Biblioteki cyfrowe są zjawiskiem stosunkowo młodym, a na ich aktual-ny kształt wpłynęły różnego rodzaju projekty, które rozwijały się na całym świecie wraz z pojawieniem się technologii cyfrowej. W 1971 roku Ameryka-nin Michael S. Hart opublikował w Internecie Deklarację niepodległości Stanów
Zjednoczonych, a następnie Biblię i dzieła Szekspira. Przedsięwzięcie to znane
jest jako „Projekt Gutenberg” i określane jest mianem pierwszej biblioteki cy-frowej. Inicjatywa ta rozwijała się bardzo wolno – dzieła były przepisywane ręcznie, co było niezwykle czasochłonne. W 1989 roku kolekcja liczyła zale-dwie 10 pozycji, w 1994 wzrosła do 100 [Kolasa 2012, s. 69]. Problemem była kwestia praw autorskich, dlatego w projekcie pojawiały się wyłącznie utwory z domeny publicznej. Mimo pewnych niedoskonałości, dzieło Harta znalazło wielu naśladowców i przez lata było inspiracją do tworzenia kolejnych biblio-tek cyfrowych. Szczególne przyspieszenie w ich rozwoju nastąpiło w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, czyli wraz z upowszechnieniem sieci Inter-net. Tradycyjne biblioteki musiały dostosować się do dynamicznego rozwoju usług internetowych i zmieniających się potrzeb użytkowników. Biblioteki cyfrowe stały się miejscem, w którym dokumenty piśmiennicze i wizualne można było zaprezentować w sposób atrakcyjny i ogólnodostępny.
Działające na całym świecie biblioteki cyfrowe udostępniają różnorodne zbiory, zorganizowane są w odmienny sposób, jednak większości z nich przy-świeca ten sam cel: udostępnienie posiadanych dokumentów jak największej liczbie odbiorców, bez żadnych ograniczeń. Do najważniejszych i najwięk-szych tego typu inicjatyw na świecie należy Europeana. Oficjalnie została ona uruchomiona 20 listopada 2008 roku, jednak w postaci pilotażowej działała od roku 2006 pod nazwą EDLnet Thematic Networks. Głównym celem Eu-ropeany jest zgromadzenie i udostępnienie całego dziedzictwa kulturowego oraz naukowego Europy. Ze względu na specyfikę zasobu traktowana jest nie tylko jako biblioteka cyfrowa, ale też wirtualne muzeum i archiwum. Europeana jest agregatorem metadanych, dlatego użytkownicy mają możli-wość przeszukania zbiorów kilkuset instytucji z poziomu jednego okienka wyszukiwawczego. Kolejnym ważnym projektem jest World Digital Library.
Prezentacja zbiorów w bibliotece cyfrowej – doświadczenia, problemy... 113
Kolekcja ta powstała z inicjatywy Biblioteki Kongresu; wspierana jest przez UNESCO. Celem World Digital Library jest stworzenie biblioteki między-narodowej, w której znajdą się różnorodne zbiory z krajów i kultur całego świata. W dniu oficjalnego otwarcia (21 kwietnia 2009 roku) użytkownikom udostępniono 1170 dokumentów, obecnie1 jest to 12 465 jednostek pochodzą-cych ze 193 krajów.
Rozwijającą się technologię cyfrową szybko zaczęto wykorzystywać tak-że w Polsce. Za pierwszą bibliotekę cyfrową uważa się Elektroniczne Archi-wum Skryptów Uczelnianych Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. W listopadzie 1999 roku uruchomiono pilotażowy program „Elektroniczna archiwizacja skryptów AGH” [Wałek 2009, s. 40]. W tym samym roku zrodził się pomysł utworzenia Wirtualnej Biblioteki Literatury Polskiej – inicjatywa została zrealizowana przy wsparciu UNESCO, jednak po kilku latach funk-cjonowania porzucono dalszy rozwój projektu. W 2001 roku w Programie po-wszechnej informatyzacji „Nowoczesna Polska” pojawił się zapis dotyczący utworzenia pierwszej polskiej narodowej biblioteki cyfrowej – Polskiej Biblio-teki Internetowej. Oficjalne otwarcie kolekcji nastąpiło 21 grudnia 2002 roku, użytkownikom udostępniono wówczas 130 książek w wersji elektronicznej. Docelowo w PBI miały znaleźć się różnorodne zbiory w języku polskim: kla-syka literatury, publikacje naukowe, podręczniki, dokumenty archiwalne, zbiory nieliterackie oraz inne zasoby o charakterze edukacyjnym. Sam projekt był jednak szeroko krytykowany – wiele wątpliwości budził przede wszyst-kim koszt inwestycji (ponad 3,5 mln złotych). Uwagę zwracano też na licz-ne błędy w publikacjach, które udostępnialicz-ne były jedynie w prostym pliku tekstowym; znacznie ograniczone były również możliwości wyszukiwawcze. W czerwcu 2008 roku kompetencje zajmowania się PBI do tej pory przypisa-ne Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Administracji przekazano Minister-stwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a prace nad jej dalszą rozbudową zlecono Bibliotece Narodowej. W tym czasie BN realizowała jednak własny projekt – Cyfrową Biblioteką Narodową, która udostępniona została 11 paź-dziernika 2006 roku. Jej założeniem było otwarcie wirtualnych magazynów i skarbców oraz udostępnienie dziedzictwa kulturowego Polski w różnej po-staci. Po 7 latach funkcjonowania zdecydowano się na całkowitą zmianę ser-wisu – odświeżony został interfejs strony, pojawiły się nowe funkcjonalności, zdecydowano się też na prezentację i udostępnianie zbiorów innych instytucji kultury. W dniu odsłony nowej wersji CBN Polona udostępniła
kom ponad 70 tysięcy obiektów, aktualnie do ich dyspozycji pozostaje ponad 1 milion obiektów2.
Przełomowym wydarzeniem dla rozwoju polskich bibliotek cyfrowych było uruchomienie w 2002 roku Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej – pierw-szej biblioteki opartej na oprogramowaniu dLibra. Była to wspólna inicjatywa środowiska naukowo-kulturalnego Wielkopolski, powstała dzięki współpra-cy Poznańskiej Fundacji Bibliotek Naukowych, Biblioteki Kórnickiej oraz Po-znańskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego. WBC posłużyła jako wzór dla kolejnych inicjatyw, które rozwijały się w całym kraju. Odpowie-dzią na dynamiczny rozwój bibliotek cyfrowych było powstanie Federacji Bibliotek Cyfrowych, która jest narzędziem przygotowanym przez twórców dLibry. FBC jest serwisem internetowym, którego podstawowym celem jest gromadzenie, przetwarzanie i udostępnianie informacji online o zbiorach pol-skich instytucji nauki i kultury [FBC 2015]. Użytkownicy mogą przeszukiwać wybrane źródła danych w sposób precyzyjniejszy, niż pozwalają na to ogól-ne wyszukiwarki. Federacja Bibliotek Cyfrowych jest agregatorem danych, przekazuje zgromadzone metadane innym serwisom internetowym, między innymi Europeanie, dzięki czemu przyczynia się do szerzenia polskiej nauki i kultury na całym świecie.
dLibra
Prace badawcze w obszarze repozytoriów dokumentów cyfrowych roz-poczęto w Poznańskim Centrum Superkomputerowo-Sieciowym już w 1996 roku. Efektem tych działań był prototyp oprogramowania do budowy biblio-tek cyfrowych, na bazie którego w 1999 roku rozpoczęto tworzenie systemu o nazwie dLibra. Platforma ta jest pierwszym tego typu polskim oprogramo-waniem. System dLibra może być wykorzystywany do budowy bibliotek cy-frowych, repozytoriów instytucjonalnych, archiwów oraz innych systemów zarządzania treścią. Funkcjonalność oprogramowania pozwala na groma-dzenie, długotrwałe przechowywanie i udostępnianie obiektów cyfrowych w różnych formatach. Każdy z wprowadzonych do systemu dokumentów może zostać indywidualnie opisany za pomocą zdefiniowanego w ramach danego projektu zestawu metadanych. W oprogramowaniu dLibra domyśl-nie wprowadzonym schematem metadanych jest schemat Dublin Core. Jest on hierarchiczny – każdy atrybut jest węzłem, który może mieć atrybuty podrzędne [Dudczak i in. 2007, s. 5]. Część elementów opisu znana jest z
Prezentacja zbiorów w bibliotece cyfrowej – doświadczenia, problemy... 115
dycyjnego opisu bibliograficznego, jednak niektóre pola dostosowane są do potrzeb obiektów cyfrowych. Wprowadzone do dLibry materiały udostęp-niane są czytelnikom poprzez dedykowane strony WWW, możliwa jest także współpraca z innymi systemami internetowymi. System dLibra wspiera pro-tokół OAI-PMH, dzięki czemu każda biblioteka cyfrowa działająca na opro-gramowaniu dLibra może zarówno pobierać informacje z innych bibliotek OAI-PMH, jak i udostępniać informacje o swoich lokalnych zasobach [Dud-czak i in. 2007, s. 2]. System składa się z trzech elementów: serwera biblioteki cyfrowej, aplikacji redaktora i administratora oraz aplikacji czytelnika. Opro-gramowanie dLibra jest najpopularniejszym systemem do tworzenia biblio-tek cyfrowych w Polsce.