Wielowiekowa praktyka bibliotek, sięgająca okresu średniowiecza przyczyniła się do wykształcenia niekomercyjnego charakteru bibliotekarstwa. Jak słusznie zauważa J.Wojciechowski biblioteki komercyjne stanowią rzadkość w otoczeniu1. Niedochodowa koncepcja bibliotekarstwa zakłada nadrzędność społecznych pożytków nad finansową samowystarczalnością w rozliczeniu bezpośrednim. Zgodnie z wykładnią doświadczeń praktycznych na przestrzeni stuleci, biblioteki istnieją w innym celu niż przynoszenie dochodów. Zmiana niekomercyjnego charakteru bibliotek, jakkolwiek byłaby zadaniem trudnym do realizacji, nie jest obecnie przewidywana. Dla osób niezamożnych oznaczałoby to praktycznie ograniczenie lub pozbawienie możliwości korzystania z usług oferowanych przez biblioteki. Z uwagi na fakt, iż nie planowane jest w nieodległej przyszłości przekształcenie bibliotek w organizacje komercyjne na refleksję zatem zasługuje niekomercyjny charakter biblioteki. Zasadność przedstawienia specyfiki biblioteki jako niedochodowej organizacji szczególnie wzrasta na tle problematyki potencjału społecznego.
Opracowując plany i programy gospodarowania potencjałem społecznym biblioteki należy uwzględnić jej niedochodowy charakter. W dalszej części niniejszych rozważań ukazana zostanie zatem biblioteka jako organizacja non – profit.
1 Wojciechowski J.: Organizacja i zarządzanie w bibliotekach. PWN, Warszawa – Kraków 1997, s. 177
Kontynuowanie dalszych rozważań wymaga przybliżenia treści pojęcia biblioteka, które na łamach literatury przedmiotu posiada zróżnicowane interpretacje.
Powszechnie termin ten kojarzony jest z „miejscem wypożyczania książek”. Literatura bibliotekarska wymienia także szereg różnych definicji przypisywanych pojęciu biblioteka takich, jak2
1) specjalna szafa (mebel) do przechowywania księgozbioru;
:
2) pojedynczy lokal, kompleks pomieszczeń lub specjalny budynek służący temu samemu celowi;
3) księgozbiór gromadzony i przechowywany prze osobę fizyczną lub prawną;
4) zbiór programów komputerowych dla danego typu komputera, np.
biblioteka IBM PC, Atari, Commodore itp.;
5) instytucja, organizacja lub zakład publiczny, który zajmuje się gromadzeniem i przechowywaniem książek, czasopism oraz innych materiałów bibliotecznych;
6) seria wydawnicza, obejmująca w jednolitej wspólnej formie zewnętrznej (szacie graficznej, oprawie itp.) dzieła literackie, naukowe bądź publicystyczne o pokrewnej tematyce czy podobnym przeznaczeniu;
Z uwagi na rolę jaką biblioteka pełni w procesie komunikowania interpersonalnego dosyć często pojęcie to interpretowane jest również jako system komunikacji społecznej. „Biblioteka jest to określony i zorganizowany według właściwych sobie zasad system komunikacji społecznej”3. Podstawowymi elementami tego systemu są4
2 Zob. Bibliotekarstwo. Red. Z.Żmigrodzki. Wyd. II uzupełnione i rozszerzone. Wydawnictwo SBP, Warszawa 1998, s. 13
:
3 Tamże, s. 14
4 Tamże, s. 14
1) przygotowani zawodowo do jego obsługi ludzie, 2) określone materiały biblioteczne,
3) odpowiednio przygotowany lokal (pomieszczenie), 4) racjonalna, służąca systemowi organizacja pracy, 5) użytkownicy systemu – czytelnicy.
Podobnie bibliotekę postrzega J.Ratajewski pisząc, że biblioteka to system społeczny o określonych celach działania w systemie komunikacji społecznej5
Zdaniem Z.Żmigrodzkiego najpełniejsza i najbogatsza w znaczenie jest definicja wyróżniająca cechy organizacyjne i funkcjonalne biblioteki.
Zgodnie z tą interpretacją „Biblioteka jest więc instytucją społeczną, która gromadzi, opracowuje, przechowuje i udostępnia materiały biblioteczne oraz informuje o materiałach bibliotecznych swoich i obcych”
.
6
Szczególnie interesująca z punktu widzenia analizowanego zagadnienia jest definicja sformułowana przez J.Wołosza. Cytowany autor postrzega biblioteki jako instytucje życia społecznego tworzone dla realizacji określonych zadań niezbędnych do funkcjonowania i rozwoju społeczeństwa
.
7
Definicje biblioteki jak słusznie zauważa J.Ratajewski zmieniać się będą w zależności od tego, z jakiego punktu widzenia rozpatrywana będzie biblioteka
. Przytoczona definicja akcentuje ważną rolę biblioteki w społeczeństwie.
8.
5 Ratajewski J.: Wprowadzenie do bibliotekoznawstwa, czyli wiedza o bibliotece w różnych dawkach.
Wydawnictwo SBP, Warszawa 2002, s. 15
6 Bibliotekarstwo..., dz. cyt., s. 13
7 Wołosz J.: Organizacja biblioteki i kierowanie jej działalnością. Wyd. II zmienione i uzupełnione.
Wydawnictwo SBP, Warszawa 1981, s. 25
8 Ratajewski J.: Wprowadzenie..., dz. cyt., s. 16
Dla potrzeb prowadzonych rozważań sformułowano i przyjęto w niniejszej pracy definicję zgodnie, z którą biblioteka to usługowa organizacja niedochodowa non – profit tworzona z zamiarem zaspakajania potrzeb społecznych.
Biblioteki publiczne, których potencjał społeczny jest przedmiotem analizy w niniejszej pracy służą zaspakajaniu potrzeb oświatowych, kulturalnych i informacyjnych ogółu społeczeństwa oraz uczestniczą w upowszechnianiu wiedzy i kultury9
Będące niedochodowymi organizacjami non – profit, biblioteki „...są nastawione na utylizację zgromadzonych materiałów, a nie na przychody”
.
10. Brak zysku nie jest jednak równoznaczny z brakiem pożytku, czyli zysku społecznego, który niewątpliwie istnieje „...w postaci lepszej wiedzy społeczeństwa, większych umiejętności, wyższej sprawności intelektualnej, godziwszej rozrywki oraz pełniejszego zaspokojenia oczekiwań substytuowanych”11.
Organizacje niedochodowe non – profit tworzone są w różnym celu, jak już wspominano, odmiennym od osiągania zysku bezpośredniego. Do zadań najczęściej przypisywanych organizacjom non – profit należy12
- zaspokajanie potrzeb indywidualnych i społecznych w małej grupie w atmosferze życzliwości i solidarności,
:
- przyjęcie czynnej postawy obywatelskiej w zakresie spraw tzw.
ludzkich i lokalnych, a wymagających realizacji w poczuciu dobra wspólnego,
- propagowanie pluralizmu i różnorodności życia społecznego,
9 Biliński L.: Biblioteki publiczne końca XX wieku. Wydawnictwo SBP, Warszawa 2001, s. 15
10 Wojciechowski J.: Organizacja..., dz. cyt., s. 175
11 Tamże, s. 175
12 Domański J.: Zarządzanie..., dz. cyt., s. 30,31
- tworzenie alternatywnego wobec rządowego sektora realizującego zadania indywidualne i społeczne,
- stworzenie mechanizmów współudziału społecznego w podejmowaniu decyzji dotyczących różnych problemów i poziomu funkcjonowania nowoczesnego społeczeństwa.
Nadrzędny cel funkcjonowania bibliotek stanowi diametralne przeciwieństwo chęci osiągnięcia zysku utylizowanego poza granicami biblioteki. Zasadniczym, ustawowym celem istnienia bibliotek jest zaspakajanie i rozwijanie potrzeb czytelniczych danego środowiska13
Oprócz ustawowego celu bibliotek, znane są również inne zadania realizowane przez te organizacje, które także nie są ukierunkowane na osiąganie korzyści materialnych, rozchodowanych na zewnątrz biblioteki.
Wśród publicznych rejestrów zadań przypisywanych bibliotekom istnieje spora różnorodność. Ponadto można zauważyć niedostatek eksplikacji pełnego rejestru zadań działalności bibliotecznej. J.Wojciechowski w odpowiedzi na występujące rozbieżności oraz niekompletne rejestry przedstawia następującą listę głównych zadań bibliotek
. W przypadku bibliotek publicznych Krakowa środowiskiem tym będą zwłaszcza czytelnicy tego miasta oraz miejscowości ościennych.
14
- wspieranie edukacji i samoedukacji,
:
- wspieranie nauki,
- rozpowszechnianie informacji,
- rozpowszechnianie przekazów artystycznych, - umożliwianie rozrywki,
- umożliwianie zachowań kompensacyjnych.
13 Wołosz J.: Organizacja..., dz. cyt., s. 38
14 Wojciechowski J.: Organizacja..., dz. cyt., s. 26
Na podstawie powyższych zadań w ślad za J.Wojciechowskim można stwierdzić, że „Biblioteki istnieją mianowicie po to, żeby realizować zadania poznawcze, więc zapewnić transmisję wszelkich informacji, także w związku z wszystkimi formami kształcenia i samokształcenia oraz procesami naukowymi”15.
Produktem organizacji non – profit jak twierdzi J.Domański jest zmiana, która zachodzi w człowieku pod wpływem jej działania16. Inny autor twierdzi, że „Biblioteki będąc wytworem potrzeb społecznych i produktem rozwoju społecznego swoją działalnością wywierają określony wpływ na społeczeństwo”17. W konsekwencji integracji z innymi instytucjami społecznymi biblioteki uzyskują możliwość oddziaływania na rozwój i kształtowanie potrzeb społecznych, stając się w ten sposób narzędziem rozwoju społecznego18.
Organizacje niedochodowe non – profit podobnie jak inne grupy podmiotów gospodarczych można scharakteryzować za pomocą pewnych cech. Poglądy różnych autorów prac naukowych na temat cech charakteryzujących organizacje niedochodowe non – profit są zróżnicowane. Użyteczny przegląd cech organizacji non – profit prezentuje E.Bogacz – Wojtanowska19. Syntetyczną formę tego przeglądu przedstawiono w tabeli 1.
15 Tamże, s. 26
16 Zob. Domański J.: Zarządzanie..., dz. cyt., s. 29
17 Wołosz J.: Organizacja..., dz. cyt., s.25
18 Zob. Wołosz J.: Organizacja..., dz. cyt., s. 25
19 Bogacz – Wojtanowska E.: Zarządzanie..., dz. cyt., s. 23-25
Tabela 1. Cechy organizacji non – profit
Autor Cechy
S.B. Osborn (1998) • Struktura formalna
• Istnienie poza kontrolą państwa
• Kierowane przez ciało zarządzające, którego skład jest decyzją wyłącznie organizacji
• Dysponują wyróżniającym je wzorem zarządzania finansowego dostępnymi środkami – nieredystrybuują nadwyżek, lecz reinwestują je w świadczone usługi
L.M. Salamon i H.K. Anheier (1999)
• Mają formalne struktury i byt prawny
• Niezależne od państwa
• Mają nie zarobkowy charakter
• Cechują się samorządnością – same sprawują kontrolę nad własną działalnością
• Przynależność do nich nie jest obowiązkowa M. Stewart – Weeks (2000) • Są działającym “kapitałem społecznym”
• Są praktycznymi organizacjami, które działają w realnym świecie
• Są organizacjami, które odzwierciedlają połączenie wolności i autonomii ze społeczną jednością
• Są organizacjami tworzącymi się i działającymi oddolnie, mającymi legitymację od klientów i odbiorców swoich usług
• Są sposobem wypracowania „wspólnego dobra”, które wymaga wspólnego działania, umożliwiają również pozyskiwanie pewnej przestrzeni społecznej, której nie zawłaszcza państwo
M. Allison i J. Kyle (2001) • Pasja dla misji
• Atmosfera niedoboru
• Przychylność na rzecz nieformalnych struktur organizacyjnych, partycypacji i konsensusu
• Główne kierunki skupienia działalności to misja i finanse
• Trudności w pomiarze wyników ze względu na brak
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bogacz – Wojtanowska E.: Zarządzanie..., dz. cyt., s. 23-25
Biblioteki jako organizacje non – profit posiadają następujące cechy specyficzne dla tego typu organizacji:
• wyróżniający wzór zarządzania finansami, polegający na reinwestycji uzyskanych środków finansowych w świadczone usługi,
• trwała forma organizacyjna,
• praktyczne organizacje działające w realnym świecie,
• strukturalna niezależność od władz publicznych,
• trudność w pomiarze wyników działalności z uwagi na niematerialny charakter usług,
• zróżnicowany stan potencjału społecznego zatrudnianych pracowników i kadry kierowniczej.
Biblioteki będąc usługowymi organizacjami non – profit szczególną uwagę powinny poświęcać zatrudnianym pracownikom. P.Sadler pisze, że
„Sukces w zarządzaniu działaniami usługowymi polega w dużej mierze na osiąganiu właściwej równowagi pomiędzy wydajnością i kontrolą kosztów – z jednej strony a dystrybucją wysokiej jakości usługi, której spodziewa się klient – z drugiej”20. Od posiadanych przez personel cech i właściwości, jeszcze bardziej niż ma to miejsce w organizacjach komercyjnych, zależy końcowy efekt działań organizacji usługowej jaką jest biblioteka. W dbającej o wysoki poziom zarządzania usługami, organizacji spotykana jest najczęściej postawa pracowników, którą można zdefiniować w następujący sposób: „Jestem tu po to aby świadczyć usługi i właśnie to jest źródłem naszej satysfakcji z pracy”21
20 Sadler P.: Zarządzanie w społeczeństwie postindustrialnym. Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu. Kraków 1997, s. 107
. Wypracowanie takiej postawy wymaga od biblioteki dokładnej znajomości specyfiki potencjału społecznego oraz problematyki zarządzania tym potencjałem a zwłaszcza zagadnienia dotyczącego rozwoju potencjału społecznego. Świadczenie
21Tamże, s. 113
wysokiej jakości usług dyktuje potrzebę znajomości potrzeb i oczekiwań jakie klienci łączą z konkretną usługą. Na pracowników świadczących usługi nakłada natomiast obowiązek posiadania szerokiego zakresu wiedzy i umiejętności. Wynika stąd konieczność nieustannego rozwoju potencjału społecznego. Jak pisze P.Sadler „Kolejnym istotnym składnikiem dystrybucji usług jest, ma się rozumieć, nauka i kształcenie”22. Najlepsze organizacje usługowe posiadają nawet własne ośrodki szkolenia pracowników. Nie wszystkie instytucje posiadają warunki do utworzenia takiego ośrodka lecz niemal każda może strategicznie traktować swój potencjał społeczny a zwłaszcza jego rozwój. W dalszej części niniejszej pracy szczegółowo przedstawiona zostanie problematyka potencjału społecznego bibliotek oraz zagadnienie zarządzania tym potencjałem a przede wszystkim niezwykle istotny dla prawidłowego funkcjonowania biblioteki jego rozwój.
22Tamże, s. 114