Biografi a między sztuką a nauką – André Maurois

Rozważania André Maurois na temat biografi i Aspects de la biographie, które ukazały się w 1928 roku¹², stanowią tak dla zagranicznych, jak i dla polskich badaczy biografi i współczesnych czytelny punkt odniesienia. Maurois stawia bowiem pytanie o to, czy istnieje biografi a nowoczesna, a jeśli tak, to czym różni się od biografi i tradycyjnej, na jakich metodach badawczych jest oparta, a

prze-12 Tu cytuję jedno z kolejnych wydań: A. Maurois, Aspects de la biographie, Paris 1930.

Biografi a naukowa: od koncepcji do narracji

de wszystkim: czy należy do dziedziny sztuki, stanowiąc jeden z podgatunków powieści, czy raczej mieści się w przestrzeni nauki.

1.1.1. Początki nowoczesnej biografi i

Za początek nowoczesnej biografi ki uznaje Maurois wydanie przez Gilesa Lyttona Stracheya, angielskiego pisarza i krytyka, dwóch biografi i poświęco-nych epoce wiktoriańskiej¹³, napisanych jednak w zupełnie odmiennym sty-lu niż wcześniejsze prace (zakwestionowane przez niego ujęcia typu „życie i dzieło”¹⁴). Przyniosły one nowe, krytyczne, a zarazem ironiczne podejście do portretowanych osób¹⁵. Jednak inny badacz zajmujący się biografi ą, na którego powołuje się Maurois (to Harold Nicolson, który w 1927 roku wydał krótką monografi ę zatytułowaną Rozwój biografi i angielskiej¹⁶), przesuwa tę datę już na początek roku 1907.

Nowoczesny biograf stawia na użycie metod naukowych: gromadzone fakty postrzegane są jako dane obiektywne, mają prowadzić do wyciągania ogólniej-szych wniosków, które z kolei są weryfi kowane na gruncie różnych nauk szcze-gółowych. Do tworzenia obrazu życia używa się wszelkich dostępnych doku-mentów, nie wprowadzając cenzury ze względu na ich zawartość. Zakłada się też, że badający daną biografi ę nie będzie przemilczał ważnych faktów, niezależnie od tego, czy budują one pozytywny czy negatywny obraz życia. W coraz więk-szym stopniu pokazywane jest również życie codzienne wybitnych osobowości¹⁷.

1.1.2. Biografi a: dzieło sztuki czy tekst naukowy?

Wśród cech nowoczesnej biografi i Maurois wymienia: dążenie za wszelką cenę do ujawnienia prawdy (na przykład przy wykorzystaniu psychoanalizy, aby zba-dać również nieświadomość wybitnych osobowości), przekonanie o złożoności natury ludzkiej oraz nową koncepcję człowieka, której podstawą jest przyjęcie niepewności i niestabilności jako podstawowych cech kondycji ludzkiej.

Kolejne fragmenty pisarz poświęca analizie trzech wskazanych cech.

Rozważa zatem najpierw szanse na to, by biograf mógł dotrzeć do prawdy o

ży-13 Byłyto: Eminent Victorians: Cardinal Manning, Florence Nightingale, Dr. Arnold, General Gordon, London 1918 oraz Queen Victoria, New York 1921.

14 Nieprzypadkowo w literaturze francuskiej taka krytyka pojawia się dużo wcześniej niż w Polsce – co uwidacznia dystans czasowy między tymi samymi problemami podejmowanymi za granicą oraz w kraju; u nas radykalny sprzeciw wobec takiej formuły pisania biografi i wygłosił do-piero Janusz Sławiński w swoim słynnym referacie Myśli na temat: biografi a pisarza jako jednost-ka procesu historycznoliterackiego, w: Biografi a – geografi a – kultura literacjednost-ka, red. J. Ziomek i J. Sławiński, Wrocław 1975, s. 9–24.

15 Maurois chwalił Stracheya m.in. za to, że nie wygłaszał wprost swoich ocen, ale pozwalał czytelnikowi samodzielnie wyrobić sobie opinię, przytaczając odpowiednie wypowiedzi obserwa-torów lub szczegółowo przedstawiając słabostki królowej Wiktorii i jej dworu w taki sposób, jak gdyby był jednym ze świadków kreowanych przez siebie scen, stojącym za głównymi bohaterami i naśladującym ich ruchy (A. Maurois, Aspects de la biographie, s. 13).

16 H. Nicolson, The Development of English Biography, London 1927.

17 Por. A. Maurois, Aspects de la biographie, s. 10–16.

23 ciu danej osoby. Nie kryje się ona w samych faktach, lecz w ich specyfi cznym uporządkowaniu (które Maurois określa nawet mocnym słowem „manipula-cja”), wyciągającym na plan pierwszy wydarzenia ważne, by mniej istotne po-zostały w cieniu¹⁸.

Następnym ważnym zagadnieniem poruszanym przez André Maurois jest kwestia przynależności biografi i do sztuki lub też do nauki¹⁹. Najpierw analizuje argumenty przemawiające za tym, by biografi ę zaliczyć do literatury pięknej:

pisze o wywoływanych przez nią emocjach i podobieństwie tekstu do powieści.

Wskazuje jednak ważne różnice, między innymi tę, iż postać literacka jest od początku do końca skonstruowana, natomiast bohater biografi i istniał w rze-czywistości, zatem jego portret jest w dużo większym stopniu zdeterminowany przez dane biografi czne. Z drugiej jednak strony lektura prawdziwej opowieści wywołuje silniejsze reakcje emocjonalne i estetyczne niż opowieść fi kcjonal-na. Maurois porównuje również pracę biografa do dzieła malarza pejzażysty lub portrecisty: obaj muszą wyizolować z rzeczywistości to, co najistotniejsze i z tego zbudować portret twórcy, zatem postępowanie biografa przypomina działania artysty.

Literacki aspekt biografi i rozpisuje Maurois na kilka reguł, których prze-strzeganie pomaga zachować powieściowy charakter tekstu bez rezygnacji ze ścisłości oraz dążenia do prawdy. Pierwsza z nich zakłada przestrzeganie chronologicznego porządku wydarzeń, co ma naśladować naturalny rytm ży-cia, zachować wrażenie dynamiki rozwoju opisywanych postaci. Kolejna to umiejętność dobrej selekcji faktów i eliminowania niepotrzebnych szczegółów, gdyż zbyt duże ich nagromadzenie (zwłaszcza w krytykowanych przez francu-skiego pisarza biografi ach typu „życie i epoka”, które uznaje za przynależące do historii a nie do biografi ki) nie prowadzi do poprawy jakości całego dzieła.

Równocześnie selekcja ta nie ma być poszukiwaniem ponadindywidualnych praw, ale musi prowadzić do zachowania indywidualnych cech danego życia, gdyż to właśnie owe detale: ton głosu, spojrzenie, charakterystyczne gesty, po-wiedzonka odróżniają dzieło biografa od pracy historyka. Maurois dostrzega też w biografi i potencjał poetycki: ma się on kryć w specyfi cznym rytmie opowieści, który rekonstruuje i równocześnie przekształca to co naturalne w dzieło sztuki.

Przeciwstawienie na gruncie biografi i sztuki nauce narzucił wspominany już Harold Nicolson, uznając, iż biografi a ulegnie technicyzacji i stanie się zrozu-miała wyłącznie dla ekspertów, a tym samym zniknie z pola literatury. Maurois, który tych obaw nie podziela, zadaje pytanie odmienne: czy możliwe jest odkry-cie w biografi i prawdy rozumianej naukowo?

Tak jak w poprzednim wypadku pisarz gromadzi najpierw podstawowe argumenty przemawiające na korzyść naukowego charakteru biografi i: pisze o prowadzonych przez biografa analizach dokumentów, również osobistych, oraz już napisanych biografi i – zauważa przy tym, że dostęp do przeszłości jest już zamknięty i zapośredniczony przez teksty, a zatem z założenia niedoskonały.

18 Tamże, s. 20–22.

19 Tamże, s. 22–38.

Biografi a naukowa: od koncepcji do narracji

Zastanawia się również nad możliwością rozstrzygania o prawdziwości faktów wobec licznych zafałszowań w materiale biografi cznym, tak celowych, jak i ak-cydentalnych, nie mówiąc już o przypadkach cenzurowania zbiorów (najczęś-ciej przez bliską rodzinę). Do problemu tego wraca w rozdziale poświęconym autobiografi i²⁰, gdzie pisze o problematyczności prawdy w wyznaniach samego bohatera biografi i – podstawowymi przeszkodami na drodze do jej uzyskania z materiału autobiografi cznego są według niego ominięcia i błędy spowodowane zapominaniem, celowym pomijaniem lub zafałszowywaniem faktów, pruderyj-nością, zwłaszcza w temacie relacji seksualnych, procesami racjonalizacji oraz chęcią ochrony najbliższych przed niewygodnymi prawdami.

Autor wskazuje również uwikłanie biografa w sam proces opisywania kon-kretnej osoby, począwszy od kreowania jej obrazu na własne podobieństwo, po-przez wpływ preferencji i animozji na ostateczny kształt biografi i. Zastanawia się również nad możliwością wykorzystania w badaniach biografi i pisarzy dzieł literackich, odrzuca jednak prostą, autobiografi czną interpretację postaci na rzecz raczej poszukiwania typowych kreacji, powtarzających się w różnych utworach²¹.

Wskazane cechy biografi i, które wymuszają analizę rozmaitych tekstów i ich konfrontowanie ze sobą w procesie poszukiwania prawdy, według Maurois są jednak charakterystyczne raczej dla pracy pisarza niż badacza. Analiza kwestii naukowości biografi i prowadzi go zatem do wniosku, że nie można napisać biografi i, która byłaby pozbawiona artystycznej kreacji: La vérité? Oui, nous devons la poursuivre de toute notre âme. I wyjaśnia: Avec toute notre âme, c’est--à-dire avec toute notre attention, avec tout notre respect, avec toute notre intel-ligence, mais aussi avec les facultés de divination artistique que nous pouvons posséder²². Taka prawda różni się od rezultatów uzyskiwanych w naukach przy-rodniczych, co nie zwalnia jednak biografa od jej poszukiwania.

Różnice między ujęciem naukowym a spojrzeniem biografa pisarz spostrze-ga również w portretowaniu jednostki a nie szerszej grupy społecznej: tym bio-grafi a różni się od historii.

1.1.3. Biografi a jako ekspresja własnej osobowości piszącego

Specyfi ki biografi i szuka Maurois również w analizowaniu jej jako sposobu ekspresji własnej osobowości w celu lepszego zrozumienia bohatera biografi i, co uznaje się za niedopuszczalne w naukach historycznych. Wątek ten poja-wił się już wcześniej, przy okazji pytania o możliwość kreowania prawdziwie naukowego wizerunku innej osoby, skoro przy jej tworzeniu wykorzystujemy własne myśli, wrażenia, przeczucia i wspomnienia. Zakładając, iż nie ma innej

20 Tamże, s. 68–82.

21 Podobną drogą pójdą wiele lat później polscy badacze – Jan Józef Lipski (w szkicu Osobowość twórcza, „Pamiętnik Literacki” 1983, z. 3, s. 167–188) i Danuta Danek (por. tejże, Sztuka rozumienia. Literatura i psychoanaliza, Warszawa 1997).

22 A. Maurois, Aspects de la biographie, s. 50.

25 możliwości niż korzystanie z osobistych doświadczeń, pisarz przestrzega jed-nak przed naginaniem lub nawet fałszowaniem prawdy historycznej w akcie kreowania bohatera biografi i: nie wolno go tworzyć według swoich pragnień i potrzeb, przypisywać mu rozmów, które się nie odbyły lub wydarzeń, do któ-rych nie doszło. Biograf nie może też celowo pomijać niewygodnych dla siebie faktów, aby powstający obraz nie był sprzeczny z danymi biografi cznymi – te właśnie niebezpieczeństwa wylicza Maurois, pisząc o możliwym utożsamieniu opisującego i opisywanego.

Podobne utożsamienie występuje również u czytelnika biografi i, chociaż przebiega ono na nieco innej płaszczyźnie: odczuwany związek dotyczy nie tyle rozumienia bohatera biografi i, ile próby działania tak jak on. W tym ujawnia się modelująca funkcja biografi i, która może kształtować u odbiorców określone zachowania, co od niemal zawsze interpretowane było jako dydaktyczny wpływ biografi i.

W ostatniej części swojej książki Maurois zestawia biografi ę z powieścią, wydobywając cechy zbliżające te dwa gatunki, tak jednak różne, oraz wskazując odmienność pracy biografa od aktywności pisarza. W tym aspekcie jego rozwa-żania są tym bardziej wiarygodne, iż sam uprawiał obie formy pisarstwa.

Podsumowując, André Maurois wskazuje, że biografi a zawsze należeć bę-dzie do gatunków trudnych, gdyż wymaga się od jej autora skrupulatności bada-cza i jednocześnie fi nezji artysty, prawdy tak przedstawianej, jakby była fi kcją i równocześnie historycznej wierności faktom. Ostatecznie opowiada się zatem za nieprzeprowadzaniem ostrych rozgraniczeń między naukowością a litera-ckością tego gatunku. Jednak późniejsi badacze zdecydują się takiego podziału dokonać na terenie samej biografi i.