Osobliwości potencjału społecznego biblioteki

Potencjał społeczny każdej organizacji jest zbiorem różnorodnych cech i właściwości personelu, wśród których wskazać można elementy powszechnie wykorzystywane na rozległym gruncie organizacyjnym oraz pewną mniej lub bardziej liczną grupę elementów osobliwych. Pozostający w dyspozycji bibliotek, potencjał społeczny także oprócz cech i właściwości, znajdujących zastosowanie również w procesie pracy realizowanym w wielu innych, nie tylko niedochodowych organizacjach, kreują elementy charakterystyczne dla bibliotekarskiej rzeczywistości.

Urzeczywistnienie różnych procesów pracy w bibliotece, wśród których należy wymienić: gromadzenie zbiorów, przechowywanie zbiorów, tworzenie baz danych, udostępnianie i informowanie oraz procesy administracyjno-techniczne dyktują potrzebę posiadania przez personel pewnych specyficznie bibliotecznych cech i właściwości, będących osobliwością potencjału społecznego każdej biblioteki. Zasadne jest zatem przybliżenie tych osobliwych elementów potencjału społecznego bibliotek.

W Słowniku języka polskiego pod pojęciem osobliwość możemy przeczytać, że jest to 1) coś, osobliwego, rzecz osobliwa, rzadka, szczególna, niezwykła, zadziwiająca; dziw, fenomen 2) osobliwy charakter czegoś, niezwykłość, oryginalność¹. Termin osobliwy wytłumaczony jest natomiast jako zwracający uwagę, nie taki jak inni, szczególny, wyjątkowy, nadzwyczajny, niezwykły, zadziwiający; dziwaczny²

Wśród ogółu cech i właściwości, tworzących potencjał społeczny biblioteki osobliwy charakter mają niektóre zakresy wiedzy i umiejętności

.

1 Słownik języka polskiego. T.2. PWN, Warszawa 1998, s. 531

2 Tamże, s. 531

pracowników. Wiedza i umiejętności to elementy potencjału społecznego personelu, przydatne są do realizacji konkretnych zadań tylko w wybranych organizacjach. Pozostałe natomiast cechy i właściwości, kształtujące potencjał społeczny biblioteki, takie jak: poziom umysłowy, cechy osobowościowe, motywacja, poziom kulturalny, poziom moralny oraz stan psychofizyczny stanowią rejestr elementów powszechnie wykorzystywanych w procesie pracy na gruncie organizacyjnym.

Poszczególne zakresy wiedzy i umiejętności, będące osobliwością potencjału społecznego biblioteki zostaną poniżej scharakteryzowane.

Jednym z osobliwych obszarów wiedzy i umiejętności, uczestniczącym w tworzeniu potencjału społecznego biblioteki jest wiedza i umiejętności bibliotekarskie, obejmujące: teoretyczną znajomość

- zasad gromadzenia i uzupełniania zbiorów - zasad tworzenia tradycyjnych baz danych - przepisów dotyczących rejestracji zbiorów - rodzajów oraz jednostek ewidencji zbiorów - warunków przechowywania i ochrony zbiorów - zasad i norm opisu zbiorów

- rodzajów katalogowania zbiorów - systemów klasyfikowania zbiorów - zasad udostępniania zbiorów - form wypożyczania zbiorów - zasad organizacji pracy czytelni³

oraz praktyczną umiejętność zastosowania tej wiedzy teoretycznej w codziennej praktyce bibliotekarskiej.

3 Szerzej zob. Bibliotekarstwo... , dz. cyt., s. 47-178

Przedstawiony powyżej zakres wiedzy i umiejętności jest w bibliotekach tradycyjnych, do których wciąż należy niemal ogół bibliotek publicznych, podstawowym zasobem, wykorzystywanej wiedzy teoretycznej oraz praktycznej. Znajomością tej osobliwej wiedzy i umiejętnością jej zastosowania w realizowanym na gruncie bibliotekarskim procesie pracy zobligowani są bibliotekarze, stanowiący zdecydowaną większość a w przypadku bibliotek kilkuosobowych i jednoosobowych ogół personelu bibliotecznego. Tworzące osobliwości potencjału społecznego bibliotek wiedza i umiejętności bibliotekarskie to zawodowa wiedza i umiejętności bibliotekarzy, wyróżniające ich spośród pracowników wszystkich pozostałych grup zawodowych występujących zarówno wewnątrz bibliotek jak również poza ich granicami. Posiadany przez poszczególnych bibliotekarzy zasób wiedzy i umiejętności bibliotekarskich, będących osobliwością potencjału społecznego bibliotek, obok edukacji formalnej w decydującej mierze zależy od rozwoju potencjału społecznego. Realizowany w bibliotekach rozwój potencjału społecznego umożliwia bibliotekarzom aktualizowanie tej wiedzy i umiejętności, konieczne z powodu zmian zachodzących w bibliotekach oraz ich otoczeniu.

Innym rozległym obszarem wiedzy i umiejętności, będącym osobliwością potencjału społecznego biblioteki są wiedza oraz umiejętności specjalistyczne, zaadaptowane do bibliotekarskiej rzeczywistości, determinujące zdolność do realizacji różnych procesów pracy w bibliotece nie tylko bibliotekarzy lecz także pracowników wykonujący na gruncie bibliotekarskim inne zawody takie chociażby jak informatyk, księgowy. Potrzebę dysponowania przez personel biblioteczny wiedzą oraz umiejętnościami specjalistycznymi dyktuje przede wszystkim wykorzystywanie w bibliotekach licznych zasad, metod oraz technik

badawczych, pochodzących z humanistycznych, przyrodniczych, ścisłych, technicznych oraz ekonomicznych dyscyplin naukowych. Jak słusznie zauważa J.Wojciechowski, „nie można kierować bibliotekami ani realizować bibliotecznych zadań, poza regułami gospodarki finansowej albo poza wytycznymi prawa”⁴. Niezbędne zatem było przeszczepienie na grunt bibliotekarski fragmentów wiedzy i umiejętności, pochodzących z różnych dyscyplin naukowych i specjalności praktycznych, niekoniecznie spokrewnionych z bibliotekarstwem. J.Ratajewski, analizując powiązania bibliotekoznawstwa jako nauki z innymi naukami, stwierdził, że można wymienić co najmniej 40 dyscyplin naukowych, z których na grunt bibliotekarski zaczerpnięte zostały pewne elementy wiedzy i umiejętności⁵

Spośród wszystkich osobliwych obszarów specjalistycznej wiedzy i umiejętności, których znajomość powinna cechować personel biblioteczny największe znaczenie dla funkcjonowania bibliotek ma obecnie wiedza i umiejętności z zakresu zarządzania bibliotekami. Zarządzanie bibliotekami decyduje współcześnie o istnieniu oraz rozwoju bibliotek.

Termin zarządzanie bibliotekami podobnie jak jego podstawy człon, czyli . Przyczyną rozszerzenia obszaru wiedzy i umiejętności, tworzących potencjał społeczny bibliotek o elementy wiedzy i umiejętności specjalistycznych jest również uczestnictwo bibliotek w mediacji pomiędzy wytworami komunikacji publicznej a społeczeństwem, która obliguje zwłaszcza pracowników zatrudnionych na stanowiskach usługowych do posiadania obszernego zasobu fragmentarycznej wiedzy z różnych dyscyplin naukowych. Niektóre obszary specjalistycznej wiedzy i umiejętności, wykorzystywanych w praktyce bibliotekarskiej wymagały jednak wcześniejszej modyfikacji adekwatnie do potrzeb bibliotek i na skutek tego działania uzyskały osobliwy charakter.

4 Wojciechowski J.: Idee i rzeczywistość: bibliotekarstwo progmatyczne. Wydawnictwo SBP, Warszawa 2002, s.59

5 Ratajewski J.: Wprowadzenie..., dz. cyt., s.194

zarządzanie można różnie interpretować. W niniejszej pracy pod pojęciem zarządzania bibliotekami należy rozumieć układ działań regulujących funkcjonowanie danej biblioteki zgodnie z wyznaczonymi celami⁶

- planowanie, związane z wypracowaniem strategii biblioteki;

. Działaniami tymi, funkcjami zarządzania są następujące czynności:

- organizowanie, polegające na koordynowaniu wszystkich zasobów bibliotecznych, od którego zależy efektywność realizacji celów biblioteki;

- przewodzenie, określające sposób kierowania podwładnymi ukierunkowany na realizację wyznaczonych celów biblioteki;

- kontrolowanie, oznaczające dążenie kadry kierowniczej do zapewnienia bibliotece osiągnięcia zamierzonych celów poprzez sprawowanie nadzoru nad realizacja wdrożonej w bibliotece strategii działania.

Urzeczywistnienie w bibliotece wymienionych funkcji zarządzania obok wiedzy na temat wspólnych dla wszystkich organizacji prawidłowości z zakresu zarządzania, która zdaniem J.Wojciechowskiego nie powinna być skromniejsza od podobnej wiedzy innych specjalistów⁷

6 Na podstawie definicji w: Penc J.: Leksykon..., dz. cyt., s.506

, obliguje pracowników bibliotek również do posiadanie wiedzy i umiejętności zaadaptowanych do potrzeb bibliotek. Biblioteki mają własną odrębną specyfikę i zarządzanie nimi ma charakter osobliwy a czasami uznawane jest nawet za trudniejsze niż pozostałymi organizacjami.

Specjalistyczną wiedzę i umiejętności z zakresu zarządzania bibliotekami powinni posiadać pracownicy wszystkich bibliotek, zarówno wieloosbowych jak również jednoosobowych, wśród których biblioteki publiczne stanowią najliczniejszą grupę. „Każdy bowiem komu powierza się pieczę nad działem, oddziałem, sekcją, filią ma do wykonania wiele

7 Zob. Wojciechowski J.: Organizacja..., dz. cyt., s.22

zadań administracyjnych, organizacyjnych, regulacyjnych i porządkowych, nawet jeśli jest tam pracownikiem jedynym”⁸

Zaadaptowane dotychczas do bibliotekarskiej rzeczywistości elementy wiedzy i umiejętności z zakresu zarządzania stanowią zasobny zbiór, ulegający sukcesywnemu rozszerzaniu poprzez nieustanne przeszczepienie do bibliotek kolejnych fragmentów wiedzy i umiejętności, wykorzystywanych podczas realizacji procesu zarządzania w różnych typach organizacji. Szczegółowa konkretyzacja oraz jednoznaczne zidentyfikowanie granic tego obszaru wiedzy i umiejętności należy więc do zadań o bardzo dużym stopniu trudności a wręcz nawet niemożliwych.

Można jedynie przybliżyć treść tej wiedzy i umiejętności. Obszar osobliwej wiedzy i umiejętności, zaadaptowanych z dyscypliny naukowej jaką jest zarządzanie na grunt bibliotekarski, będzie obejmował elementy wiedzy i umiejętności, niezbędne do urzeczywistnienia procesu zarządzania w bibliotece. W obszarze tym mieścić się będą wiedza i umiejętności potrzebne do zarządzania całokształtem działań biblioteki, tj. zarządzania zbiorami i usługami, zarządzania finansami, zarządzania potencjałem społecznym oraz zarządzania marketingiem. Ogół wiadomości koniecznych do realizacji w bibliotekach poszczególnych funkcji zarządzania, zatrudniani w nich pracownicy mogą posiąść w procesie rozwoju potencjału społecznego.

. Rozmiary biblioteki determinują jedynie zasób tej wiedzy i umiejętności, którym musi dysponować zatrudniony w niej personel. Obszernym zasobem wiedzy i umiejętności z zakresu zarządzania bibliotekami powinni wykazywać się szczególnie pracownicy zatrudnieni w dużych bibliotekach. Profesjonalne zarządzanie nimi przynosi bowiem satysfakcjonujące efekty a wszelkie niepowodzenia w tej dziedzinie są bardzo dotkliwie odczuwane.

8 Tamże, s.22

Oprócz wiedzy i umiejętności z zakresu zarządzania bibliotekami, obszarem osobliwej wiedzy specjalistycznej posiadającym obecnie dla funkcjonowania bibliotek również szczególne znaczenie jest wiedza i umiejętności z zakresu specyficznie bibliotecznej technologii informacyjnej. Ranga specjalistycznej wiedzy i umiejętności z zakresu technologii informacyjnej, jak podaje literatura bibliotekarska plasuje się aktualnie na podobnej pozycji jak znajomość technik i procedur bibliotecznych i wykazuje tendencję wzrostową, czym zaniepokojeni są niektórzy badacze. J.Wojciechowski pisze, że pojawia się nowy fetysz, który trzeba koniecznie odrzucić, przywracając umiejętnościom technicznym i wiedzy technologicznej odpowiednie miejsce w obszarze kompetencji profesjonalnych⁹. Wzrost znaczenia wiedzy i umiejętności z zakresu technologii informacyjnej na gruncie bibliotekarskim jest konsekwencją zmian jakie w organizacji pracy bibliotek spowodowały automatyzacja i komputeryzacja. W ostatnim ćwierćwieczu XX wieku procesy automatyzacji i komputeryzacji zrewolucjonizowały świat bibliotek¹⁰. „Staliśmy się świadkami uzależnienia bibliotek (w pozytywnym znaczeniu tego słowa) od szeroko rozumianej informatyki”¹¹

9 Zob. Wojciechowski J.: Bibliotekarstwo: zawód czy zatrudnienie [w:] Zawód bibliotekarza dziś i jutro.

Materiały z ogólnopolskiej konferencji. Nałęczów, 18-20 Wrzesień. Wydawnictwo SBP, Warszawa 2003, s. 35

. Równocześnie z automatyzacją i komputeryzacją do bibliotek wkroczyła wiedza i umiejętności z zakresu wysoce zautomatyzowanej technologii nie

10 Szerzej na temat automatyzacji i komputeryzacji bibliotek publicznych można przeczytać w pracy:

Automatyzacja bibliotek publicznych. Materiały z ogólnopolskiej konferencji „Automatyzacja bibliotek publicznych”. Warszawa, 24-26 listopada 2004. Red. tomu E.Górska. Wydawnictwo SBP, Warszawa 2005; Automatyzacja bibliotek publicznych: praktyczne aspekty. Materiały z II Ogólnopolskiej Konferencji. Białystok 26-28 październik 1993. Red. J.Nowicki. Wydawnictwo SBP, Warszawa 1993;

Komputeryzacja bibliotek publicznych. Materiały z III Ogólnopolskiej Konferencji nt. „Komputeryzacja bibliotek publicznych – stan i zamierzenia”. Supraśl k. Białegostoku, 3-5 czerwca 1996. Red. tomu J.Wołosz. Wydawnictwo SBP, Warszawa 1996; Komputeryzacja i informacja elektroniczna w bibliotekach publicznych. Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji „Automatyzacja bibliotek publicznych”. Miedzeszyn, 20-22 listopada 2002. Red. tomu E.Górska. Wydawnictwo SBP, Warszawa 2003

11 Rożniakowska M., Margas M.: „„eBiPol” - Biblioteka Cyfrowa Politechniki Łódzkiej na tle innych inicjatyw bibliotek cyfrowych w kraju od strony technicznej, formalnej i projektowej”. Elektroniczny

Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy. Tryb dostępu:

http://www.ebib.info/2006/74/rozniakowska_margas.php. Stan z dnia: 18.05.2006

tylko powszechnie wykorzystywane na gruncie organizacyjnym lecz przede wszystkim zaadaptowane do warunków panujących w poszczególnych bibliotekach. Specyficznie biblioteczna wiedza i umiejętności z zakresu technologii informacyjnej umożliwia pracownikom biblioteki obsługiwanie bibliotekarskich urządzeń elektronicznych oraz bibliotecznych programów informatycznych. Obszar osobliwej wiedzy i umiejętności z zakresu technologii informacyjnej, obowiązujący personel biblioteczny w poszczególnych bibliotekach jest zróżnicowany. Zależy od stopnia oraz zasięgu automatyzacji i komputeryzacji konkretnej biblioteki.

Pracownicy bibliotek XXI wieku mogą spodziewać się jednak powszechnego zastosowania elektroniki w każdym miejscu w bibliotece oraz potrzeby nieustannego zwiększania zasobu posiadanej wiedzy i umiejętności z zakresu technologii informacyjnej, zarówno tej mającej zastosowanie w wielu organizacjach jak również tej, która wykazuje osobliwy charakter. Z praktycznego punktu widzenia oznacza to konieczność uczestnictwa w różnych szkoleniach technicznych oraz informatycznych realizowanych w ramach rozwoju potencjału społecznego, zarówno wewnątrz jak również poza biblioteką.

Znamiona osobliwości spośród cech i właściwości, kształtujących potencjał społeczny biblioteki mają również wiedza i umiejętności z zakresu komunikacji. Chociaż tworzą one potencjał społeczny wszystkich pracowników i jednocześnie wszystkich organizacji, nie tylko usługowych do jakich zaliczane są biblioteki to na gruncie bibliotekarskim zwracają szczególną uwagę. Biblioteki, jak słusznie zauważa J.Wojciechowski są i będą potrzebne po to, żeby umożliwiać, urealniać oraz usprawniać społeczne procesy komunikowania¹²

12 Zob. Wojciechowski J.: Praca z użytkownikiem w bibliotece. Wydawnictwo SBP, Warszawa 2000, s.12

. Pracownicy bibliotek a zwłaszcza

personel usługowy, mający bezpośredni kontakt z użytkownikiem musi zatem dysponować obszerną wiedzą i umiejętnościami z zakresu komunikacji, interpretowanej jako dwukierunkowy proces transmitowania (przesyłania) zakodowanych informacji (→ kodowanie)od nadawcy (nadawanie) do odbiorcy, w czasie którego ulegają oni wzajemnym wpływom¹³. Zatrudniony w bibliotece personel musi posiadać wiedzę o środkach przekazu informacji oraz formach komunikacji¹⁴. Na podstawie doświadczeń użytkowników zdobytych podczas korzystania z usług bibliotecznych i prezentowanych w literaturze przedmiotu można stwierdzić, że zakres teoretycznej jak również praktycznej wiedzy o komunikacji wielu pracowników bibliotek a szczególnie zatrudnionych na stanowiskach usługowych nie jest ich mocna stroną i wskazuje na obiektywną potrzebę udoskonalenia bądź rozszerzenia. W opinii znacznej wciąż grupy użytkowników pracownicy bibliotek realizujący procesy udostępniania i informowania to osoby małomówne, siedzące przy biurku coś tam notujące, mogące jedynie udzielić informacji gdzie znajduje się katalog lub czy książka jest dostępna, czy też nie¹⁵. Wizerunek zewnętrzny personelu usługowego biblioteki, tkwiący w świadomości użytkowników także bardzo często pozostawia wiele do życzenia. Zdaniem jednak P.Marcinkowskiego wizerunek mrukliwego bibliotekarza w kufajce zaczyna znikać na rzecz uśmiechniętego w białej koszuli i pod krawatem ponieważ pracownicy oddziałów obsługi czytelnika zaczynają zgłębiać tajemnice komunikacji werbalnej i niewerbalnej¹⁶

13 Słownik zarządzania..., dz. cyt., s. 63

. Wiedzę o komunikacji werbalnej i niewerbalnej, będącej podstawowymi formami przekazu informacji powinni jednak posiadać nie tylko pracownicy, realizujący

14 Szerzej środki i sposoby przekazu zostały przedstawione w dalszej części niniejszej pracy.

15 Drogosz J.: Obsługa klienta w bibliotece. Co bibliotekarz powinien wiedzieć? Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy. Tryb dostępu: http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/drogosz.php. Stan z dnia: 18.05.2006

16 Zob. Marcinkowski P.: Czy bibliotekarz zna język czytelnika? Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy. Tryb dostępu: http://ebib.oss.wroc.pl/2005/65/marcinkowski.php. Stan z dnia: 18.05.2006

procesy udostępniania i informowania lecz także wszyscy zatrudnieni na pozostałych stanowiskach w bibliotece. Komunikacja wśród personelu bibliotecznego jest warunkiem funkcjonowania i rozwoju środowiska społecznego biblioteki. Istnieje zatem obiektywna konieczność posiadania wiedzy o formach i środkach komunikacji przez wszystkich zatrudnionych w bibliotece pracowników. Kontakty wewnętrzne w bibliotece, jak słusznie zauważa M.Kisilowska są ponadto elementem komunikacji zewnętrznej z użytkownikami.

Obok znajomości form i środków komunikacji personel biblioteczny musi dysponować umiejętnościami nawiązywania i podtrzymywania kontaktów, określanymi w literaturze przedmiotu mianem umiejętności komunikacyjnych. Biblioteki ze względu na charakter świadczonych usług oraz sferę intelektu, której dotyczą szczególnie odpowiedzialne są za krzewienie wysokich standardów w kontaktach z ludźmi. Kontakty biblioteki z użytkownikami nie mogą odbywać się jedynie za pośrednictwem katalogu, jak postulował przed laty S.Dunin-Borkowski, kartotek bądź komputera a nawet przez książkę lub czasopismo¹⁷

17 Zob. Ratajewski J.: Wprowadzenie..., dz. cyt., s. 35

. Zatrudnieni w bibliotece pracownicy muszą władać umiejętnościami nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z użytkownikami, przedstawicielami władz lokalnych, sponsorami, dyrektorami innych placówek kulturalno – oświatowych a także ze współpracownikami, przełożonymi oraz podwładnymi. Kontaktowość jest najprawdopodobniej cechą wrodzoną lecz umiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktów można nabyć a także doskonalić w procesie rozwoju potencjału społecznego poprzez uczestnictwo w szkoleniach umiejętności interpersonalnych, którym obecnie w literaturze bibliotekarskiej poświęca się sporo uwagi. Umiejętności nawiązywania i podtrzymywania kontaktów podobnie jak znajomość form i środków komunikacji, posiadają szczególne

znaczenie w przypadku pracowników zatrudnionym na stanowiskach bibliotekarskich i mających bezpośredni kontakt z użytkownikiem.

Stanowią nieodłączny element profilu osobowego idealnego kandydata do pracy w zawodzie bibliotekarza. Nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów z użytkownikiem to umiejętność niezbędna do wzbudzania w nim sympatii i zaufania, którymi początkowo darzony jest tylko konkretny pracownik a w konsekwencji cała biblioteka. Odczuwane przez użytkowników podczas korzystania z usług bibliotecznych, zadowolenie w dłuższym okresie czasu skutkuje wytworzeniem się lojalności użytkownika do biblioteki. Posiadanie lojalnych użytkowników powinno być niewątpliwie marzeniem każdej biblioteki gdyż to właśnie od nich w dużej mierze zależeć będzie decyzja o jej likwidacji. Jednocześnie personel biblioteczny, mający bezpośredni kontakt z obsługiwaną publicznością musi być świadomy, że każdy błąd w kontakcie odbierany jest bardzo emocjonalnie i może zniszczyć zaufanie jakim obdarzył bibliotekę.

W obszarze umiejętności nawiązywania i podtrzymywania kontaktów decydujących o zdolności poszczególnych pracowników biblioteki do realizacji zadań i obowiązków na zajmowanym stanowisku pracy występują zarówno oralne (ustne) jak również pisemne umiejętności przekazu informacji. Te drugie niezbędne są zwłaszcza w procesie komunikacji z wszelkimi organizacjami z którymi kontakty są konieczne lub pożądane dla właściwego funkcjonowania biblioteki. Komunikacja pisemna z tymi instytucjami obliguje pracowników bibliotek do opanowania umiejętności redagowania różnych pism urzędowych.

Szukając źródeł finansowania personel biblioteczny musi nauczyć się formułować wniosek o przyznanie grantu lub dotacji.

Dopełnieniem wiedzy i umiejętności z zakresu komunikacji interpersonalnej jakie powinni posiadać pracownicy biblioteki jest

znajomość barier komunikacyjnych¹⁸

Każda biblioteka powinna stworzyć pracownikom możliwość pozyskania oraz udoskonalenia wiedzy i umiejętności z zakresu komunikacji. Instrumentem jaki może w tym celu wykorzystać są szkolenia, realizowane w ramach rozwoju potencjału społecznego biblioteki.

. Wiedza o barierach w komunikowaniu pozwala na ich zniwelowanie w procesie komunikacji, sprzyjające poprawie skuteczności komunikowania.

Reasumując powyższe rozważania można stwierdzić, że osobliwości potencjału społecznego biblioteki wyróżniają go spośród wszystkich zbiorów cech i właściwości, tworzących potencjał społeczny pozostałych organizacji. Zdecydowana większość tych osobliwości to najważniejsze atrybuty personelu bibliotecznego, decydujące o aktualnej oraz przyszłej zdolności do osiągnięcia wyznaczonych celów biblioteki. W procesie rozwoju potencjału społecznego biblioteki powinny zatem poświęcać szczególną uwagę doskonaleniu oraz rozwijaniu tych cech i właściwości.

18 Szerzej bariery w komunikacji zostały przedstawione w dalszej części niniejszej pracy.

2.3. Potencjał społeczny jako strategiczny zasób