Klasyfi kacja biografi i niefi kcjonalnych

Pakt referencjalny i założenie niefi kcjonalności realizuje przede wszystkim bio-grafi a dokumentalna. Podstawowym kryterium wyróżniającym to opracowanie jest ograniczenie narracji wyłącznie do opisu życia i nieobecność wykorzysty-wanych explicite teorii naukowych. Dane źródłowe najczęściej uszeregowane są

120 Tamże, s. 5.

121 Tamże, s. 5.

122 Tamże, s. 18.

63 w porządku chronologicznym i wiązane w sekwencje przyczynowo-skutkowe.

Narracja dotyczy ustalonych faktów, a autorzy rzadko poza nie wychodzą, stąd w tego typu biografi ach mniej jest odważnych hipotez i nowych interpretacji.

Analiza życia ma najczęściej charakter całościowy i obejmuje okres od narodzin do śmierci; obok faktów biografi cznych może zawierać również interpretacje dzieł.

Dawną podstawą uprawomocnienia tego gatunku jako naukowego było za-stosowanie metody historycznej: obiektywizującego dyskursu, odwołań do do-kumentów źródłowych, aparatu naukowego. Obecnie jest to jednak najmniej atrakcyjny gatunek biografi ki niefi kcjonalnej ze względu na „mocny” typ narra-cji, niedopuszczający dyskusji, jednokierunkowy, zamknięty na inne wyjaśnienia niż własne. W polskiej biografi ce rządzą nim często wielkie fi gury semantyczne (na przykład naród, kultura), mity narodowe (na przykład budowanie wyjaśnień na opozycji swój–obcy) i stereotypy kulturowe (na przykład poeta romantycz-ny). Trzecioosobowa, pozornie bezstronna narracja dziś odczytywana może być jako opresyjna, wymuszająca posłuch czytelnika, zbudowana na fi gurze auto-rytetu (którym w tym przypadku najczęściej jest badacz-literaturoznawca lub historyk) i prowadzona z pozycji mocnego podmiotu.

Jedną z odmian biografi i dokumentalnej jest portret literacki, czyli takie opra-cowanie biografi czne, w którym zostało przedstawione życie pisarza, często – charakterystyka jego osobowości oraz interpretacja poszczególnych utworów¹²³. Od biografi i dokumentalnej odróżnia portret literacki przede wszystkim język (narracja zbliża ten gatunek do eseju); w portretowaniu osoby wykorzystywana jest psychologia zdroworozsądkowa (stosująca w szerokim zakresie stereotypy i schematy poznawcze, tradycyjną, upowszechnioną wiedzę na temat tempe-ramentu i cech osobowości). W przeciwieństwie do obiektywizującej biografi i dokumentalnej portret literacki od początku sięga po małe formy, włączając je w narrację (na przykład anegdotę), co daje wrażenie polisemii, a subiektywny punkt widzenia ujawniającego się momentami narratora osłabia działanie moc-nego podmiotu narracji: jego uprawomocnienie płynie z zaangażowania w sam proces portretowania, w tworzenie własnego projektu czyjejś biografi i, częściej projektu-propozycji niż totalizującego dyskursu władzy i autorytetu.

Kolejnym gatunkiem niefi kcjonalnym jest monografi a, czyli obszerna roz-prawa, dążąca do wyczerpującego i wielostronnego przedstawienia wybranego kręgu zagadnień. (…) Formą najczęstszą jest monografi a o pisarzu, przedstawia-jąca w porządku chronologicznym jego życie i dzieło na tle epoki¹²⁴. Monografi a w strukturalistycznej epoce literaturoznawstwa uchodziła za królewski gatunek naukowej biografi ki, „z natury” przysługiwał mu obiektywizm, a wygłaszane ex cathedra tezy odwoływały się do fi gury autorytetu, podobnie jak w biografi i dokumentalnej. Cechował ją pozornie przejrzysty język, sugerujący obecność w biografi i niezaangażowanego, bezstronnego podmiotu odtwarzającego tylko

123 Za: J. Sławiński, Portret literacki, w: M. Głowiński i in., Słownik terminów literackich, s. 411.

124 M. Głowiński, Monografi a, w: M. Głowiński i in., Słownik terminów literackich, s. 321.

Biografi a naukowa: od koncepcji do narracji

obiektywnie istniejącą, intersubiektywnie dostępną przeszłość, utrwaloną w do-kumentach źródłowych, osiągalną mimo dystansu historycznego.

Całościowy charakter monografi i obejmował swym zakresem życie pisarza od narodzin aż do śmierci, równolegle kreując w ustanawianym przez siebie dyskursie odgórnie narzucane podziały (na przykład na okresy twórczości) i na-rzucając jedyną możliwą linię interpretacyjną życia poprzez zastosowanie ukry-tego wartościowania (dzielenie wydarzeń na ważne, szeroko omawiane i nie-ważne – cenzurowane lub przemilczane), także – manipulację dokumentami, cytowanymi często wybiórczo i wyłącznie na poparcie głoszonej tezy.

Celem monografi i od początku jest unifi kujące narzucenie całościowego spojrzenia na życie i twórczość za pomocą zakorzenionej w języku siatki pojęć i schematów poznawczych. Używane fi guratywnie pojęcia twórcy, poety, działa-cza narzucają zazwydziała-czaj biografi i określony porządek aksjologiczny, w którym bohater biografi i staje się narzędziem ideologicznym, budującym tak szeroko dostrzegalną płaszczyznę wpływu (stąd bierze się biografi a jako wzór modelu-jący zachowania). Powstaje i legitymizowana jest w ten sposób wielka narracja, obowiązujący dyskurs, wobec którego muszą się sytuować wszystkie kolejne¹²⁵. Na ile będą mogły one wejść ze sobą w dialog – od tego zależy, czy w społecznej świadomości zaistnieje „twardy monolit” (na przykład „brązowniczy” portret Mickiewicza) czy też wielogłosowy, negocjowany portret, nieukrywający rys i skaz, bliższy współczesnemu człowiekowi.

Osią konstrukcyjną monografi i nie jest jednak przebieg życia twórcy (jako tekst porządkujący czasoprzestrzeń narracji), lecz porządek dzieł, poszukiwa-nie linii rozwoju jego twórczości. Biografi a staje się więc tłem dla twórczości, szerokim kontekstem jej rozumienia i odczytywania. To na twórczości skupiają się działania interpretacyjne autora. Z kolei podstawę analiz psychologicznych, które niejednokrotnie w monografi i się pojawiają, chociaż nie są dla niej ty-powe, stanowią najczęściej teorie potoczne. Tymi podstawami teoretycznymi (dobrze ugruntowaną wiedzą historycznoliteracką) monografi a różni się od bio-grafi i dokumentalnej z jednej strony, a z drugiej – od psychobiobio-grafi i (od której odróżnia ją potoczna koncepcja psychologii człowieka, w przeciwieństwie do stosowanych tam koncepcji ugruntowanych teoretycznie).

Monografi a – jako gatunek biografi czny – w swym tradycyjnym kształ-cie przeżywa obecnie głęboki kryzys, wynikający z jej nieprzystawalności do dyskursu ponowoczesnego. Mocny podmiot, dyskurs władzy, przywiązanie do przestarzałej metody historycznej – to podstawowe aporie, jeśli weźmie się pod uwagę tradycję badawczą, nadzieje, jakie pokładano w tym gatunku naukowej wypowiedzi oraz niewielką przestrzeń negocjacyjną, zarówno w zakresie języ-ka, jak i formy; być może z powodu małej modyfi kowalności od kilkunastu

125 Świetnym tego przykładem może być nadal obowiązująca i popularna w środowisku na-ukowym monografi a Aliny Witkowskiej Adam Mickiewicz – słowo i czyn, dz.cyt. Na opresyjny charakter tej narracji (co oczywiście zostało inaczej zwerbalizowane) wskazuje powstała kilka lat później „antymonografi a” autorstwa Jana Walca Architekt Arki, dz. cyt.; por. A. Całek, Adam Mickiewicz – Juliusz Słowacki…, s. 100–110.

65 lat jest on konsekwentnie zastępowany formami „słabszymi”, czyli opowieścią biografi czną, superbiografi ą lub też gatunkami preferującymi mikronarracje.

Biografi ą tematyczną nazwałam z kolei opracowanie, które – w przeciwień-stwie do całościowej monografi i – obejmuje tylko określony wycinek życia twórcy. Ta częściowość ma określone, znaczące konsekwencje dla kształtu narracji. Poprzedza je odgórna decyzja badacza, wprowadzająca do pierwotnej całości – jaką jest empirycznie i historycznie potwierdzony bieg życia twórcy, zamknięty datą narodzin i śmierci – arbitralny podział na „znaczące” i „nie-znaczące”. Podział ten zazwyczaj jest odpowiednio umotywowany, ale warto zdawać sobie sprawę z radykalnych konsekwencji, jakie ze sobą wnosi. Selekcja tematu lub okresu to równocześnie proces amputacji, konieczność akceptacji

„braku”, częściowości – która automatycznie powinna wpłynąć na zawężenie zakresu formułowanych wniosków biografi cznych. Spojrzenie tematyczne na biografi ę skupia jak w soczewce uwagę badacza na danym aspekcie wybranym do analizy, co oznacza pominięcie wszystkich innych, równie ważnych i inter-akcyjnie powiązanych z tym jednym wymiarów życia.

Wybór w biografi i tematycznej dotyczy najczęściej określonego zagadnienia (w problemowych biografi ach tematycznych), okresu (w czasowych biografi ach tematycznych, typu „młodość twórcy”) lub też obu kryteriów (w czasowo-prob-lemowej biografi i tematycznej, jak w przypadku analizy na przykład religijności poety w dłuższej perspektywie czasowej).

Osią konstrukcyjną biografi i tematycznej jest wyselekcjonowany problem/

okres, z tego względu jest ona też od początku „zaangażowana”, celowo jedno-stronna, co wpływa (lub przynajmniej powinno) na osłabienie tendencji do tota-lizowania kreowanego obrazu twórcy i ograniczenie prawomocności wniosków.

Biografi a tematyczna może mieć naukowy lub popularny charakter; w pierw-szym przypadku porządkiem analizy rządzi określona koncepcja (interpretacja wiodąca); w drugim – inne funkcje biografi i, w tym poznawcza, demaskatorska, ideologiczna¹²⁶ – tu przyczyn zawężenia dyskursu może być wiele. Dyskurs spe-cjalistyczny (historyczny, historycznoliteracki etc.) ma charakter profesjonalny, analizy psychologiczne cechuje raczej wiedza zdroworozsądkowa, ale mogą też być przygotowywane w oparciu o konkretne, fachowe źródła.

Przeciwieństwem monografi i i biografi i tematycznej pod względem wyboru teorii naukowych jest psychobiografi a, studium przypadku i portret psycholo-giczny; wymienione gatunki biografi i odwołują się do wybranych i świadomie używanych teorii psychologicznych, równocześnie pomijając inne teorie specja-listyczne (co w przypadku analiz pisarzy zazwyczaj oznacza duże ryzyko błędu psychologizmu oraz korzystanie z nieaktualnych koncepcji podmiotu, zazwy-czaj bezproblemowo dla badacza utożsamianego z autorem dzieła).

126 Typowe przykłady ideologizacji dyskursu można znaleźć w książkach W. Kubackiego Żeglarz i pielgrzym, Warszawa 1954, czy też Z. Kępińskiego Mickiewicz hermetyczny, Warszawa 1989; por. też uwagi K. Cysewskiego na temat „opcji światopoglądowej” w biografi ach: tegoż, Historycznoliterackie ujęcia osobowości Mickiewicza, s. 10.

Biografi a naukowa: od koncepcji do narracji

Wykorzystanie koncepcji naukowych (a zatem uzasadnianych i zakorzenio-nych w psychologii jako dziedzinie nauk społeczzakorzenio-nych), zazwyczaj kilku, osła-bia mocną narrację, wprowadzając hipotetyczność i otwartość interpretacyjną.

Dzieje się tak zwłaszcza w przypadku portretu psychologicznego (z defi nicji nastawionego na poszukiwanie wielu różnych możliwych wyjaśnień okre-ślonego zachowania¹²⁷), ale charakterystyczne jest także dla psychobiografi i.

Potencjalność zamiast pewności, charakterystyczna dla postawy poznawczej w naukach społecznych (choćby w postaci falsyfi kacjonizmu jako metody sprawdzania twierdzeń naukowych¹²⁸) chroni przynajmniej częściowo dyskurs przed dominacją jednej instancji, wprowadzając naturalny, dialogowy charakter analizy zjawisk psychologicznych i uniemożliwiając sformułowanie ostatecz-nych, jednoznacznych i pewnych wniosków. Równocześnie empiryczne i teore-tyczne zaplecze wybranych koncepcji (podlegające ciągłej ocenie, weryfi kacji w badaniach i modyfi kacjom na obszarze samej psychologii) stanowi podsta-wę naukowego uprawomocnienia wniosków psychologicznych. Inaczej ma się sprawa z wnioskami interpretacyjnymi, które zazwyczaj mają potoczny, intui-cyjny i niefachowy charakter.

Psychobiografi a i portret psychologiczny różnią się między sobą zakresem, a zatem i mocą eksplanacyjną, stopniem uprawnomocnienia wniosków, podob-nie jak monografi a i biografi a tematyczna. Portret psychologiczny opisuje jed-nostkę w bardzo szerokim ujęciu i z wielu możliwych perspektyw, ograniczając jednakże zakres czasowy do jednego wydarzenia znaczącego lub wąskiego wy-cinka czasowego (podobnie jak w biografi i tematycznej – albo czasowej, albo problemowej). Konsekwencje tego odcięcia całości biegu życia są podobne jak w przypadku biografi i tematycznej, chociaż radykalizm selekcji jest tu mniejszy (psycholog zazwyczaj wykorzystuje wcześniejsze sekwencje wydarzeń, poszu-kując odpowiedzi na pytania o źródła analizowanych zachowań; odwołuje się również do zachowań przyszłych, badając siłę predykcyjną własnych hipotez).

Portret psychologiczny ukazuje osobowość twórcy w ważnym momencie jej rozwoju, ma więc charakter statyczny: „zamyka” osobę w danym miejscu i czasie, w określonych rolach zawodowych i społecznych, w relacjach z osoba-mi znaczącyosoba-mi na tym etapie życia¹²⁹. Równocześnie jednak ukazuje jednostkę z wszelkich możliwych perspektyw, wykorzystując dostępne materiały oraz różnorodne sposoby ich interpretacji. Teresa Rzepa nazywa portret swoistym momentem biografi cznym: To jakby „zawieszony” czy zatrzymany w czasie „wy-gląd” portretowanej osoby. (…) Najczęściej będzie to więc wybrany fragment

127 Por. szereg hipotez na temat odcięcia sobie ucha przez Vincenta van Gogha, przytaczanych przez W. Runyana McKinleya, por. tegoż, Historie życia…, s. 42–53.

128 J.M. Brzeziński, M. Zakrzewska, Metodologia. Podstawy metodologiczne i statystyczne prowadzenia badań naukowych w psychologii, w: J. Strelau, D. Doliński, Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk 2008, t. 1, s. 178–206.

129 Charakterystyka portretu psychologicznego za: T. Rzepa, Metoda psychobiografi czna…, s. 39–42. Dokładne omówienie tego gatunku wraz z zasadami sporządzania portretu psychologicz-nego można znaleźć w przywoływanej już pracy tejże autorki O studium przypadku…, s. 83–106.

67

czyjejś historii życia, istotny ze względu na szczególne, ponadprzeciętne, nieco-dzienne wydarzenia¹³⁰.

Z kolei psychobiografi a¹³¹ obejmuje całościowy przebieg życia twórcy, co wymaga przyjęcia określonych koncepcji człowieka i jego rozwoju, a także kon-cepcji twórczości. Koncentruje się na całym życiu wybranej osoby, jej perspek-tywa narracyjna jest zatem holistyczna i mniej dokładna zarazem. Na podstawie konkretnej teorii powstaje narracja zawierająca rekonstrukcję osobowości w jej rozwoju, nazywaną inaczej rekonstrukcją psychologicznej przeszłości jednost-ki¹³². Jej narracyjny charakter stanowi uporządkowana sekwencja faktów, nato-miast zawartość treściowa dzięki wykorzystywaniu określonej teorii psycholo-gicznej pozwala na interpretację funkcjonowania osoby w przebiegu jej życia¹³³. Studium przypadku natomiast bliższe jest typowo psychologicznym meto-dom nastawionym bardziej na badanie zjawiska niż jednostki, co wynika z pro-weniencji gatunku (wywodzącego się od metody typowo klinicznej, używanej przez psychiatrów, psychologów klinicznych oraz rozwojowych i skoncentrowa-nej na wyjaśnieniu przyczyn, objawów i przebiegu choroby oraz jej rokowań)¹³⁴. Chociaż w obecnym kształcie historia życia pacjenta stanowi ważną część ca-łego opracowania, to jednak nadal wydaje się, że osią konstrukcyjną narracji psychologicznej jest choroba (a nie całokształt życia jednostki) lub teoria, którą za pomocą studiów przypadku badacz chce udowodnić¹³⁵.

Ostatnim gatunkiem zaproponowanym w nowej klasyfi kacji biografi i niefi k-cjonalnych jest psychobiografi a naukowa, która została opisana od strony teore-tycznej i pokazana w praktyce badawczej w książce Adam Mickiewicz – Juliusz Słowacki: psychobiografi a naukowa. Dlatego w tym miejscu przypomnę tylko najważniejsze jej cechy, tam omówione szerzej.

130 T. Rzepa, O studium przypadku…, s. 86. O portrecie psychologicznym pisze również Roman Zawadzki (por. tegoż, Czym jest i czym może być portret psychologiczny, w: Portrety psy-chologiczne, red. R. Zawadzki, Warszawa 2010), ale badacz utożsamia ten gatunek z psychobio-grafi ą. Trudno się z tym zgodzić, biorąc pod uwagę i dotychczasowe charakterystyki (np. Runyana McKinleya czy Teresy Rzepy), i praktykę badawczą.

131 Psychobiografi i jako gatunku biografi i niefi kcjonalnej nie należy mylić z metodą psycho-biografi czną (narzędziem służącym do badania biegu życia człowieka według określonych proce-dur badawczych).

132 T. Rzepa, Metoda psychobiografi czna…, s. 36.

133 M. Stasiakiewicz, Twórczość i interakcja, s. 86, 92.

134 T. Rzepa, O studium przypadku…, s. 25–26, 31–33. Więcej na ten temat pisze autorka na s. 25–56; tam można przeczytać m.in. zastrzeżenia badaczki odnośnie do studiów przypadku pisanych przez Zygmunta Freuda (s. 29–31, 35–42). Studiami przypadków Teresa Rzepa nazywa również analizy biografi czne prowadzone przez Charlotte Bühler i jej zespół badawczy.

135 Widać to wyraźnie w części zatytułowanej Zasady tworzenia studium przypadku, gdzie celem tego opracowania stają się: 1) prezentacja obiektu (osoby) lub zjawiska jako ilustracji czy też przykładu; 2) prezentacja obiektu (osoby) lub zjawiska jako dowodu, argumentu na rzecz słusz-ności hipotezy lub koncepcji (T. Rzepa, O studium przypadku…, s. 51). Osiągany rezultat jest za każdym razem inny: albo ilustruje teorię, albo też służy jako jej uzasadnienie, ale w żadnym nie mieści się możliwość autonomicznego analizowania historii życia osoby tak, by użyte koncepcje i teorie, a nie biografi a jednostki, pełniły rolę służebną.

Biografi a naukowa: od koncepcji do narracji

Psychobiografi a naukowa zawiera całościową rekonstrukcję rozwoju twór-cy w biegu życia, re-konstrukcja ta (czyli konstruowanie nowej całości przy równoczesnym przestrzeganiu paktu referencjalnego i zasady obiektywizmu maksymalnie dostępnego) ma jako podstawową oś konstrukcyjną osobę twórcy, ujmowanego procesualnie (w biegu życia) i interakcyjnie (wielowymiarowo, przy uwzględnieniu wzajemnych oddziaływań wymiarów życia).

Psychobiografi a naukowa umożliwia analizę procesu twórczego w kontek-ście biegu życia twórcy. Opracowanie to ma charakter interdyscyplinarny, łą-cząc aspekt psychologiczny (fazy przebiegu życia) ze specjalistycznym (w przy-padku pisarza – literaturoznawczym), dlatego jego podstawa teoretyczna składa się z dwóch zasadniczych części: ogólnej i szczegółowej.

Część ogólna zawiera założenia wybranych teorii psychologicznych, służą-cych do interpretowania wyników badania. Psychologiczna podstawa teoretycz-na pozwala ująć całe życie twórcy i przedstawić je w sposób syntetyczny, co prowadzi do rekonstrukcji rozwoju osobowości twórczej według modelu biegu życia¹³⁶. Część szczegółowa zawiera koncepcje pochodzące z dziedziny aktyw-ności twórcy, a więc zmienia się za każdym razem, gdy analizujemy życie twór-cy określonego rodzaju (pisarza, muzyka, malarza itp.).

Literaturoznawcza psychobiografi a naukowa nawiązuje przede wszystkim do gatunku, jakim jest psychobiografi a i celów, jakie przed sobą stawia: przed-stawienia wiarygodnego i prawomocnego (pod względem naukowym) psycho-logicznego wizerunku twórcy w biegu jego życia. Druga część nazwy – „litera-turoznawcza” – umiejscawia ten typ psychobiografi i nie w horyzoncie psycho-logii, lecz nauk o literaturze, oznacza również specyfi cznie literaturoznawczy jej charakter: wybór twórcy (pisarza, poety, krytyka, literaturoznawcy) oraz kon-tekst historii i teorii literatury służący analizie okoliczności powstawania dzieł.

W psychobiografi i literaturoznawczej nie dokonuje się interpretacji dzieł w kontekście biografi i (unikając i biografi zmu, i psychologizmu), poszukuje się jedynie odpowiedzi na następujące pytania: 1) jakie procesy i okoliczności mo-gły towarzyszyć powstaniu danych dzieł; 2) co może – wespół z odpowiednimi koncepcjami psychologicznymi¹³⁷ – wyjaśnić uwarunkowania procesu twórcze-go w danej fazie życia.

Naukowy charakter nowego literaturoznawczego typu psychobiografi i wyni-ka z określonej kolejności działań podejmowanych przez badacza, który prace rekonstrukcyjne życia twórcy rozpoczyna od przeprowadzenia kompleksowych badań biografi cznych. Badania te wykonuje zgodnie z określoną metodologią, wykorzystując do tego specjalnie skonstruowane narzędzie, jakim jest metoda psychobiografi czno-literaturoznawcza (której została w całości poświęcona część trzecia tej książki). Dopiero rezultatem końcowym przeprowadzonej

ana-136 Por. część III tej książki.

137 Koncepcje psychologiczne wzbogacają interpretację, służą także uzasadnianiu przywo-ływanych koncepcji i są źródłem nowych hipotez; por. A. Całek, A. Tokarz, Metoda psychobio-grafi czna w badaniu procesu twórczego, w: Twórczość w teorii i praktyce, red. S. Popek, R.E.

Bernacka, C.W. Domański, B. Gawda, D. Turska, Lublin 2004, s. 155–167.

69 lizy jest napisanie literaturoznawczej psychobiografi i naukowej, która poprzez narrację biografi czną oraz uzupełniające ją wykresy wymiarów życia i jego prze-biegu rekonstruuje życie twórcy w sposób werbalno-wizualny. Całość stanowi zintegrowaną, uporządkowaną w sposób problemowo-chronologiczny, narrację psychobiografi czną: twórczość w takiej perspektywie jest ukazana poprzez kon-tekst całego życia, a życie – jako kontynuacja twórczości literackiej; w ten spo-sób następuje przełamanie błędnego ujęcia biografi i jako „życia i dzieła”: dwóch istniejących obok siebie, rozłącznych analiz.

Oddzielenie fazy badawczej od fazy pisania narracji psychobiografi cznej ma kolosalne znaczenie w kontekście prawomocności uzyskiwanych rezultatów:

podczas prowadzenia badań wyniki analiz są nieprzewidywalne, otrzymuje się je dopiero w końcowej fazie i wówczas zostają zinterpretowane, a następnie włączone do całościowej rekonstrukcji życia, co pozostawia mniej miejsca na fabularyzowanie biegu życia pisarza. Dopiero na ostatnim etapie następuje in-tegracja wszystkich wniosków, a rezultat – wyznaczenie całościowej struktury życia – powstaje wtedy, gdy znane są już wszystkie cząstkowe wyniki i zinter-pretowane zostały wszystkie wyselekcjonowane wypowiedzi twórcy¹³⁸.

Inaczej jest podczas pisania literaturoznawczej psychobiografi i naukowej:

tu wyniki badania są podstawą tworzenia narracyjnej opowieści – rekonstruk-cji życia twórcy. Rezultaty badania danej biografi i od początku kształtują więc narrację, bo kształtować muszą, ale opierając się na koncepcjach teoretycznych oraz rezultatach naukowej analizy, badacz może „uciec” przed wpływem in-nych wzorców narracyjin-nych, kształtujących opowieść o życiu osoby wybitnej.

Stabilna podstawa teoretyczna (pozwalająca konstruować logikę całości we-dług zasad wynikających z łączenia hipotez w obrębie danej koncepcji) oraz wcześniej znane wyniki analizy biografi cznej chronią biografi ę naukową przed

„literaturyzacją” w stopniu o wiele większym niż to się działo dotychczas.

Równocześnie inny jest styl używany w psychobiografi i literaturoznawczej, któ-ra podlega przecież językowym i stylistycznym regułom gatunków naukowych.

Literaturoznawcza psychobiografi a naukowa to zatem opracowanie biogra-fi czne powstałe na podstawie wniosków uzyskanych w analizie przebiegu życia za pomocą metody psychobiografi czno-literaturoznawczej. Zawiera rekonstruk-cję życia twórcy, przygotowaną na podstawie zweryfi kowanego materiału bio-grafi cznego i w oparciu o teorie z zakresu psychologii oraz literaturoznawstwa.

Przedstawia przebieg życia, odwołując się do dwóch perspektyw: obiektywnej (perspektywa faktów i zdarzeń) oraz podmiotowej (perspektywa subiektywna, zawarta w wypowiedziach). Chociaż nie zawiera omówień dzieł, czyni z twór-czości i procesu twórczego „oś konstrukcyjną” całej biografi i.

Psychobiografi a literaturoznawcza, stając się rekonstrukcją życia a nie jego prostym, chronologicznie uporządkowanym opisem, wykorzystuje poza perspektywą faktów subiektywny obraz życia twórcy, czyli jego podmiotowe spojrzenie i rozumienie własnej egzystencji (informacje te zawarte są przede wszystkim w korespondencji twórcy, która jest szczegółowo i całościowo

ba-138 Por. A. Całek, O stawaniu się twórcą…, s. 244–250.

Biografi a naukowa: od koncepcji do narracji

dana). W ten sposób konstytuuje się równowaga w przedstawieniu obrazu ży-cia z obiektywnej i subiektywnej (podmiotowej) perspektywy. Wykorzystanie obu ujęć pozwala na weryfi kację danych: podmiotowe spojrzenie na biografi ę uzupełnia rekonstrukcję dokonaną przez badacza, z kolei obiektywizująca życie wersja zdarzeń jest podstawą do sprawdzenia rzetelności relacji osoby o niej

dana). W ten sposób konstytuuje się równowaga w przedstawieniu obrazu ży-cia z obiektywnej i subiektywnej (podmiotowej) perspektywy. Wykorzystanie obu ujęć pozwala na weryfi kację danych: podmiotowe spojrzenie na biografi ę uzupełnia rekonstrukcję dokonaną przez badacza, z kolei obiektywizująca życie wersja zdarzeń jest podstawą do sprawdzenia rzetelności relacji osoby o niej