Zmiany we współczesnej polszczyźnie
Przemiany polityczno-ekonomiczne jakie następują w Polsce po 1989 roku, postępujący proces globalizacji, gwałtowny rozwój mediów masowych, Internetu, technologii komunikacyjnych, a przede wszystkim amerykanizacja kultury znalazły swoje odbicie w zmianach w kulturze komunikowania. Zalew amerykańskiej kultury popularnej, zwany macdonaldyzacją, ma ogromny wpływ na współczesną polszczy-znę, między innymi na etykietę i zwyczaje językowe, słownictwo i stylistykę wypowie-dzi. Język pokolenia dziadków i rodziców różni się do tego stopnia od języka dzieci i wnuków, że zostaje osłabiona skuteczność komunikowania między pokoleniami.
Wyznawcy Mcświata swój swobodny stosunek do norm i barier przenoszą również do języka. Rozpadają się mozolnie ustalane kryteria poprawności językowej, zacie-ra się różnica pomiędzy wysoką a niską odmianą języka, do polszczyzny oficjalnej przedostają się wyrażenia potoczne, środowiskowe, specjalistyczne. Prasa, radio i telewizja, jeszcze do niedawna dbające o poprawność i staranność wypowiedzi, będące „strażnikami” językowej normy, przyczyniają się do upotocznienia, a nawet wulgaryzacji języka. Powoduje to dezorientację społeczeństwa co do istnienia granic lub w ogóle istnienia normy językowej. Język niejednokrotnie traktuje się tylko jako płaszczyznę porozumiewania się. Wystarczy aby był skuteczny. Jego wartości este-tyczne i eeste-tyczne schodzą na drugi plan. Pod pretekstem odświeżania staromodnego języka ojców i dziadków media posługują się przekraczającym granice dobrego smaku językiem celebrytów.
Zmiany w polskiej etykiecie językowej
Etykieta (czyli grzeczność językowa) to zbiór przyjętych w danej społeczności wzorów językowych zachowań grzecznościowych, zwyczajowo przyporządkowa-nych określonym sytuacjom pragmatycznym, takim jak: spotkanie znajomej osoby, wyświadczenie przez kogoś przysługi, sprawienie komuś przykrości czy odniesienie przez kogoś sukcesu.
M. Marcjanik, Grzeczność w komunikacji językowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 12.
A
ARTYKUŁYW skład etykiety językowej wchodzą środki służące wyrażaniu grzeczności wraz z zasadami i uwarunkowaniami ich stosowania. Jej przestrzeganie świadczy o do-brym wychowaniu, wspiera skuteczność porozumiewania się i sprzyja sukcesowi komunikacyjnemu. Model grzeczności wypełniają obligatoryjne formuły powitalne i pożegnalne, zwroty adresatywne (np. Szanowna Pani), określenia honoratywne (tytuły, nazwy stanowisk).
Polska grzeczność językowa zawsze była hierarchiczna. W ostatnim czasie obserwujemy jej demokratyzację oraz upraszczanie ceremoniału komunikacyjnego.
Spontanicznie przejmowane są wzorce i obyczaje językowe obce nam kulturowo.
Nie ma dbałości o ich harmonijne włączanie do polskiej tradycji. Propagowana moda na „luz” nie omija komunikacji językowej, a rozpowszechnianie się na masową skalę potocznej polszczyzny powoduje osłabianie tradycyjnej etykiety grzecznościowej.
Sprzyja temu również postępująca „komputeryzacja” relacji między członkami wspól-noty językowej. Obserwujemy egalitaryzm polegający na przekonaniu, że wszyscy w grzecznościowych prawach i obowiązkach jesteśmy równi. Powszechne jest „tyka-nie” (fraternizacja), zwłaszcza w mediach, skracanie dystansu, na przykład poprzez zwracanie się do osób znacznie starszych po imieniu oraz skracanie formy (np. panie profesorze na profesorze). Częste są również eufemizmy-wyrażenia bardziej oględne, ze względów przyzwoitości użyte zamiast dosadnego (nie fantazjuj zamiast nie kłam, urodzony w niedzielę zamiast leniwy) lub nieprzyzwoitego (kurcze, kurde zamiast kur-wa). Obserwujemy również zjawisko nonszalancji językowej. Nonszalancja językowa to takie zachowanie werbalne lub niewerbalne, które zasadniczo nie jest złamaniem którejś z podstawowych norm polskiej grzeczności, lecz przez adresata odbierane jest jako niedostatecznie stosowne bądź niewystarczająco uprzejme w danej sytuacji mówienia2. do takich zachowań należy zwracanie się młodego pracownika firmy do klienta z użyciem form adresowanych typu pani Beato, panie Krzysztofie lub do zbiorowego odbiorcy za pomocą zaimka osobowego wy: wasze pytania zamiast Państwa pytania, podajcie swój adres zamiast proszę o podanie adresu.
Polska etykieta językowa, stosowana w relacjach ekspedient-klient, usługodawca-usługobiorca, urzędnik-petent, ulega po roku 1989 głębokiej przemianie. Sprowadza się ona do przedmiotowego, instrumentalnego traktowania klienta. Zachowania grzecznościowe personelu wobec klienta są często nachalne, służalcze, uniżone.
Niespełnienie przez klienta oczekiwań natychmiast powoduje ochłodzenie stosunków, a nawet natychmiastowe zaprzestanie kontaktu.
Istnieje dość powszechne przekonanie, że neutralizacja dystansu pomiędzy partnerami komunikacji oraz czynienie kontaktu mniej oficjalnym sprzyja sukcesowi komunikacyjnemu. W praktyce okazuje się, że nie zwracanie uwagi na odmienność
2 Retoryka codzienności. Zwyczaje językowe współczesnych Polaków. Pod red. Prof. Małgorzaty Marcjanik. Warszawa: TRIO, 2006, s. 230.
ról społecznych jakie pełnią współrozmówcy nie tylko takiemu sukcesowi nie służy, ale powoduje duży dyskomfort i osłabia skuteczność komunikowania.
Grzeczność w komunikowaniu interpersonalnym
Komunikowanie interpersonalne zachodzi, gdy jego uczestnicy są twarzą w twarz i mają możliwość obserwowania zachowania, mimiki, gestów, postawy i ruchów ciała partnera. Mogą też bezpośrednio reagować na wypowiedź nadawcy i wpływać na przebieg komunikacji.
Poprawne gramatycznie i słownikowo użycie języka świadczy o kompetencji językowej uczestnika komunikacji. Umiejętność stosownego użycia języka w każdej sytuacji komunikacyjnej to kompetencja komunikacyjna, nazywana również kompe-tencją kulturową.
Umiejętność komunikowania należy do najważniejszych kompetencji za-wodowych bibliotekarzy3. W komunikowaniu interpersonalnym obowiązują zasady tradycyjnej polskiej grzeczności, o których stosowaniu bibliotekarz nie powinien zapominać wbrew panującym modom. Są to:
A. Zasada symetryczności zachowań grzecznościowych.
B. Zasada solidarności z partnerem.
C. Zasada bycia podwładnym:
a. zasada umniejszania własnej wartości, b. zasada pomniejszania własnych zasług, c. zasada wyolbrzymiania własnej winy,
d. zasada bagatelizowania przewinień partnera4.
W sytuacji oficjalnej, a w takiej niewątpliwie zachodzi interakcja bibliotekarz-użytkow-nik, obowiązują stosowne formy powitania i pożegnania oraz formy adresatywne:
Dzień dobry; Dzień dobry Pani (Panu; Państwu); Dzień dobry Pani Profesor (Panie Profesorze); analogicznie przy pożegnaniach: Do widzenia; Do widzenia Pani (Panu; Państwu); Do widzenia Pani Profesor (Panie Profesorze). Poprawne są również formy: Witam; Witam Panią (Pana, Państwa ). Formy Witam Panią Profesor (Pana Profesora) nie powinna używać osoba niższa rangą.
Popularny zwrot Życzę miłego dnia! (Miłego dnia!) jest akceptowalny na gruncie prywatnym, ale razi w relacjach nauczyciel-uczeń, wykładowca-student, bibliotekarz-czytelnik.
Najbardziej neutralną i uniwersalną formą adresatywną są: w których przyjęte jest proszę Pani (proszę Pana, proszę Państwa). Są one jednak niewystarczające
3 Pisałam o tym w artykułach: Komunikowanie w bibliotece publicznej. „Bibliotekarz Zachodniopo-morski”; kwartalnik, 2003, nr 1 oraz Kompetencje komunikacyjne bibliotekarzy a bariery w komu-nikowaniu. „Bibliotekarz Zachodniopomorski”; 2003, nr 2–3.
4 M. Marcjanik..., s. 21.
A
ARTYKUŁYw środowiskach, używanie tytulatury profesjonalnej i funkcyjnej. Klientami bibliotek są również księża i siostry zakonne. Należy zwracać się do nich: proszę księdza, proszę siostry (siostro). Niestosowne jest zwracanie się per pan, pani. Nieładnie brzmi używanie przez bibliotekarzy przeniesionego z kultury anglo-saskiej zwrotu W czym mogę pomóc?. Lepiej zwrócić się do czytelnika za pomocą Czym mogę służyć?.
Grzeczność w komunikowaniu przez Internet
Najpopularniejszą formą wymiany informacji w Internecie jest list elektroniczny (e-mail). Jego prawzorem jest list tradycyjny, ale stosunek nadawcy i odbiorcy jest tu mniej oficjalny niż w listach tradycyjnych. Można zauważyć, że celowo unika się oficjalności zbliżając formę listu do bezpośredniej rozmowy, zaś potoczne powita-nia i pożegnapowita-nia służą zmniejszaniu dystansu między rozmówcami. Tymczasem znaczna część listów elektronicznych to korespondencja oficjalna. Tu również obo-wiązuje grzeczność językowa. Od użytkowników poczty elektronicznej wymaga się pewnych zachowań zwanych netykietą. Obowiązują tu podobne wzorce stylistyczne jak w korespondencji tradycyjnej. Ważną częścią e-maila jest nagłówek. Informacje w nim zawarte są odpowiednikiem napisu na kopercie i w nagłówku (stopce) listu tradycyjnego. Formę nagłówka do osoby adresata należy dobierać ze szczególną starannością. Gdy piszemy do osoby o wyższej randze pragmatycznej (w tym przed-stawiciela instytucji) najlepiej zastosować formę Szanowna Pani, Szanowny Panie, do grupy Szanowni Państwo. Jest to forma najbardziej elegancka, a zarazem neutralna.
Możemy ją uzupełnić o tytuł, stopień, stanowisko, funkcję adresata: Szanowny Panie Profesorze, Szanowna Pani Dyrektor (również gdy jest „tylko” zastępcą dyrektora), Szanowny Panie Wójcie, itp. Pisząc do osoby duchownej (np. księdza wikarego) właściwym zwrotem adresatywnym jest Wielebny Księże. do księdza proboszcza zaś zwracamy się używając Przewielebny Księże Proboszczu. Formy pożegnań również pozostają w ścisłym związku z relacją, w jakiej są nadawca z odbiorcą. Jeśli e-maila rozpoczynamy nagłówkiem wyrażającym dystans, np. Szanowny Panie, to stosow-ną formą zakończenia będą Z poważaniem, Z wyrazami szacunku, Łączę wyrazy szacunku. W listach oficjalnych nie stosujemy emotikonów (tzw. buziek, minek) ani akronimów. W innej korespondencji możemy ich używać tylko jeżeli jesteśmy pewni, że są czytelne dla adresata.
Bibliotekarz wobec zachodzących zmian
Zmiany w polszczyźnie nie omijają również bibliotekarzy. Jednakże pomimo panującej mody czy tendencji powinni oni pielęgnować polszczyznę staranną, zgodną z normami i tradycjami kultury rodzimej, umiejętnie przyswajając przekazy obce nam kulturowo. Bibliotekarze obok nauczycieli stanowią grupę, która zawsze świadomie i celowo posługiwała się językiem w różnych sytuacjach komunikacyj-nych i posiadała umiejętność poprawnego mówienia i pisania zgodnie z
obowią-zującymi normami językowymi. Bibliotekarze nie od dziś stoją na straży kultury języka i komunikacji. Potrafią również zmieniać styl wypowiedzi w zależności od sytuacji i potrzeb.
Kultywowanie poprawnej polszczyzny i jej popularyzacja nie przestaje być ich obowiązkiem i dziś, gdy zjawisko infantylizacji i wulgaryzacji języka rozszerza się również na sferę publiczną.
Bibliotekarze mają wiele możliwości popularyzacji poprawnej polszczyzny wśród swoich czytelników. Przede wszystkim w codziennej pracy z użytkownikiem, na stanowiskach w informatorium, w wypożyczalniach i czytelniach powinni dawać przykład wysokiej kultury języka i komunikacji. do działań przyczyniających się do propagowania pięknej polszczyzny należą: powszechnie znana kampania społecz-na „Cała Polska Czyta dzieciom” oraz „Ogólnopolski Tydzień Czytania dzieciom”, lekcje biblioteczne, konkursy wiedzy o języku polskim, głośne czytanie wybitnych dzieł literackich, spotkania z językoznawcami, twórcami słowników i podręczników poprawnej polszczyzny, spotkania z pisarzami, lokalne dyktanda.
Bibliotekarze pracują głównie wśród ludzi młodych, którzy nie zdążywszy utoż-samić się jeszcze z kulturą rodzimą ulegają obcym wzorom medialnym. Często są to dla nich jedyne propozycje kulturowe. dlatego tak ważne jest aby biblioteka była miejscem gdzie młody czytelnik spotka się z wysoką kulturą komunikacji, z językiem pozbawionym luzu, manipulacji, nowomowy, za to pięknym, eleganckim, starannym.
LiterAturA:
1. „Gość Niedzielny”. Tygodnik katolicki. Wydawnictwo Kurii Metropolitalnej w Katowicach. 2010 nr 2. Katowice, 2010. ISSN 0137-7604.
2. Grybosiowa A.: Dynamika zmian językowych o podłożu kulturowym u progu XXI wieku (na materiale polskim). [online]. [dostęp 2010-01-08]. dostępny w Internecie: <www.poradniajezykowa.us.edu.pl/artykuly/AG_dynamika.
3. Grzenia J.: Komunikacja językowa i Internecie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008.
4. Język trzeciego tysiąclecia III. Zbiór referatów z konferencji. Kraków 4–7 marca 2004. T. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny. Red.
tomu Grzegorz Szpila. Kraków, Tertium, 2005. ISBN 83-922234-03.
5. Marcjanik M.: Grzeczność w komunikacji językowej. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-14981-9.
6. Retoryka codzienności. Zwyczaje językowe współczesnych Polaków. Pod red. prof. Małgorzaty Marcjanik. Warszawa: TRIO, 2006.
A
ARTYKUŁY7. Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian. Red. Jan Mazur.
Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2000. ISBN 83-227-1617-6.
8. Wolańska E.: Szybko, mobilnie, skrótowo czyli właściwości komunikacyjne, tekstowe i stylistyczne krótkiej wiadomości tekstowej. Warszawa: dom Wydawniczy „Elipsa”, 2006. ISBN 83-7151-723-8.
9. Zmiany w publicznych zwyczajach językowych. Pod red. Jerzego Bralczyka i Katarzyny Mosiołek-Kłosińskiej. Warszawa: Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN, 2001. ISBN 83-916268-10-6.
Lilia Marcinkiewicz
Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica w Szczecinie