Biografi a Daniela Madelénata

La biographie Daniela Madelénata, profesora literatury i komparatystyki na Uniwersytecie Clermont II, wydana w 1984 roku⁶⁴, jest wyraźną próbą stworze-nia monografi i tego gatunku na użytek badaczy francuskich. Madelénat, zafa-scynowany badaniami anglosaskimi, zwłaszcza monografi ą Kendalla (omówio-ną wcześniej), próbuje przedstawić szeroką panoramę zagadnień, nie redukując przy tym złożoności problematyki biografi cznej do żadnego z pól szczegóło-wych. Zaznacza na wstępie hiatus pomiędzy wygnaniem tego gatunku z uni-wersytetów (zwłaszcza po słynnej „śmierci autora”, czasach nouveau roman, zanegowania wszelkich jej podstaw i fundamentów) a jego wprost niezwykłą żywotnością i fascynującą naturą:

Une telle tension entre le refus et les enthousiasmes, entre les condamnations sans appel et les entières adhésions, désigne la biographie comme un objet singulier, stratégique et

62 Tamże, s. 162–163.

63 Tamże, s. 176–177.

64 D. Madelénat, La biographie, Paris 1984.

Biografi a naukowa: od koncepcji do narracji

pathétique; le texte, ici, semble doté d’un statut spécial; strictement et intimement réfé-rentiel, il diffuse comme un halo de lumière sacrée «fascinant et terrifi ant», l’émana-tion d’une existence chaude ou tiède. Loin d’être une mosaïque verbale abstraite ou une construction arachnéenne, miroir d’un homme, et de l’homme, il taille dans des pensées et des chairs qui furent vivantes (…). Cette muette présence d’une ombre fragile qu’il faut rappeler à l’existance fait de la biographie, selon Paul Murray Kendall, «le métier--science-art de l’impossible»⁶⁵.

Odrzucenie metafory „mozaikowej” i przywołanie formuły Kendalla – biografi i jako niemożliwego połączenia nauki, sztuki i umiejętności warsztatowych (rze-mieślniczych) – ustawia biografi ę w siatce dynamicznych napięć jako tekst „po-między”. Podobnie widzi badacz biografi ę w kontekście nauki – jako przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin i żadnej tak naprawdę do końca: pisze, iż bio-grafi a kreuje przestrzeń nieznanego pomiędzy historią i literaturą, nauką i sztu-ką, teologią, psychologią, narratologią, sytuując się za każdym razem gdzieś na ich metodologicznych pograniczach i w „mieszanych” formach gatunkowych.

1.5.1. Biografi czne przestrzenie

Pierwsza część książki, zatytułowana Geografi a i historia, rozpoczyna się od próby odtworzenia semantycznej przestrzeni znaczeń słowa „biografi a”, rów-nież z perspektywy historycznej. Badacz opisuje ogromne pole opracowań biografi cznych: naukowych i popularnych, słowników biografi cznych, serii wy-dawniczych przeznaczonych dla szerokiego grona odbiorców i wielu innych.

Zauważa „pograniczny” i heterogeniczny charakter biografi i oraz jej bliskość wobec autobiografi i (i równocześnie znaczące różnice).

W obszernym rozdziale Madelénat omawia historię rozwoju biografi i, wy-znaczając najpierw jej paradygmat klasyczny (od starożytności do XVIII wie-ku), następnie – romantyczny, wreszcie – nowoczesny. Ten ostatni, szczególnie interesujący jako rekapitulacja już dokonanych przemian, podkreśla ewolucję nauki, kryzys humanizmu zakorzenionego w kulturze grecko-łacińskiej, kryzys chrześcijaństwa, porzucenie mimesis w sztuce oraz ekspansję racjonalizmu – wszystkie te przemiany silnie oddziałują na biografi ę, sprawiając, że zostaje ona jakby ustanowiona na nowo: zgodnie z aktualnymi normami obiektywizmu, bli-ska nauce oraz intuicji (jako narzędziom poznawczym), złożona pod względem psychologicznym (jako rezultat przeprowadzonych analiz), skomponowana jak dzieło sztuki (na co wpłynęły powieść i rozwój poezji w XX wieku). Opis „no-wej biografi i” tworzony jest w szerokim kontekście kultury i jej tekstów.

W drugiej części Madelénat rozważa kwestie epistemologiczne: jak można poznawać świat przez pryzmat biografi i (świat historyczny, ale i rzeczywistość jednostkową) oraz jak można poznawać samo życie, które odbija się w biografi i.

Pierwszy rozdział poświęca relacji biografi cznej między biografem a opisywa-nym przez niego człowiekiem. Badacz pisze, iż postawa biografi czna polega nie tylko na aktywnym poszukiwaniu materiałów i na działaniu samego biografa –

65 Tamże, s. 11.

41 widzi w niej także chwile inercji i odwagi, gdy pozwala on „przyjść umarłym”

do siebie, by w nim dojrzewali, zakorzeniali się, zasiali w sercu – to jak stawanie się ich azylem: tylko w ten sposób biograf może przywrócić do życia bohatera swojego tekstu:

La relation biographique est donc ambivalente: amour et haine, sympathie et jalousie, fascination et dépit. Tout biographe, soumis et rebelle à la fois, résurrectioniste et em-baumeur, sauve et tue; il viole, transgresse l’intime et interdite clôture de l’autre, mais, en même temps, il est exproprié et cancérisé par l’emprise d’un «corps étranger» sur son psychisme⁶⁶.

Pisze też, że w tym utożsamieniu mogą ujawnić się trzy postawy dominujące:

uwielbienie dla bohatera, nienawiść lub też przelanie na niego własnego wnę-trza; żadna z nich oczywiście nie jest uznawana za dobrą. Podsumowując ten fragment rozważań, Madelénat wraca do tej szczególnej relacji, jaka rodzi się w akcie pisania biografi i:

La connaissance biographique s’enracine dans un tuf complexe et trouble; elle reclame du biographe la richesse humaine d’un vibrant résonateur, et l’effacement d’une chambre d’échos; une objectivité conquise sur les ambiguïtés d’un compagnonnage passionnel, sur une douloureuse et amoureuse tension, et non un froid détachement. Les ambivalences d’une telle relation ne vont pas sans danger: scissons violentes pour accorder l’objet aux pulsions contradictiores du sujet (…). Mais en ces obscures et romanesques genèses s’affi ne le sentiment des paradoxes multipliés et répercutés qui permet une représentation nuancée de l’individu⁶⁷.

Następnie badacz omawia również kwestię poznawania Innego (bohatera bio-grafi i), włączając w to z jednej strony intuicję samego badacza, a z drugiej – za-stanawiając się nad kwestią przydatności psychologii do analizy. Omawia także psychoanalityczne inspiracje, uznając je jednak za mało atrakcyjne, niezależnie od tego, po kogo się będzie sięgać poza Freudem (wymienia Adlera, Junga, Reicha i Lacana). Reasumując ten wątek stwierdza, że żadna z tych perspek-tyw nie pozwala do końca zrozumieć jednostki, co wymaga uwzględnienia jako elementu koniecznego – tła historycznego i otwiera kolejny temat, tym razem związków biografi i z historią.

Perspektywa historyczna, zamiast upraszczać, jeszcze bardziej komplikuje obraz, pokazując jednostkę w otoczeniu społecznym, zanurzoną w nurcie czasu.

Wymagałoby to spojrzenia Boga – konkluduje więc Madelénat – z tego względu biograf musi wybrać, czy jego biografi a rozpadnie się pod nadmiarem szczegó-łów historycznych, psychologicznych i elementów literackich, czy może należy zawęzić perspektywę, by jej badanie było w ogóle możliwe.

W ostatnim rozdziale badacz przedstawia dyskusję wokół używania modeli w biografi i (również na przykład modeli teoretycznych zaczerpniętych z psycho-logii), by wreszcie w podsumowaniu stwierdzić, iż pojawienie się perspektyw

66 Tamże, s. 92.

67 Tamże, s. 94.

Biografi a naukowa: od koncepcji do narracji

interdyscyplinarnych jest bardzo ciekawą i obiecującą tendencją w badaniach biografi cznych, chociaż trzeba bardzo uważać na zagrożenie eklektyzmem.

Wreszcie w trzeciej części książki Madelénat analizuje sam utwór biogra-fi czny: szereg wyborów, które przyjdzie biografowi podjąć w kwestiach gatun-kowych, porządek chronologiczny (lub problemowy), narrację (z włączonymi do niej polifonicznymi mikronarracjami – fragmentami listów, wspomnień, zapisków). Pisze też, iż biograf zawsze ma wybór między dwiema postawami, które w postaci skrajnej można by opisać jako 1) próbę zniknięcia poza własną narracją albo 2) przyznanie sobie roli zdystansowanego krytyka, który opisuje wszystkie działania badawcze, preferencje, wątpliwości. Omawia kwestie este-tyczne: pogranicza biografi a–powieść i biografi a–esej oraz zróżnicowanie styli-styczne tekstu. Pisze o funkcjach dzieła biografi cznego, o mityzacji bohaterów biografi i i wpływie legendy biografi cznej.

Trudno zakres tej pracy wyczerpać w tak krótkim omówieniu – niezrozu-miałe staje się to, iż w Polsce monografi a francuskiego badacza jest nieobecna w dyskursie poświęconym biografi i; należałoby to jak najszybciej zmienić, prze-kładając ją na język polski i udostępniając szerokiemu gronu czytelników. Jest to bowiem książka fundamentalna, bez której trudno też byłoby zrozumieć re-fl eksje dwojga kolejnych francuskich badaczy biografi i – François Dosse’a oraz Martine Boyer-Weinmann, których prace zostały omówione w kolejnych roz-działach. Zanim to jednak nastąpi – warto usłyszeć, co o biografi i po 25 latach od opublikowania swojej pracy ma do powiedzenia sam Madelénat.

1.5.2. Spojrzenie z perspektywy ćwierćwiecza na „złoty wiek biografi i”

Nowsze spojrzenie francuskiego badacza na biografi ę, sformułowane po 25 la-tach od ukazania się klasycznej jego monografi i, można znaleźć w artykule pod-sumowującym, zatytułowanym 1918–1998: deux âges d’or de la biographie?⁶⁸, który swoim zasięgiem obejmuje okres intensywnych przemian gatunkowych biografi i. Datę początkową stanowi wydanie biografi i Lyttona Stracheya o epoce wiktoriańskiej, zaś cezurę końcową – ogromna liczba publikacji biografi cznych wydanych po śmierci Matki Teresy z Kalkuty i „Lady Di” w 1997 roku.

Madelénat podsumowuje najważniejsze tendencje rozwojowe tego okresu, które wpłynęły na kształt biografi ki: dążenie do obiektywizmu w naukach spo-łecznych i zerwanie z subiektywnością, oderwanie historii od literatury i „nauk humanistycznych”, które od pozytywizmu postrzegane są w historii raczej jako obciążenie niż szansa na rozwój. Dlatego też historyk XX wieku opisywany jest przez badacza jako ten, który zostaje zmuszony do powstrzymywania się przed złożoną analizą psychologiczną, ograniczenia pola badawczego do tego, co jest

68 D. Madelénat, 1918–1998: deux âges d’or de la biographie?, w: La biographie, modes et méthodes. Actes du deuxième colloque international Guy de Pourtalès, réunis par R. Kopp, Paris 2001, s. 89–103.

43 w stanie zbadać za pomocą swych narzędzi. Na skutek tego biografi a zostaje

„odesłana” do literatury.

Tam nie jest lepiej: traktowana z sarkazmem za swoje chronologiczne upo-rządkowanie i iluzję realizmu, ostatecznie trafi a do „drugiej ligi” w formie „no-wej biografi i”:

Ambigu, fragile, éphémère, l’âge d’or des années vingt débouche assez vite sur le dé-senchantement: la «biographie moderne» reste minoritaire; les spécialistes érudits ne la pratiquent pas; les écrivains populaires la détournent et la caricaturent⁶⁹.

Dalej badacz poświęca jeden z podrozdziałów biografi i postmodernistycznej, której zarzuca, że negując empiryczność biografi i oraz jej obiektywizm, fawo-ryzuje ostatecznie czystą akumulację faktów. Zaznacza też, że w naukach hu-manistycznych dokonała się dziwna przemiana – biografi ą częściej zajmują się socjologowie, psychologowie, historycy niż znawcy literatury.

Książka Daniela Madelénata, podobnie jak późniejsze jego wypowiedzi na temat biografi i, zajmują niekwestionowaną pozycję w szeregu prac poświęco-nych temu tematowi nie tylko w środowisku francuskich biografów, ale także i poza granicami tego kraju. Refl eksję nad nowymi trendami w biografi ce po-dejmują coraz to młodsi badacze, którzy kwestie poruszane przez tego klasyka francuskiej biografi ki będą rozwijać, przekształcać i formułować na nowo.