Kwestie futurologiczne

Odrębna grupa pytań i potencjalnych dylematów moralnych jest widoczna w kontekście rysujących się już przyszłych możliwości technicznych. Zasadnicze pytanie, które w tym względzie należy postawić, to pytanie o granice ludzkiej ingerencji w sferę tak ważną jak prokreacja. Czy omówione w pierwszym rozdziale techniki rodem z filmów science flction nie są już całkowitym przekroczeniem tejże granicy i wchodzeniem w kompetencje natury? Za takie przecież można uznać próby tworzenia sztucznych macic, rodzenia dzieci przez mężczyzn, partenogenezę czy 225 Por. M. Szymańska: Bioetyka..., s. 62.

226 Por. Taże: Etyczne aspekty..., s. 110.

22' Por. P. Czarnecki: Dylematy..., s. 90.

228 Por. W. Bołoz: Nowy wspaniały świat..., s. 84.

ektogenezę, wszczepianie zarodków w macicę zwierząt. Jakie konsekwencje może przynieść dla konkretnego człowieka, przede wszystkim przyszłego dziecka, a także całej ludzkiej społeczności dopuszczenie tego typu praktyk?

Istotną sprawą jest także klonowanie, którego pierwsze próby dotyczące zwierząt zostały już podjęte. Technika ta to manipulacja mająca na celu otrzymanie genetycznej kopii pierwowzoru. Może to dotyczyć zarówno fragmentu DNA, komórki czy całego organizmu. Eksperyment tego typu, polegający na transferze jądra rozwiniętej komórki somatycznej do pozbawionej jądra komórki jajowej, jako pierwszy zaproponował H. Seemann w 1938 roku. Przełomowym był w tym względzie rok 1952, kiedy to metodą klonowania doprowadzono do powstania kijanki. Dzieła tego dokonali R. Briggs oraz T. J. King. Przez kolejne lata technika ta była udoskonalana zarówno w odniesieniu do prób klonowania roślin i zwierząt.

Bardzo głośnym echem odbiło się powołanie do istnienia owcy Dolly, w 1996 roku, w Roślin Institute w Wielkiej Brytanii. W 1993 roku, w George Washington University, J. Hall i R. Stilmann dokonali klonowania pierwszego człowieka za pomocą metody early embryo splitting, która polega na rozdzieleniu wczesnego embrionu na blastomery (maksymalnie 8), z których każdy stanowi genetyczną kopię embrionu wyjściowego. Z kolei pierwszej próby sklonowania człowieka przez transfer jądra komórki somatycznej dokonano w 2001 roku w amerykańskiej firmie Advanced Celi Technology (nie przyniosła ona jednak oczekiwanych rezultatów).

Mimo wielu głosów sprzeciwu, co jakiś czas podejmowane są kolejne próby otrzymania ludzkiego klonu229

Pomijając zagadnienia dotyczące moralnego statusu klonowania roślin i zwierząt, należy nade wszystko zapytać o moralny wymiar klonowania człowieka.

Czy wolno stosować metodę, która niesie ze sobą ryzyko naruszenia integralności lub zdrowia embrionu i rozwijającego się z niego organizmu, a także może być przyczyną jego śmierci? Zwłaszcza w kontekście metody in vitro, staje się zasadne pytanie, czy człowiek powołany do życia w wyniku klonowania nie jest wyłącznie

229 Por. T. Kraj: Klonowanie. W: Encyklopedia Bioetyki..., s. 288-289; B. Chyrowicz: Bioetyka i ryzyko..., s. 150-157; zob. także: Klonowanie człowieka Fantazje - zagrożenia - nadzieje. Red.

B. Chyrowicz. Lublin 1999; Z. J. Ryn: Aspekty psychologiczne i antropologiczne klonowania człowieka. W: Medycyna i prawo. Za czy przeciw życiu? Materiały z sympozjum zorganizowanego w 50. rocznicę uchwalenia przez ONZ Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Lublin 1999;

D.W. Brok: Klonowanie ludzi: ocena etyczna argumentów za i przeciw. W: Czy powstanie klon człowieka? Fakty i fantazje. Red. M.C. Nussbaum, C.R. Sunsteia Warszawa 2000.

środkiem (przedmiotem) zaspokojenia czyichś życzeń. Co z jego podstawowymi prawami - do integralności, niepowtarzalności, osobowego życia?

R

III

Charakterystyka wybranych stanowisk bioetycznych obecnych w dyskusji nad metodą in vitro

Rozstrzyganie problemów i dylematów związanych z metodą in vitro zależy bardzo od przyjmowanego stanowiska bioetycznego. Celem tego rozdziału jest prezentacja wybranych stanowisk bioetycznych, ich założeń i implikacji dotyczących omawianej metody wspomagania prokreacji. Rozpocząć jednak warto od krótkiej charakterystyki samej bioetyki: historii jej powstania, sposobów jej rozumienia i uprawiania.

1. Bioetyka czy bioetyki?

W sytuacjach codziennych posługujemy się zdroworozsądkowym pojęciem dobra moralnego i powinności (norm) moralnych. Zasadniczo zostały one ukształtowane przez tradycję moralną, a szerzej kulturową, w której przyszło żyć człowiekowi. Gdy jednak szuka się ich głębszych racji - niż tylko zdroworozsądkowych, zbudowanych na zaufaniu wobec społeczeństwa czy różnych

ideologii - trzeba zwrócić się do etyki. Podstawowych rozstrzygnięć w sprawie wartości dobra i norm moralnych dostarcza etyka ogólna, zaś ustaleń szczegółowych - etyka szczegółowa, której częścią jest bioetyka. Poszukiwaniu uzasadnień etycznych towarzyszy lawinowy rozwój medycyny, biologii i techniki, którego wyniki odciskają się wyraźnie także na ewolucji stanowisk bioetycznych230.

1.1. Rys historyczny

Bioetyka jest dyscypliną stosunkowo młodą, ale jej korzeni można poszukiwać w dawniejszych okresach w rozwoju medycyny i zawodu lekarza.

Przyjmuje się, że w historii zachodniej medycyny istnieją trzy zasadnicze etapy rewolucyjnych przemian dotyczących norm etycznych:

1. okres formowania się etyki lekarskiej (V w. p.n.e. - III w. n.e.) - jego początek związany jest z powstaniem greckiej medycyny, opartej na racjonalnych podstawach i obowiązującej w niej Przysiędze Hipokratescr, 2. okres rewolucji kodeksowej (druga połowa XVIII w. - późne lata 40. XX w.)

- ma związek z budowaniem współczesnej medycyny klinicznej, opartej na naukowych wzorcach. Czas ten to okres budowania kodeksów etyki lekarskiej przez samych medyków.

3. okres rewolucji bioetycznej i tworzenia bioetyki regulatywnej (trwający od zakończenia II wojny światowej) - związany z rozwojem nauk biologicznych i medycznych, często zrywający z tradycją hipokratyczną i deontologiczną w etyce lekarskiej231.

Ogromne znaczenie w rozwoju bioetyki miały wydarzenia II wojny światowej, podczas której najnowsze osiągnięcia medyczne wykorzystywano do celów ludobójstwa. Wstrząsające wiadomości na ten temat przyniósł proces w Norymberdze, który stał się jednocześnie inspiracją do poszukiwania zasad etycznych i prawnych, które miałby uchronić w przyszłości ludzkość przed takim okrucieństwem. Jednym z rezultatów tego poszukiwania było ogłoszenie, 10 XII 1948 roku, przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka232.

230 Por. T. Biesaga: Elementy etyki..., s. 49-50.

231 Por. K. Szewczyk: Bioetyka..., Ł 1, s. 17-18.

232 Por. T. Biesaga: Bioetyka. W: Encyklopedia bioetyki..., s. 65.

Rozwój bioetyki uwarunkowany był także szybkim postępem naukowym i technologicznym w medycynie w latach 60. XX wieku. Możliwe stały się choćby takie działania, jak: dializa nerek, transplantacje organów, stosowanie respiratora, diagnostyka prenatalna, zaczęła formować się inżynieria genetyczna. Doprowadziło to do powstania nowych specjalizacji medycznych, które często były źródłem poważnych dylematów moralnych. Nastąpił także ścisły związek pomiędzy światem finansów a medycyną, co prowadziło do nadużyć w badaniach klinicznych, w imię zysku i źle rozumianego postępu. Nie bez znaczenia na rozwój bioetyki wpłynęły także uwarunkowania społeczno-polityczne (kryzys kubański, wojna wietnamska, początek ruchu na rzecz praw i wolności człowieka jako jednostki i obywatela)233.

Termin bioetyka pojawił się w Stanach Zjednoczonych w latach 70. XX wieku. Za jego twórcę uważa się Van Rensselaera Pottera, onkologa ze stanowego Uniwersytetu Wisconsin, który użył go w 1970 roku, w swoim artykule Bioetyka:

nauka o przetrwaniu234. Swą refleksję nad metodologicznymi podstawami nowej dyscypliny zawarł w książce Bioetyka: most przyszłości233. Drugim autorem posługującym się tym terminem w tamtym czasie był Andre Hellegers, ginekolog i położnik. Te źródłowe rozumienia rodzącej się dyscypliny były jednak rozbieżne.

Potter, interesując się pozytywnym i negatywnym wpływem nauk biologicznych i medycznych na środowisko i zdrowie człowieka, uważał, że najważniejszym zadaniem nowej dyscypliny jest zapewnienie człowiekowi kulturowego i biologicznego przetrwania. Natomiast Hellegers zawęził bioetykę do poszukiwania uzasadnień dla norm w biomedycynie (medycynie i naukach biologicznych z nią związanych)236. Ważnym przyczynkiem tworzenia podstaw tej dyscypliny była także praca Daniela Callahana Bioetyka jako dyscyplina131.

Różnice w koncepcji bioetyki, widoczne już u Pottera i Hellegersa, są wyraźnie widoczne w różnych sposobach określania jej zakresu. Wyróżniane są np.:

ujęcie wąskie (bioetyka = etyka środowiska; najczęściej rozwijana przez etyków niezwiązanych z medycyną); ujęcie klasyczne (bioetyka = etyka lekarska + etyka badań naukowych + etyka środowiska; w praktyce rzadko używane), ujęcie

233 Por. K. Szewczyk: Bioetyka..., t. 1, s. 36-41.

234 V. R. Potter: Bioethics: The Science o f Survival. „Prespectives in Biology and Medicine” 1970, nr 14, s. 127-153.

235 V. R. Potter: Bioethics: Bridge to the Futurę. Englewood Cliffs 1971.

236 Por. K. Szewczyk: Bioetyka..., Ł 1, s. 35; B. Zapart: In vitro - tak czy nie? „Metanoia” 2010, nr 37 (71), s. 5.

237 D. Callahan: Bioethics As e Discipline. „Hastings Center Studies” 1973, nr 1, s. 66-73.

standardowe (bioetyka = etyka profesji i zawodów związanych z systemami opieki zdrowotnej + etyka badań naukowych w biomedycynie)238.

Rozwój bioetyki jako dyscypliny naukowej gwałtownie przyśpieszył po 1970 roku. Ośrodkami, które odegrały ważną rolę w tym rozwoju, były: założone w 1969 roku, w pobliżu Nowego Jorku, Hastings Center (Institute o f Society, Ethics and Life Science) oraz założony w 1971 roku Instytut Kennedy’ego (The Joseph and Rose Kennedy Institute for the Study o f Humań Reproduction and Bioethics) na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie. Działalność tych ośrodków doprowadziła w znacznej mierze do tego, że bioetyka w skali światowej stała się prawie wyłącznie odmianą etyki medycznej, która za główny przedmiot swych badań wzięła problematykę nowych osiągnięć w biotechnologii. Nacisk został w niej przesunięty z perspektywy ogólnoludzkiej, globalnej, ekologiczno-biologicznej (ujęcie Pottera) na wymiar kliniczny i kazuistyczny239.

Pierwszym centrum bioetycznym w Europie był powstały w 1975 roku, w Barcelonie, Instytut Boija de Bioetica. W dalszych latach centra bioetyczne organizowane były we Francji, Włoszech, Anglii i innych, także w Polsce.

Systematycznie wzrasta ilość ośrodków, organizacji, komitetów, komisji etycznych, lokalnych regionalnych, narodowych, międzynarodowych. Ogłaszane są liczne dokumenty obejmujące problematykę bioetyczną, choćby Europejska Konwencja Bioetyczna z 4 IV 1997 roku - Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej w Kontekście Zastosowań Biologii i Medycyny240.

Wszystkie te działania mają na celu poszukiwanie rozwiązań etycznych, zarówno szczegółowych, jak i ogólnych, normujących rozwój biotechnologii. Chodzi przede wszystkim o to, by refleksja etyczna nie pozostawała w tyle za rozwojem nauki, techniki i medycyny241. Dlatego mówi się, że od kilkudziesięciu lat bioetyka jest najbardziej dynamiczną dyscypliną naukową, wywierającą ogromy wpływ na rozwój nauk filozoficznych, biomedycznych i społecznych242.

238 Por. K. Szewczyk: Bioetyka..., L 1, s. 35-36.

239 Por. D. Ślęczek-Czakon: Problem wartości..., s. 24-25; R. Otowicz: Etyka życia. Bioetyczny i teologiczny kontekst problematyki życia poczętego. Kraków 1998, s. 32-33.

240 Por. T. Biesaga: Bioetyka..., s. 65-67; B. Wójcik: Bioetyka i tożsamość człowieka. Tarnów 2007,

W: Ekofiłozofia i bioetyka. Materiały VI Polskiego Zjazdu Filozoficznego w Toruniu. Red.

W. Tyburski. Toruń 1996.