Uściślenia i rozróżnienia dotyczące pojęcia dylematu

Zaproponowane niżej modyfikacje terminologii zastanej dotyczą pojęcia dylematu, rozróżnień pomiędzy dylematem a konfliktem i dylematem a problemem oraz pomiędzy ich znaczeniem etycznym a moralnym.

Dylemat a konflikt

„Dylemat” (gr. dilemma) oznacza sytuację wymagającą trudnego wyboru między dwiema możliwościami. Pochodzi od połączenia przedrostka di, który w złożeniach oznacza dwa razy, podwójny, dwukrotny, zawierający dwa (atomy, bieguny, grupy itd.) oraz wyrazu lemma - twierdzenie, rzecz przyjęta, możliwość123

120 Por. tamże, s. 70-71.

121 Por. tamże, s. 72.

122 Por. tamże, s. 71. Autorka wymienia trzy powody, które potwierdzają słuszność określania „dwie powinności działania”: mówienie o powinnościach i to popartych racjami przywoływanymi przez dana teorię etyczną jasno określa, że chodzi o dylematy moralne; teoretyczne rozważania na temat dylematów zdają się istotnie zależeć od założeń teorii etycznej, zwłaszcza od przyjętego w niej rodzaju powinności obowiązywania norm moralnych; uznanie, że dostrzegane przez podmiot racje tworzą moralne dylematy, sprawia, że konkurencyjne opcje zyskują na konkretności, to znaczy dotyczą konkretnego podmiotu w określonym miejscu i czasie - dylematy są zawsze dylematami konkretnych osób.

123 Por. W. Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, http: www.slownik- online.pl, hasła: dylemat, di, lemat, z dn. 25.02.2010.

Najogólniej więc rzecz ujmując „dylemat” to sytuacja, w której dany podmiot ma możliwość podjęcia dwóch różnych działań, które w równej mierze wydają się pożądane, a kompromis lub rozłożenie ich wykonania w czasie jest niemożliwe124.

Często w mowie potocznej „dylemat” określa się także jako „konflikt” . Są jednak różnice między dylematami a konfliktami. W dylemacie bowiem, jak wskazuje sam źródłosłów, mamy do czynienia z wyborem pomiędzy dwiema możliwościami działania - tertium non datur. W konflikcie natomiast podmiot staje często przed wyborem między wieloma wzajemnie wykluczającymi się możliwościami. Ponadto dylemat oznacza sytuację konieczności dokonania wyboru trudnego przede wszystkim subiektywnie i dotyczącego rozstrzygnięć moralnych, a konflikt obejmuje wybory trudne obiektywnie, dotyczące także wartości innych niż moralne. Mimo tych różnic pojęcia te używane są zamiennie, choć gdy się uznaje, że jedyna różnica między nimi to liczba wykluczających się możliwości, pomiędzy którymi dany podmiot musi dokonać wyboru, wtedy pojęcie konfliktu (co najmniej dwie możliwości) jest ogólniejsze od pojęcia dylematu (dokładnie dwie możliwości)125.

Dylemat a problem

Należy także zauważyć różnicę pomiędzy dylematem a problemem. Słowo

„problem” wzięte w podstawowym znaczeniu oznacza pytanie sformułowane w określonym języku i w kontekście pewnej wiedzy, w której odpowiada mu tzw.

sytuacja pytaj na, tj. brak potrzebnej wiedzy. W dziedzinie działania natomiast słowo to odnosi się również do sytuacji trudnych, wymagających rozwiązania. Synonimami

„problemu” w pierwszym znaczeniu są „zagadnienie” i „kwestia”; a w znaczeniu drugim - „trudność”, „kłopot” itp. W związku z tym dylematy opisane i sformułowane w języku w postaci pytań wieloczłonowych zbliżają się do problemów rozumianych jako pytania, natomiast dylematy jako sytuacje zdefiniowane pragmatycznie są zbliżone do problemów w znaczeniu trudności.

W przypadku dylematów jednak podstawowe znaczenie odnosi się do działania, tj. do sytuacji.

124 Por. B. Chyrowicz: O sytuacjach..., s. 44.

125 Por. tamże, s. 45-52.

Doprecyzowując pojęcia, należy także dokonać rozróżnienia pomiędzy tym, co etyczne, a tym, co moralne. Etyka to dział filozofii zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem systemów, z których można wyprowadzać zasady moralne.

Etycy zajmują się systematycznym badaniem natury moralności, jej źródeł, efektów, jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukaniem podstawowych przesłanek filozoficznych, na których podstawie dałoby się w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych. Poglądy etyczne przybierają zwykle formę teorii, na którą składa się zespół pojęć i wynikających z nich twierdzeń, będących podstawą moralnych nakazów lub zakazów. Zatem przedmiotem etyki nie jest działanie człowieka, ale bardziej wyznaczanie celów, wartości i norm, które winny rządzić owym działaniem126. U podstaw etyki leży przekonanie, że człowiek może w pewnym stopniu dokonywać wyborów. To przekonanie w konsekwencji nakazuje zadać pytanie o to, co dokładnie człowiek powinien zrobić oraz kim lub czym jest ja, które dokonuje wyborów. Etyka dotyczy także relacji między człowiekiem a innymi (ludźmi, przyrodą, Bogiem). Ma ona określić, jak bardzo interesy jednej osoby powinny mieć pierwszeństwo (jeśli w ogóle) nad interesami innych127.

Natomiast moralność to utrwalone w społeczności i działaniach jednostek postawy i standardy zachowania oraz zbiór zasad (norm), które określają, co jest dobre (słuszne, prawidłowe, nieszkodliwe, godne pochwały), a co złe (niesłuszne, nieprawidłowe, szkodliwe). Moralność jest więc częścią dziedzictwa kulturowego danej społeczności.

W związku z tymi rozróżnieniami problem etyczny to przede wszystkim pytanie, które powstaje na gruncie teorii etycznej i jej filozoficznych założeń, a dopiero wtórnie sytuacja; natomiast problem moralny to przede wszystkim trudna sytuacja, która powstaje w toku postępowania jednostki, w jej konkretnym działaniu.

Analogicznie dylemat etyczny to zagadnienie na gruncie teorii etycznej odnoszące się do dylematu-sytuacji, a dylemat moralny to sytuacja na poziomie decyzji (działania) podmiotu. W tym znaczeniu problem etyczny jest pojęciem szerszym niż dylemat etyczny, a także problem moralny jest pojęciem szerszym niż dylemat

126 Por. T. Ślipko: Zarys etyki ogólnej. Kraków 2002, s. 25.

12' Por. B. Mepham: Bioetyka..., s. 26-28; J. Pawlica: Podstawowe pojęcia etyki. Kraków 1994, s. 31- 33.

moralny: nie każde bowiem pytanie etyczne dotyczy dylematu i nie każdą sytuację moralnie trudną nazwiemy dylematem.

Co się tyczy rozumienia „dylematu” to w analizach tej pracy chodzi przede wszystkim o sytuację, w której podmiot staje przed wyborem dwóch wzajemnie się wykluczających możliwości, których jednoczesne spełnienie jest niemożliwe.

Określenie to jest więc bliskie standardowej definicji dylematu, jako że ów wybór podmiotu niekoniecznie musi dokonywać się na gruncie jednej teorii etycznej. Takie rozumienie „dylematu” jest dla rozważań poświęconych metodzie in vitro właściwe, ponieważ badania w tej dziedzinie ujawniają raczej dylematy na gruncie ścierających się koncepcji etycznych (ujęcie B. Chyrowicz, bardzo zawężające zakres dylematów, utrudnia mówienie o dylematach w tej dziedzinie). Słowo „dylemat”, rozumiane mniej rygorystycznie, będzie jednak również używane szerzej, na oznaczenie sytuacji trudnej, konfliktowej, często ocenianej negatywne z różnych względów, domagającej się jakiegoś rozwiązania, określenia się, podjęcia decyzji lub działania.

Często stosowanym w rozważaniach terminem będzie także „problem”, rozumiany jako: pytanie domagające się odpowiedzi na gruncie etycznych założeń czy też moralnych powinności; a także (na co wskaże kontekst) jako trudna sytuacja, wymagająca podjęcia jakiegoś działania.

Należy zaznaczyć także, że w wielu kontekstach są aktualne wszystkie znaczenia omówionych pojęć. Niemożność wytyczenia ostrej między nimi granicy usprawiedliwia zatem ich zamienne użycie w pewnych fragmentach rozważań.