Bioetyka - luźna refleksja etyczna czy samodzielna dyscyplina

Postawą dla określenia statusu bioetyki jest pytanie, czy jest ona dyscypliną naukową, czy raczej luźną refleksją etyczną. Pytanie to jest ważne, ponieważ odmawiając bioetyce naukowego charakteru, odmawia się jej prawa do formułowania moralnych zasad postępowania263.

Zdaniem części autorów, trudności, jakie napotykają próby określenia bioetyki jako samodzielnej dyscypliny naukowej, wiążą się z brakiem konsensusu co do jej przedmiotowego zakresu: czy szeroki zakres i ekologiczny charakter bioetyki, czy raczej wąski i ujęcie biomedyczne. Podnoszony jest także zarzut, że stosowane przez bioetykę metody poznawcze oraz sposób dowodzenia tez jest niewystarczająco precyzyjny i często niejednoznaczny. Bioetyka nie stwarza możliwości dokonywania normalnej naukowej weryfikacji, a jej powstanie jest konsekwencją rozwoju innych naukowych dyscyplin264. Utrudnieniem na drodze do naukowości jest także interdyscyplinarny charakter bioetyki. Jak twierdzi Onora 0 ’Neill, „bioetyka nie jest dyscypliną nauki... Stała się bowiem miejscem spotkań wielu dyscyplin, dyskursów i organizacji zainteresowanych zagadnieniami etycznymi, prawnymi i społecznymi podnoszonymi na skutek postępu w medycynie, nauce i biotechnologii”265. Refleksja bioetyczna jest podejmowana przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, ale także przez niespecjalistów, często zaangażowanych w sposób emocjonalny, co uniemożliwia wypracowanie obiektywnych ustaleń. Bioetyka staje się przez to 262 Por. K. Szewczyk: Bioetyka... , t 1, s. 36.

263 Por. B. Wesołowski: Sposoby rozumienia...

264 Por. tamże; W. Tulibacki: Etyka i nauki biologiczne. Olsztyn 1994, s. 112.

265 B. Mepham: Bioetyka..., s. 6.

bliższa swobodnej refleksji intelektualnej, rozważaniom i dywagacjom ujawniającym aksjologiczne doznania, wybory moralne i światopoglądowe, niż dyscyplinie naukowej; a próby wypracowywania przez etyków trwałych zasad postępowania w sprawach bioetycznych przybierają charakter banalnych zabiegów moralistycznych, o których decydują systemy dogmatów bądź apele odwołujące się do różnych poczuć moralnych. Interdyscyplinarność bioetyki sprawia też, że brak jej wewnętrznej spójności266. Bioetyka traci status dyscypliny naukowej także wtedy, gdy poddaje się społecznym, politycznym czy ekonomicznym naciskom. Przestaje być wówczas filozoficznym namysłem nad problemami biomedycyny, a staje się narzędziem do formułowania rozwiązań prawnych oraz uzyskiwania przez środowisko medyczne akceptacji dla wszelkich możliwych metod leczenia i prowadzenia badań267.

Zwolennicy przyznawania bioetyce naukowego charakteru skupiają swoją uwagę na metodach stosowanych w bioetyce (jak wiadomo metoda jest miarą dojrzałości danej dyscypliny naukowej)268. Podkreślają, że bioetyka zmuszona jest używać w swoich dociekaniach tradycyjnych metod analizy filozoficznej, skupionych na właściwym używaniu terminów, racjonalnej argumentacji oraz jej logicznej spójności. Używając w terminie bioetyka słowa etyka, mają na myśli etykę filozoficzną, która będąc nauką normatywną opiera się jednocześnie na danych doświadczenia i zasadach rozumowych; dlatego jest w stanie ustalić, które z ludzkich działań są moralnie dobre (złe), dopuszczalne i nakazane (zakazane)269.

Ponadto bioetyka powinna także uwzględniać osobiste odczucia działających oraz społeczno-polityczne uwarunkowania różnych działań. Jej celem jest przecież pomoc lekarzom i biologom w dokonywaniu właściwych decyzji. W spełnianiu tego celu pomocny jest właśnie interdyscyplinarny charakter bioetyki, pozwalający na właściwą ocenę nowych faktów medycznych z perspektywy wielu dziedzin (filozofia, biologia, medycyna, socjologia, prawo, teologia itd ). Interdyscyplinarny charakter bioetyki jest więc jej atutem, nie słabością, a co najważniejsze, w tym

266 Por. B. Wesołowski: Sposoby rozumienia...; W. Tulibacki: Etyka i naturalizm. Olsztyn 1998.

s. 125.; Tenże: Bioetyka - przegląd problemów. „Humanistyka i Przyrodoznawstwo” 1995, nr 1, s. 153-154.

267 Por. A. Przykulska-Fiszer: Bioetyka regulacji i bioetyka teoretyczna, http: www.diametros.

iphils.uj.edu. pl/?l=l&p=deb5&m=43&ii=92, z dn. 20.09.2010.

268 Por. B. Wójcik: Bioetyka..., s. 17; B. Chyrowicz: Argumentacja , s. 1.

269 Por. T. Ślipko: Bioetyka..., s. 14.

interdyscyplinarnym dyskursie dyscypliną podstawową jest filozofia, a centralną metodą badań bioetycznych filozofia moralna270.

Bioetyka jest zależna od nauk przyrodniczych i wyników ich dociekań, nadając jednocześnie tym wynikom, po umieszczeniu ich w odpowiednim kontekście antropologicznym i aksjologicznym, pełnego znaczenia. Można pytać, jak mocno owo znaczenie aksjologia i antropologia może faktom nadawać. W naukach empirycznych bowiem istotne jest przybliżanie się do prawdy, ustalanej w ramach przyjmowanego paradygmatu; po zmianie paradygmatu mogą się jednak pojawić nowe interpretacje ustalonych poglądów. W naukach humanistycznych z kolei często są orzekane wyroki ostateczne, prawdy w znaczeniu absolutnym, prawdziwe interpretacje. Bioetyka ma za zadanie wypracowanie w tym względzie odpowiedniego kompromisu, godzącego naukowców i etyków271.

W literaturze przedmiotu można spotkać także pogląd, że warunkiem uznania naukowości bioetyki oraz jej niezależności od prawa i religii, które choć z nią związane nie stanowią jej fundamentu, jest wprowadzenie tzw. teorii centralnej, która miałaby wskazywać antropologiczno-aksjologiczny kontekst uzasadnień bioetycznych272. Ale wskazanie teorii centralnej - w sytuacji rywalizacji pomiędzy wieloma teoriami etycznymi, które stanowią podstawę rozstrzygnięć bioetycznych - jest trudne czy wręcz niemożliwe. Rywalizacja ta jest odzwierciedleniem pluralizmu światopoglądowego we współczesnym świecie. Ostatecznie zatem należy stwierdzić, że tyle jest bioetyk, ile jest etyk273.

Czy wobec pluralizmu etycznego odzwierciedlającego się w bioetyce konieczne jest wyodrębnianie nowej dyscypliny? Odpowiadając twierdząco na to pytanie warto wskazać różnice między tradycyjną etyką a bioetyką, zwłaszcza w sposobie ujmowania człowieka i świata. Etyka tradycyjna miała ograniczony zasięg - zwracała się do poszczególnych ludzi lub grup, interesowała się życiem osobistym i społecznym bez szerokiej, ogólnocywilizacyjnej perspektywy. Natomiast bioetyka (i inne etyki współczesne) chce ogarnąć całą ludzkość, jako wspólnotę cywilizacyjną i kulturową; bierze pod uwagę skutki działań w skali globalnej i masowej. Jest ona w jakiejś mierze kontynuacją etyki tradycyjnej: chce jednak normatywnie badać nowe problemy moralne; uwzględniać rozwój medycyny, 270 Por. B. Wójcik: Bioetyka..., s. 17-18.

271 Por. tamże.

272 Por. B. Chyrowicz: Bioetyka czy bioetyki..., s. 71.

273 Por. B. Wójcik: Bioetyka..., s. 19-23; R. Otowicz: Etyka życia..., s. 36.

biologii, prawa, ekonomii, socjologii czy teorii i działań politycznych; w większym stopniu rozstrzygać konkretne, praktyczne problemy274.