisma i gazetki, ulotki oraz plakaty. W zbiorach przechowujących dziś archiwalia dokumentujące podziemny ruch wydawniczy gromadzi się także karty pocztowe, znaczki poczty podziemnej, kasety
magnetofonowe, eksponaty o charakterze muzealnym, zdjęcia przedstawiające ludzi, wydarzenia i miejsca związane z działalnością opozycyjną, wspomnienia, dzienniki i relacje. Pomimo zakazu gromadzenia tego typu zbiorów, biblioteki robiły to nielegalnie.
Największe kolekcje zgromadziły: w Polsce – Biblioteka Jagiellońska w Krakowie oraz Biblioteka Narodowa; za granicą – Biblioteka Polska w Paryżu, Instytut Hoovera w Standford w Kalifornii, Biblioteka Polska w Londynie. Ośrodek KARTA, wywodzący się z wydawnictwa działającego w podziemiu prowadzi dziś w oparciu o swoje cenne zbiory Archiwum Opozycji. Po zniesieniu cenzury biblioteki i Ośrodek KARTA starały się pozyskiwać kolekcje publikacji podziemnych będące w posiadaniu osób prywatnych (organizowano akcje tzw. „zbierania bibuły” w Bibliotece Jagiellońskiej).
Publikacje podziemne, jako wydawane i rozpowszechniane nielegalne, nie mogły być gromadzone w bibliotekach ani opisywane w źródłach informacji i nie rejestrowała ich bieżąca Bibliografia Narodowa, choć jej celem jest dokumentowanie całości produkcji wydawniczej. W Przewodniku Bibliograficznym zaczęto rejestrować druki podziemne dopiero w 1989 r. (nr
39) i w tym też roku założono w BN dla nich osobną bazę. Uzupełnianie bibliografii narodowej było wtedy utrudnione z powodu niekompletności kolekcji (zwrócono się z prośbą do bibliotek o przekazywanie kopii kart katalogowych), konieczności docierania do informacji o miejscach i datach wydań (nie były drukowane na publikacjach ze względu na ich konspiracyjny charakter) oraz nazwisk autorów (podpisywanych pseudonimami, kryptonimami i akronimami). W 1995 r. wydano opracowany pod. red. Dobrosławy Świerczyńskiej, „Kto był kim w drugim obiegu?: słownik pseudonimów pisarzy i dziennikarzy 1976-1989” (Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN).
Wydawnictwa drugiego obiegu posiadają swoją odrębność, specyfikę, która powoduje konieczność dostosowania sposobu ich opisu i metodyki bibliograficznej. W przypadku czasopism wymienia się na przykład zachowane numery oraz podaje informację, na podstawie którego numeru czasopismo zostało opisane. W opisie podaje się technikę druku (Brzeski & Roliński, 1995) – jest to element nie wymieniany w normie opisu bibliograficznego, ale będący często jedynym wyróżnikiem poszczególnych wydań publikacji podziemnych. Techniki druku publikacji podziemnych to: maszynopis, powielacz spirytusowy, powielacz białkowy, sitodruk; kserokopia; druk offsetowy; druk (typograficzny);
odbitki fotograficzne i ozalidowe. Technikę można jeszcze bardziej sprecyzować poprzez dodanie informacji o sposobie przygotowania matryc: z oryginału, maszynopisu lub składu (gdy przepisywano tekst). Rodzaje przedruków to: przedrukowane 1:1 – reprint;
przedrukowane w zmniejszeniu lub powiększeniu – kopia.
Obecnie uzupełnienie bieżącej Bibliografii Narodowej o informacje na temat publikacji podziemnych stanowią dwie bibliografie wydane drukiem i bazy danych będące ich odpowiednikami: Książki polskie podziemne 1976-1989 oraz Czasopisma polskie niezależne 1976-1990. W ramach bibliografii narodowej retrospektywnej trwają prace nad bibliografią druków okupacyjnych 1939-1944 oraz bibliografią wydawnictw opublikowanych w Polsce Ludowej w okresie 1944-1955.
Cennym uzupełnieniem źródeł informacji wytwarzanych w Bibliotece Narodowej jest Archiwum Opozycji Ośrodka KARTA oraz SOWINIEC - Fundacja Dokumentacji Czynu Niepodległościowego powołana przez Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prezydenta Miasta Krakowa oraz Wojewodę Krakowskiego. Zasięg chronologiczny zbiorów opracowywanych w SOWIŃCU sięga Polski Legionowej 1914-1918, a więc znacząco
uzupełnia system źródeł informacji o publikacjach podziemnych Biblioteki Narodowej.
Oprócz wymienionych wyżej źródeł, wydano i wydaje się wiele innych publikacji na temat polskiego podziemia wydawniczego. Mają one różny zasięg chronologiczny (I wojna światowa, II wojna światowa, okres PRL); zasięg dotyczący rejestrowanych form wydawniczych (książki, czasopisma, artykuły- np. Bibliografia Zawartości Czasopism Drugiego Obiegu), daty wydania (niektóre powstawały jeszcze w czasie funkcjonowania cenzury); zasięg terytorialny (bibliografie regionalne i lokalne) oraz różne formy (wydawnictwa drukowane, ich odpowiedniki w formie plików PDF, spisy, katalogi, bazy danych internetowe). Publikowane są także bibliografie o węższym zakresie, np. poświęcone twórczości literackiej w II obiegu.
Rys. 17 Proces zarządzania informacją na temat druków podziemnych. Podsumowanie.
źródło: oprac. własne
2.1 Wybrane systemy informacyjne (dokumenty publikowane w II obiegu)
2.1.1 Książki polskie podziemne 1976-1989
Baza: Książki polskie podziemne (1976-1989) http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=2
twórca: Biblioteka Narodowa
baza odzwierciedla zawartość drukowanej “Bibliografii podziemnych druków zwartych z lat 1976- 1989” (oprac. Grażyna Fedorowicz, Krystyna Gromadzińska, Maria Kaczyńska) wydanej przez BN w 1995 r.
rok 1976 przyjęto jako datę początkową tworzenia się nielegalnych organizacji i partii politycznych (jak KOR, KPN)
podstawę źródłową bazy stanowiły zbiory BN, zbiory innych, współpracujących bibliotek (w 1993 r. Biblioteka Narodowa zwróciła się do innych dużych bibliotek o przekazywanie kopii kart katalogowych druków podziemnych) oraz bibliografie już opublikowane
zasób: zakres bibliografii jest nieograniczony, zasięg wydawniczo-formalny obejmuje druki zwarte (nie obejmuje plakatów, nalepek, jednokartkowych kalendarzy, kartek)
ustalanie nazwisk autorów publikacji było możliwe m.in. dzięki słownikowi „Kto był kim w drugim obiegu: słownik pseudonimów pisarzy i dziennikarzy”
a
wyszukiwanie w indeksach: osobowym, tytułowym, wydawców (połączony z miejscem wydania), serii, przedmiotowym (dotyczy tylko dokumentów opisywanych z autopsji)
BAZA DANYCH
wyszukiwanie w indeksach: autor-osoba / autor koroporatywny / tytuł / seria / wydawca / słowo w tytule / temat-określnik / hasło przedmiotowe / miejsce wydania
ć
na podstawie dostępnych źródeł proszę wymienić nazwy wydawnictw, które opublikowały w Polsce w podziemiu „Małą apokalipsę” Tadeusza Konwickiego; proszę podać datę pierwszego i ostatniego podziemnego wydania
indeks tytułowy
ile tytułów książek Niezależnej Oficyny Wydawniczej z lat 1976-1990
podaje BN? indeks wydawców
baza odzwierciedla zawartość drukowanej “Bibliografii niezależnych wydawnictw ciągłych z lat 1976-1990” pod red. Stefanii Skwirowskiej, wydanej przez BN w 2001r.
bibliografia była tworzona w oparciu o źródła BN, dane były weryfikowane w bibliotekach i ośrodkach informacji z całego kraju a także w Bibliotece Polskiej w Londynie ap
a r
WERSJA DRUKOWANA
wyszukiwanie w indeksach: przedmiotowy, instytucji sprawczych, osobowy, miejsc wydania
BAZA DANYCH
wyszukiwanie w indeksach: tytuł / słowa w tytule / redaktor / sprawca / przedmiot / miejsce wydania
w jakich latach ukazywała się podziemna KARTA? ile numerów wydano? jaką techniką była powielana?
indeks tytuł, informacja w opisie proszę podać tytuł czasopisma wydawanego w II obiegu,
którego redaktorem był Jacek Kuroń; w jakich latach się ukazywało?
indeks redaktor
2.1.1 SOWINIEC
SOWINIEC Fundacja Dokumentacji Czynu Niepodległościowego http://www.sowiniec.com.pl/ http://www.solidar.pl/http://www.drugiobieg.info/
o twórca: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego powołana przez Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prezydenta Miasta Krakowa oraz Wojewodę Krakowskiego w 1998r.
zasób: zbiory przechowywane w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, pochodzące od prywatnych właścicieli, kolekcjonerów i instytucji: druki zwarte, ciągłe i ulotne, fotografie, karty pocztowe o tematyce patriotycznej, muzealia, filmy, nagrania, rękopisy
SOWINIEC http://www.sowiniec.com.pl/ działy:
Polska Legionowa 1914-1918: archiwum fotograficzne (wersje cyfrowe zdjęć), druki ciągłe, ulotne, zwarte (spisy bibliograficzne)
Polska Odrodzona 1918-1939: archiwum fotograficzne (wersje cyfrowe zdjęć), druki ciągłe, ulotne, zwarte (spisy bibliograficzne)
Polska Podziemna 1939-1945: Archiwalia / Kolekcje (Archiwum b. Komisji Historycznej ZBOWiD (Arch. 5 III), Inwentarz dokumentów katyńskich), Archiwum fotograficzne (Powstanie Warszawskie, Zbrodnie wojenne, Brygada Świętokrzyska NSZ), Druki (Konspiracyjne, Emigracyjne, Zagraniczne)
Polska Zniewolona 1945-1956: Druki (Konspiracyjne, Emigracyjne, Zagraniczne)
Polska Solidarna 1956-1989: Archiwalia / Kolekcje; Archiwum filmowe; Archiwum fonograficzne;
Archiwum fotograficzne; Druki; Musealia; Rękopisy / Samizdat MUZEUM SOLIDARNOŚCI http://www.solidar.pl/
działy: archiwalia, filmy, nagrania, fotografie, druki, musealia, rękopisy, multimedia indeksy: osobowy, geograficzny, tytułów, przedmiotowy
BIBLIOGRAFIA ZAWARTOŚCI CZASOPISM DRUGIEGO OBIEGU http://www.drugiobieg.info/
wyszukiwanie proste w całej bazie / w obrębie poszczególnych tytułów czasopism przeglądanie spisu w układzie alfabetycznym
ile tytułów czasopism wydanych w Krakowie w II obiegu
w okresie PRL przechowuje FDCN? Polska Zniewolona 1945-1956 -> Druki konspiracyjne Polska Solidarna 1956-1989 -> Druki
ile tytułów książek wydanych w Krakowie w II obiegu w okresie PRL przechowuje FDCN?
Polska Zniewolona 1945-1956 -> Druki konspiracyjne Polska Solidarna 1956-1989 -> Druki
2.1.1 Archiwum Opozycji
Archiwum Opozycji
http://www.karta.org.pl/Archiwa_i_bazy_danych/Archiwum_Opozycji/50
Archiwum Opozycji zostało powołane przy Ośrodku KARTA w listopadzie 1991 r. z zamiarem gromadzenia i udostępniania źródeł opisujących życie społeczne w Polsce lat 1956–89
zbiory pochodzą ze zbiorów prywatnych (m.in. Jacka Kuronia i Adama Michnika), Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie, ROPCiO, Komitetu Helsińskiego, Federacji Młodzieży Walczącej, WiP, NZS, niezależnego ruchu wydawniczego, archiwum redakcyjnego
„Biuletynu Informacyjnego” KOR oraz z wymiany
zbiory dokumentują działalność środowisk opozycyjnych wobec systemu PRL, są to: czasopisma i gazetki, kasety magnetofonowe; kolekcje osobiste; teczki osobowe; zespoły środowiskowe;
zespoły tematyczne; plakaty, okolicznościowe karty pocztowe; znaczki poczty podziemnej;
eksponaty o charakterze muzealnym (znaczki przypinane, oporniki, biżuteria patriotyczna, transparenty, opaski strajkowe, pamiątki z obozów internowania i więzień, sprzęt drukarski);
zdjęcia przedstawiające ludzi, wydarzenia i miejsca związane z działalnością opozycyjną;
wspomnienia, dzienniki i relacje dotyczące Polski lat 1944–90
informacje o zasobie dostępne są w bazach komputerowych Ośrodka KARTA
a w k
zbiory są opracowane w formie katalogów i inwentarzy archiwalnych (dokumenty elektroniczne w formacie PDF):
Katalog zbiorów Archiwum Opozycji. t. I — Kolekcja „«Solidarność» — narodziny ruchu”
Katalog zbiorów Archiwum Opozycji. t. II — Kolekcje osobiste, tematyczne i środowiskowe
Katalog zbiorów Archiwum Opozycji. t. III — Wydawnictwa drugiego obiegu (nagrania fonograficzne, plakaty, ulotki, pocztówki, banknoty i znaczki)
Katalog zbiorów Archiwum Opozycji. t. V — Archiwum Federacji Młodzieży Walczącej
Katalog zbiorów Archiwum Opozycji. t. VI — Czasopisma drugiego obiegu
Katalog zbiorów Archiwum Opozycji. t. VII — Książki drugiego obiegu
Katalog kolekcji Dzienniki pisane po polsku w XX wieku
Inwentarz wspomnień Archiwum Opozycji
ile tytułów czasopism wydanych w Krakowie w II obiegu w okresie PRL przechowuje Archiwum Opozycji Ośrodka KARTA?
wyszukiwanie pełnotekstowe: Kraków
ile tytułów książek wydanych w Krakowie w II obiegu w okresie PRL przechowuje Archiwum Opozycji Ośrodka KARTA
wyszukiwanie pełnotekstowe: Kraków
2.2 Dalsza lektura (dokumenty publikowane w drugim obiegu wydawniczym)
12. Anculewicz, Z. (1998). „Bibliografia polskich publikacji podziemnych wydanych pod rządami komunistycznymi w latach 1939-1941 i 1944-1953. Czasopisma—Druki zwarte— Druki ulotne”, Władysław Chojnacki, Warszawa 1996: [Recenzja]. Komunikaty Warmińsko-Mazurskie, (1), 170–172.
13. Instytut Pamięci Narodowej. (2009). Papierowa rewolucja: Prasa bezdebitowa w PRL.
Kurier Szczeciński.
14. Jastrzębski, M., & Roliński, A. (1995). O problemach związanych z opracowaniem bibliograficznym wydawnictw drugiego obiegu. Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej, 45, 252–
264.
15. Paczkowski, A. (2003). Trochę historii. „Bibuła. Wolne słowo w Polsce 1976-1980”.
Dodatek do „Rzeczpospolitej”.
16. Rudka, S. (2003). Walka z „Bibułą”. "Bibuła. Wolne słowo w Polsce 1976-1980”
Stowarzyszenie Wolnego Słowa. Rzeczpospolita, dodatek czerwiec 2003.