Biografi a w reporterskim zwierciadle

Opublikowana w 2004 roku książka W zwierciadle biografi i. Współczesna polska biografi a literacka na przykładzie utworów Joanny Siedleckiej, Agaty Tuszyńskiej, Barbary Wachowicz⁹⁷ zgodnie z tytułem dotyczy określonej grupy opracowań biografi cznych, które autorka charakteryzuje jako odmiany gatunko-we najnowszej biografi styki literackiej. Cztery nogatunko-we typy opisywane są jednak

94 Tamże, s. 18.

95 Por. tamże, s. 88.

96 Gatunków tych nie będę w tym miejscu charakteryzować szczegółowo; zostały one omó-wione, poza samą monografi ą Jasińskiej, przez Renatę Jochymek (W zwierciadle biografi i…, s. 35–38) oraz w książce Adam Mickiewicz – Juliusz Słowacki…, s. 29–40. Por. także: płyta CD, Konteksty poszerzające, 1.2. Gatunki biografi czne.

97 R. Jochymek, W zwierciadle biografi i…, dz. cyt.

55 nie od strony teoretycznej, a tekstowej – stąd w tytule przywołano trzy autorki popularnych opracowań biografi cznych.

Dzięki takiej podstawie tworzona klasyfi kacja ma odzwierciedlenie w pi-sarstwie analizowanym w drugiej części książki, które Jochymek umieszcza pomiędzy reportażem a opowieścią biografi czną. Poszczególne gatunki charak-teryzowane są zatem w takiej podwójnej perspektywie, co wydobywa ich nowa-torstwo, a z drugiej strony dobrze osadza w już istniejącym podziale.

Do dotychczas istniejących gatunków biografi ki literackiej badaczka dodała biografi ę reportażową, podróż biografi czną, opowieść biografi czno-eseistyczną oraz opowieść reportażowo-biografi czną⁹⁸. Biografi ę reportażową, wskazaną jako najpopularniejszy z opisanych nowych gatunków, określa jako portret wie-lowymiarowy i fragmentaryczny jednocześnie, a nie chronologiczny żywot dane-go pisarza, ujęty w konwencję typowej opowieści biografi cznej, podkreślając, iż autorki świadomie kreują konterfekty prywatne i emocjonalne, czasem dalekie od tych ofi cjalnych. Charakterystyczny jest dla nich reporterski sposób groma-dzenia informacji biografi cznych.

Pisarki te już w momencie zbierania informacji o życiu interesujących je artystów za-chowują się w sposób odmienny od dotychczas praktykowanego przez autorów biografi i.

Porzucają mianowicie archiwa i biblioteczne zacisze po to, by spotkać się z ludźmi, którzy znali – często tylko pośrednio – fascynującego je człowieka i przeprowadzają z nimi wiele wywiadów. Ponieważ są to zwykle osoby nie orientujące się w dokonaniach artystycznych bohaterów ich książek, reporterki te rozmawiają z nimi nie tyle o literaturze, co o życiu tych pisarzy; zajmują się więc zbieraniem anegdot, legend oraz wszelkich okruchów pa-mięci o nich i ówczesnej rzeczywistości⁹⁹.

Jochymek podkreśla legendotwórczy charakter tak pisanych biografi i, który sprawia, że powstające biografi e są zapisem nie tylko faktów, jak to miało miej-sce w typowych, najmniej sfi kcjonalizowanych opowieściach biografi cznych, ale i przekonań rozmówców autorek, co pozwala stworzyć obraz wielowymia-rowy i dynamicznie się zmieniający w trakcie samego procesu zdobywania in-formacji, obraz nazywany przez badaczkę prywatnym ze względu na autorski dobór rozmówców i wątków przez każdą z pisarek.

Reportażowy charakter biografi i przejawia się również w kreowaniu wize-runku twórcy w konkretnym krajobrazie i środowisku społecznym. Chociaż po-zostaje on centralną postacią tak pisanej biografi i, to celem przestaje być możli-wie bliska prawdzie historycznej rekonstrukcja jego osobowości, lecz jest nim dążenie do przedstawienia go jako postaci ciągle żywej. W ten sposób autorki analizowanych przez Jochymek biografi i realizują cztery charakterystyczne dyrektywy legendotwórcze: 1) uwypuklają relacje między bohaterem biografi i a innymi osobami; 2) akcentują znaczenie środowiska, w którym żył; 3) pod-kreślają podobieństwo (lub też kontrast) między czasami obecnymi a czasem historycznym – okresem życia twórcy; 4) sięgają przede wszystkim do źródeł

98 Por. tamże, s. 43–45.

99 Tamże, s. 7–8.

Biografi a naukowa: od koncepcji do narracji

nieudokumentowanych naukowo (takich jak anegdoty, plotki, wspomnienia)¹⁰⁰. Kwestii tworzenia lub burzenia legendy poświęca autorka obszerną, środkową część swej pracy¹⁰¹.

Reportażowe gatunki biografi i literackich zostały opisane w trzeciej części książki, poświęconej analizie strategii pisarskich Barbary Wachowicz, Joanny Siedleckiej i Agaty Tuszyńskiej¹⁰². Wracając do kwestii klasyfi kacyjnych, Jochymek na konkretnych przykładach pokazuje różnice gatunkowe między zaproponowanymi przez siebie typami opracowań: książki Joanny Siedleckiej określa jako biografi e reportażowe, równocześnie podkreślając cechy odróżnia-jące je od reportażu:

Narratorka-autorka kreuje się na beznamiętnego słuchacza wspomnień rozmawiających z nią ludzi, ale nie potrafi ukryć swojego stanowiska, które narzuca odbiorcy – wie on, jak ma ocenić postępowanie Gombrowicza, Herberta czy Kosińskiego. Właśnie tym, nie zawsze obiektywnym, spojrzeniem na tytułową postać Siedlecka łamie normy reporta-żu, przy czym ważne dla niej jest prawdopodobieństwo realistyczne, historyczne świata przedstawionego, zwraca więc uwagę na szczegóły, sprawdza, czy to, co opowiadali jej rozmówcy, mogło rzeczywiście mieć miejsce¹⁰³.

Z kolei w pisarstwie Barbary Wachowicz badaczka widzi przede wszystkim cechy reportażu podróżniczego, dlatego książki te określa mianem podróży bio-grafi cznej. Narratorka-autorka tych opracowań wędruje śladami pisarzy, ale od reportera-narratora odróżnia ją, według Jochymek, subiektywne postrzeganie otaczającego świata, nierozerwalnie połączonego ze światem pisanych dzieł (np.

powieści w przypadku Stefana Żeromskiego). Zauważa też, iż dla Wachowicz ważniejsze jest oddanie klimatu opowieści niż szczegółowość i sucha faktografi a.

Dwie książki Agaty Tuszyńskiej z kolei oraz jedna Wachowicz zostały skla-syfi kowane jako opowieści biografi czno-eseistyczne, a część analizowanych utworów została określona jako opowieści reportażowo-biografi czne. Pierwszy typ opowieści zbliża się do eseju, gdyż narracja została wzbogacona o refl eksje na temat świata, literatury, kondycji człowieka, a rozważania te mają charakter nie tylko literacki, ale też fi lozofi czny czy psychologiczny. Drugi typ łączy z ko-lei reportaż z opowieścią biografi czną, zachowuje zatem dominację wątku losów bohatera i otaczającego go świata. Za to kreacja autorki-narratorki jest, według Jochymek, wyraźnie reporterska, a potrzeba oddania świata w całej namacalnej konkretności powoduje, iż obniża się prawdopodobieństwo biografi cznej rekon-strukcji. Cech reportażu w twórczości pisarek wybranych do analizy badaczka poszukuje również w strukturze ich książek, omawiając ich kompozycję (łącze-nie cech charakterystycznych dla literatury pięknej i reportażu), symultanizm czasowy, różnorodność technik narracyjnych i reportażowych.

Jako opracowanie zagadnienia szczegółowego, za które można uznać czte-ry zaproponowane nowe typy biografi i reportażowej, praca Renaty Jochymek

100 Por. tamże, s. 62.

101 Tamże, s. 47–152.

102 Por. tamże, s. 153–314.

103 Tamże, s. 310–311.

57 jest pozycją interesującą. Być może zaproponowanie tylu typów nie do końca znajduje odbicie w analizowanych tekstach i wystarczyłaby jedna zbiorcza na-zwa gatunkowa (właśnie biografi a reportażowa) z wyznaczonymi jej podtypami (jak to zrobiła Jasińska w przypadku powieści związanej z biografi ą). Słabsze są zdecydowanie rozdziały poświęcone rozważaniom ogólnym (dziejom biografi i, omówieniu dotychczasowych klasyfi kacji, zagadnieniom narracji biografi cznej czy metodologii badań): oparte zostały wyłącznie na polskich opracowaniach (bo zagraniczne, na przykład Maurois, przywoływane są za innymi autorami), zatem ich język jest też leciwy, a problematyka zamyka się w horyzontach po-znawczych późnego strukturalizmu. Brakuje też jakiegokolwiek odniesienia do biografi ki naukowej, nawet w postaci wyznaczenia jej miejsca wobec badanych biografi i literackich.